قۇبىجىق
جايلاۋ. ساۋمال جەلى قاراعاي باسىن ىرعاعان سالقىن ءتۇن. ارعى شەتى قاراڭعىلىق قۇشاعىنا استاسىپ، تۇتاس بەتتى الىپ جاتقان قالىڭ قاراعاي. بەرگى ەتەگىندە شاعىن اۋىل. شاماسى ەلۋ-الپىس، ىلعي شاكەنە يت ارقالار، ارا-اراسىندا توبەسىن جاي بۋىپ، ۇستىنە باردى-جوعىن جابا سالعان قارا قوستار. اسپانداعى كوشكەن الا شاربى بۇلت اراسىنان تولعان جاپ-جارىق ايدىڭ ساۋلەسى اندا-ساندا جارق ەتىپ قالادى.
الىس بەتتەن سۇڭقىلداي جىلاعان بايعۇز ءۇنى ەستىلەدى. ءۇي ماڭىندا بورت-بورت كۇيىس قايتارعان سيىرلار مەن اندا-ساندا مەكىرەنە ماڭىراعان قورالى قوي. ەمىس-ەمىس پىسقىرىنعان جىلقى. كوكساۋ قويدىڭ كۇرك-كۇرك ەتكەن جوتەلىنەن وزگە ءتۇن تىنىشتىعىن بۇزار ەشنارسەنىڭ دىبىسى ەستىلمەيدى. كەنەت جاعالاي وتىرعان قالىڭ جاپپانىڭ اراسىنان كوز ىلەسپەيتىن جىلدامدىقپەن الدەقانداي ءبىر بوزعىلت نارسە قاتتى ىسقىرىق شىعارىپ، زۋ ەتىپ وتە شىقتى.
الگىندە عانا سىلتىدەي تىنعان تىنىشتىق اپ-ساتتە تاس-تالقان بولىپ، اۋىلدىڭ ماڭ توبەتتەرى قۇتىرىنا ارسىلداپ الا جونەلدى. اۋىل شەتىندەگى قويشىنىڭ جاپپاسىنىڭ بوساعاسىندا جاتقان كىشكەنە اق كۇشىك شابەلەنە ءۇرىپ، اۋىلدىڭ اياق جاعىنا قاراي جۇگىرىپ بارادى.
ءار ءۇيدى جاعالاي جاتقان قورالى قوي ماڭىراپ، سيىر موڭىرەپ، جىلقىلار شۇرقىراي كىسىنەپ، اۋىلدان الىس ۇركە جونەلدى. ۇرىككەن جىلقىلاردىڭ سوڭىندا قالعان الا جاباعىنىڭ شاپقىلاپ كەلە جاتىپ قاسىنان جارق ەتە تۇسكەن بوزعىلت ساۋلەمەن بىرگە قۇلىن دا شىڭعىرعان داۋسى شىعىپ، باسى جۇلىنا قالىقتاپ، اناداي جەرگە دەيىن ۇشا جونەلدى دە، وماقاسا دومالاپ بارىپ توپىراققا كومىلىپ قالدى.
— نە بولدى؟
— نە سۇمدىق؟ ― دەسكەن جۇرت جاپا-تارماعاي كيىمدەرىن كيۋگە ۇلگىرمەي تىسقا اتىپ-اتىپ شىعىسقان.
— قۇلاعىما ءبىر جاعىمسىز ىسىلداعان ءۇن كەلگەندەي بولدى... سوسىن بىردەڭە جالت ەتىپ ءوتىپ كەتكەندەي بولدى... باسىمدى كوتەرىپ قاراسام، قوستىڭ ءبىر قاناتىن جۇلىپ كەتىپتى...
— مەن دە نە بولعانىن اڭعارا الماي قالدىم.
