InfoHub Logo

قازاق سەنىمىندە ءتورت تۇلىك تە اسا كيەلى جانۋارلار ساناتىندا. كەز-كەلگەن مالدى سول تۇلىكتىڭ قاراسى اۋىلدان ۇزاعان سوڭ عانا باۋىزداعان.

قويدى كيەلى ساناعان حالقىمىزدىڭ قيالىندا ونىڭ شىعۋ تەگىن كوك اسپان مەن وتتان جاراتىپ، قويعا قاتىستى تابىنۋلار قازاقتاردىڭ ادەت-عۇرىپتارىندا كەڭىنەن تارالعان دەسە دە بولادى.

قازاقتاردا قوي-ەشكىگە قاتىستى ءداستۇرلى ىرىمدار مەن تىيىمدار كوپ كەزدەسەدى. ولار:

— ورىستە جايىلىپ جۇرگەن مالدىڭ، نە قورالى قويدىڭ ورتاسىنان قاق جارىپ وتپەيدى. سەبەبى، قورالى قويدىڭ ىشىندە قىزىر پايعامبار جۇرەدى. مالدىڭ وتتاي ىستىق كورىنۋى سودان دەپ ىرىمدايدى. «مالدى اۋىلدا قۇت بار»، «مال بار جەردە جان بار»، «قويدىڭ ءسۇتى قورعاسىن، قويدى قىرعان وڭباسىن» دەگەن ماقالدار تەگىن ايتىلماعان. قورالى قويدىڭ ورتاسىن جارىپ ەتسە، قىزىر شامدانادى، مال ەكىگە ءبولىنىپ، شىعىنعا ۇشىرايدى. قازاقتاردىڭ سەنىمىنشە تاڭەرتەڭ قىزىر وتاردىڭ الدىندا جۇرسە، كەشكە سوڭىندا جۇرەدى ەكەن دە جولاۋشى وتارمەن كەزدەسكەندە تاڭەرتەڭ وتاردىن الدىن وراسا، كەشكە سوڭىندا جۇرەدى ەكەن.

— قوي تۇندە ىڭىرانىپ جاتسا، ءتول وسەدى، ال ماڭىراسا ۇركۋ، جامانشىلىق نىشانى دەپ سەنەدى.

— ەگەر قوي كۇزدە ءتوسىن ءجيى قاقسا، قىستا قار قالىڭ تۇسەدى.

— كۇزدىڭ اياعىندا نە قىستىڭ باس كەزىندە ورىستەن قايتقان قويلار اۋزىنا بىر-بىردەن ءشوپ تىستەپ كەلسە، قىستا جۇت بولادى.

— كۇزدە قوزىلار ەنەلەرىنەن قالعىشتاپ، وتاردان ءجيى بولىنە بەرسە، قىس قاتتى بولىپ جۇتقا ۇلاسۋى مۇمكىن.

— ەگەر قوزىلار قورالى قويدىڭ الدىنا شىعىپ جايىلسا، قىس اسا جايلى بولماق.

— كۇزدە قوي وتارى تاۋ بەتكەيىنە، ۇنەمى ورگە قاراي جايىلسا، جۇت بولۋى مۇمكىن.

— كۇزدە، قىستا ورىسكە شىعار الدىندا قويلار سەكىرىپ، ويناقتاپ، ءسۇزىسىپ، ءبىرىن-بىرى قۋالاسا، كەشىكپەي كۇن قاتتى سۋىتادى.

— تاڭەرتەڭ قوراداعى قويلار جەل تۇراتىن جاققا قارسى قاراپ كۇيسەپ جاتسا، اۋا رايىنىڭ جىلىلىعى مەن جايلىلىعى بىرنەشە كۇنگە سوزىلادى.

— ەگەر قوي ءتىسىن قايراسا، كەشىكپەي بوران تۇرادى.

— قىستا قويلار ورىسكە شىققىسى كەلمەي، كۇندەگىسىنەن كەشىگىپ، سامارقاۋلانىپ، زاۋىقسىز ورسە، سول كۇنى اۋا رايى قاتتى بۇزىلادى.

— قوي قىستىگۇنى قوراعا يىنيىرەسمەي، ەمىن-ەركىن كىرسە، اۋا رايى جايلى بولادى.

— قوي ورىستە توقتاماي، تۇراقسىزدانا جۇگىرسە، قوراداعى كوڭدى تۇياعىمەمەن قازىپ تەبىندەسە، كەشىكپەي بوران بولادى.

— قوزى-لاق سەكەڭدەپ ويناقتاسا، جاۋىن بولادى.

— سويعان قويدىڭ قارنىنىڭ تۇگى قالىڭ بولسا، قىستا قار قالىڭ تۇسەدى.

— تۇندە قانداي جاقىن ادامى بولسا دا، قورادان مال ۇستاپ بەرمەيدى. ويتكەنى، قوي جۋساپ جاتقان قورادا ب ا ق قونىپ جاتسا، قۇت پەن بەرەكە سونىمەن كەتەدى.