— باقسى اتاڭ قايدا؟
— باقسى اتالارىڭ ۇيىندە مە ەدى؟ ۇلار-شۋ بولعان جۇرت اۋىل قونعان كەڭ سايدى قۇلداي جونەلدى. اۋىلدىڭ اياق جاعىنداعى شارشىلاپ اپپاق ماتامەن تىستالىپ تىگىلگەن ۇيگە قاراي بەت الدى. ون-ون ءبىر جاستار شاماسىنداعى ەر بالانىڭ جەتەكتەپ جۇرگەن ۇلكەن سارى مويناق توبەتى ارس-ارس ەتىپ بالانى دەدەكتەتە جۇلقىپ، باقسى شالدىڭ ۇيىنە تاياۋ بۇلاققا قاراي سۇيرەي جونەلدى. بالانى ۇستاپ قالماققا توپتىڭ ىشىنەن ەكى جىگىت بىردەي ۇمتىلىستى. بىلەگىنە ورالىپ قالعان ءيتتىڭ قارعىباۋىنان بوسانا الماي بالا شىرقىراپ بارادى. يت قۋعىنشىلارعا جەتكىزەر ەمەس. بۇلاق باسىنا تاياپ قالعاندا، جاقىن تۇرعان باقسى شالدىڭ ءۇيىنىڭ ءبىر ورنىندا شىر اينالىپ تۇرعانىن كورىپ كىلت توقتاي قالعان يت قىڭسىلاپ كەرى قاراي قاشا جونەلدى. ءۇيدىڭ قىرىق شوقپىت كوپ تەسىگىنىڭ ىشىنەن كوز ۇيالتار ءبىر جاسىل جارىق جارقىلدايدى. بالا شالىنىپ جىعىلىپ قالدى. ماناعى ەكى جىگىت ەندى جەتە بەرگەندە ءيتتىڭ موينىنداعى قارعىباۋ بىرت ەتىپ ءۇزىلدى دە، جانتالاسا قاشقان يت انا ەكەۋىنىڭ باسىنان قارعىپ، قاڭقىلداعان قالپى قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىنا كىرىپ تىعىلدى. ۇرەيلەنگەن جۇرتتىڭ مانادان بەرگى اششى شۋىلى پىشاق كەسكەندەي تىندى. قالىڭ قاراعايدىڭ ەتەگىندەگى كىشكەنە تەپسەڭگە، تەمىر قازىققا ارقاندالعان بەس-التى جىلقى ارقانىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءۇزىپ الىس ساي اۋزىنا قاراي ۇركىپ بارادى. ماناعى ەكى جىگىتتىڭ بىرەۋى كەيىندەپ قالدى دا، ەندى بىرەۋى ورنىنان تۇرا الماي شىرقىراپ جاتقان بالاعا قولىن سوزا بەرگەندە ارتىنداعى:
— قايت، كەيىن قاش، ― دەپ باج ەتە قالدى. بالانىڭ جەر تىرناعان ساۋساعىنا قولى جەتە بەرە بالانى الدەنە ارى قاراي جۇلىپ اكەتتى. كوزى باعجاڭ ەتە قالعان جىگىت باسىن وقىس كوتەرىپ قالدى. قارسى الدىندا ۇپ-ۇزىن بوزعىلت جامىلعى ورانعان، شاشى دۋدار-دۋدار ءداۋ بىرەۋ بالانىڭ ءبىر سيراعىنان كوتەرىپ اسپاقتاپ تۇر. بالا تالىقسىپ قالعان ءتارىزدى، ءۇنى شىقپايدى. قارسى الدىنداعىنىڭ بەتى شالا-پالا كورىنەدى. جۇرەلەپ وتىرىپ قالىپ، ورنىنان قايتىپ تۇرا الماي قالعان جىگىت قارسى الدىنداعىعا از-كەم قارادى دا، كوزىنەن ءبىر ۇشقىن جارق ەتە قالىپ، بىردەمە دەپ ءتىل قاتپاق بولدى. ەرنى جىبىرلاپ ورنىنان ۇمسىنىپ تۇرا بەرگەندە قارسىدا تۇرعان قۇبىجىقتىڭ سول قولىنداعى وراق ىسپەتتى قانجار جارق ەتە قالدى. ورنىنان ەندى كوتەرىلە بەرگەن جىگىت وكىرىپ بارىپ ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، جانتالاسىپ تىپىرلاي باستادى. شاققا دەگەندە تۋلاپ جاتقان دەنەسى شالقالادى دا، تاماعىنان ورىلىپ قالعان باسى سول قالپى بەتىمەن جەر قۇشىپ جاتىر. قيىلىپ كەتكەن كۇرە تامىردان قور-قور ەتىپ قان اتقاقتايدى. ماناعى «قايت كەيىن» دەپ باج ەتە قالعان جىگىت سۇرىنە-قابىنا ۇيلىعىسىپ قالعان توپقا قاراي ۇشتىرتىپ كەلەدى.
— نە، بالە؟
— انىق كورە الدىڭ با؟
— بالا قايدا؟
— ەلدار قايدا؟
― مەنىڭ قۇلىنىم! ― دەپ جاس كەلىنشەك بەيبەرەكەت باجىلداپ، اناعان ءبىر، مىناعان ءبىر جۇگىرىپ ءجۇر. ءوز ۇنىنە تۇنشىققان جىگىت قاقالىپ-شاشالىپ سويلەي الار ەمەس. الاقتاپ، جان-جاعىنا قاراي بەرەدى. بار ايتقانى: “كىم...كىم... انا كىم قولىندا وراق... باسىن شاپتى... باسىن...” ― دەپ ەجىكتەگەنىنەن ەشكىم ەش نارسە ۇعا المادى.