— قويدى سويىپ، باسىن ۇيىتكەندە الدىمەن باۋىزداۋ جاعىنان باستاپ ۇيىتەدى. بۇل پىشاقتىڭ جۇزىندەگى قىلاۋ ورتەنسىن دەگەنى. قازاقتا پىشاقتىڭ ءجۇزى جوعارى قاراپ قويىلسا، مال باسى كەتەدى دەپ ىرىمداپ، ءجۇزىن تومەن قاراتادى.

— قويدىڭ ءمۇيىزىن، ءجۇنىن ورتەسە، قوراداعى قويدىڭ سۇيەگى سىرقىرايدى.

— قويدىڭ ۇستىنەن اتتاپ وتۋگە بولمايدى. ول كيەلى مال. قازاق قويدى «بەيىشتەن شىققان»، «مەككەگە بارعان» دەپ دارىپتەيدى.

قوي-ەشكىگە بايلانىستى قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى قازاق اراسىندا كەڭ تارالعان، قوي-ەشكى كۇرباندىق مالى. قازاق «اقسارباس» اتاسا قويدى «قۇدايى» وتكەنى. قارا شۇناق لاق نەمەسە قوڭىر توقتى قاتارداعى قۇرباندىق بولسا، ءۇش-تورت جاسار بوز قاسقا نەمەسە اق سارباس قوي ءبىرشاما بەدەلگە يە دەپ جازادى ەتنوگراف عالىمدار.

قازاق قوزى-لاققا ەن سالعان كۇنى ۇلكەن ءۇيدىڭ وتاۋلارعا، بالالارعا بەرەتىن قوزى-لاقتارى بولادى. بۇنى — كوگەنتۇپ اتاعان. قويدى قازاق — سۇيىنشىگە، كۇن تولەۋگە، ايىپ پۇلعا، قالىڭ مالعا، تاساتتىققا، قالجاعا، باتا وقىرعا (قايتقان ادامعا)، ەلىكتى جەرلەۋگە، ۇيلەنۋ تويىندا، اۋرۋدى كوشىرۋگە ت.ب. نەگىزگى قولداناتىن مالى. ەرتەرەكتە وزگە بىرەۋ جايىلىمنان مال ايداپ وتسە، «تۇياق اقىسى» دەپ ءبىر قوي بەرەتىن بولعان. ارىقتاردى قازىپ نەمەسە قايتا تازارتۋ ءۇشىن جينالعان جۇرتقا بۇرىندارى «قان قۇيۋ» عۇرپىن جاساتىپ، سەمىز تۋ قويدى سويدىرىپتى دەگەن دەرەكتەر بار.

قاسيەتتى دەپ تانىلعان مالعا قول جۇمساۋعا، شىبىرتقى قامشىمەن ءوسۋ، ۇرۋ، تەبۋگە، تىپتەن بالاعاتتاۋعا، قاتتى كەيۋگە بولمايدى. سەبەبى «مال كيەسى» تەرىس اينالسا، ەشقانداي قۇرباندىقپەن، تاساتتىق ىرىممەن دە قايىرىلمايدى، ءسويتىپ، قۇت قاشادى، ىرىس ورتايادى، «كيەسى» اشۋلانعان مالدىڭ ءونىمى ازايىپ، اۋرۋ شىرمايدى دەگەن حالىق سەنىمى دە تەگىننەن شىقپاسا كەرەك.

ەشكى تۇلىگى قازاقتا كوكپارعا تارتۋ ءۇشىن بەرىلەتىن تۇلىك. قارا ەشكى — قىس بەينەسىندە ەسەپتەلىنەدى. باتا جاساپ سويىلىپ، دوداعا سالۋعا تاپسىرىلادى. وسى ارەكەت ارقىلى تىرشىلىك قامى باستالاتىن كوكتەمگە دەگەن قۇرمەت كورسەتىلەدى.

ەرتەدە لاق ەتىنەن جاۋبۇيرەك جاساۋدى قولايلى كورگەن. ول ءۇشىن جالپاق جۇقالاۋ تاستاردى ءبىر جەرگە ءۇيىپ، قىزدىرادى، سوعان لاق ەتىن جايمالاپ، تۇزداپ، قىزعان تاسقا لاقتىرا سالسا، تەز پىسەدى ەكەن.

كوكتەن تامشى تامباي، قۇرعاقشىلىق ءقاۋپى سەزىلگەندە قازاقتار سەركەنى قۇرباندىققا شالىپ، تەرىسىن تاۋعا كومەدى. سودان تاۋعا قاراپ تاڭىردەن جاۋىن سۇرايتىن دا سەنىم بار دەپ جازادى عالىم ب. التايەۆ. ەل ىشىندە وسى تۇلىككە قاتىستى ءالى دە بىزگە بەيمالىم نانىم-سەنىمدەر قانشاما.

---