― كىم ول؟ ۇعىندىرىپ ايتساڭشى! ― دەپ قاۋمالاسقان جۇرتقا ارى قاراي ەشنارسە ايتا الماعان جىگىت قالشىلداپ بارىپ ەسىنەن تانىپ قالدى.
ۇيلىققان توپقا قاراڭعى ءتۇندى جارىپ شاتىناي جانعان ەكى جانارىن كىرپىك قاقپاي سال-كەم قاداپ تۇرعان قۇبىجىقتىڭ كوزىنەن جاپ-جاسىل ءبىر وت جارق ەتتى دە، قولىنداعى بالانىڭ دەنەسىن اسپانعا قاراي بىرنەشە رەت بۇلعاپ-بۇلعاپ العان بەتتە قالىڭ قاراعايعا قاراي كوز ىلەسپەيتىن جىلدامدىقپەن زۋ ەتىپ كىرىپ، جوق بولىپ كەتتى.
قالىڭ ادامنىڭ ىشىنەن باسىندا اپپاق جاۋلىعى بار ءبىر كەمپىر بار داۋسىمەن ويبايلاپ تاماعىنان قان ءالى توقتاماي اتقاقتاپ جاتقان جىگىتكە قاراي كويلەگىنىڭ ەتەگىنە شالىنا جۇگىرىپ جەتتى دە، دەنەدەن بولەك سىلقىلداپ بوس قالعان باستى قۇشاقتاپ وكىرىپ بارىپ تالىپ قالدى. جۇرت ساقسىنا باسىپ تالىپ قالعان كەمپىرگە قاراي كەلە جاتىر.
باقسى شالدىڭ ءۇيى ەندى اينالعانىن توقتاتىپ، ارەدىك ءدۇر-دۇر ەتىپ ورنىنان قوزعالىپ قويادى.
― ماران اعا، انا كىسى ەسىنەن تانىپ قالدى.
كەمپىردى ولىكتەن بولەكتەپ العان جاس جىگىت شاماسى قىرىقتارداعى جىگىت اعاسىنىڭ جەڭىنەن تارتتى. كەمپىردىڭ قاسىنا كەلگەن ەركەك باقسىنىڭ ۇيىنە تاياۋ جەردەگى سىلدىرلاپ اعىپ جاتقان بۇلاققا باردى. تاقياسىمەن سۋ الماققا سۋعا باتىرىپ كەپ قالعاندا سۋدىڭ تۇبىنەن ءبىر ەتسىز قۋسۇيەك قول ۇستاپ قالماققا اتىپ كەلە جاتقانىن كورىپ بارىنشا جىلدامدىقپەن تاقياداعى سۋدىڭ جارتىسىن شايقالاقتاتا توگىپ، قولىن تارتىپ الدى. سۋ شولپ ەتە ءتۇستى دە، قاپ-قارا بولىپ تۇك كورىنبەي قالدى. ىشىنەن الدەنەنى كۇبىرلەگەن ەركەك ءجىتى باسىپ كەمپىردىڭ قاسىنا كەلدى دە، بەتىنە سۋ بۇرىكتى. باقسى شالدىڭ ۇيىنە قاراي جىلىستاپ بارا جاتقان ادامدارعا الگى ەركەك:
― انداعى بۇلاقتان الىس جۇرىڭدەر... ماڭايىنا تاياۋشى بولماڭدار، ― دەپ ايقاي سالدى. بۇلاقتىڭ ماڭىنا جەتىپ قالعان جۇرت القا-قوتان جاپىرىلا كەيىن قاشتى. بۇلاقتىڭ باس جاعىن اينالىپ، باقسىنىڭ ۇيىنە قاراي تاياي بەردى.
― بار پالەكەت وسى جىن قۋعان شالدا، ― دەپ الدەبىرەۋ جەردەن ءبىر كەسەك تاستى الدى دا، ۇيگە قاراي جىبەرىپ قالدى. شاتىردىڭ قابىرعاسىنا تيگەن كەسەك تاس دۇڭك ەتە ءتۇستى. ىشىنەن بۇركىتتىڭ پىشتاقتاعان داۋسى ەستىلدى. سىرتتاعى ادامداردىڭ ءبارى جاپا-تارماعاي باقسى شالدى قارعاپ-سىلەپ قولدارىنا ىلىنگەن زاتتىڭ بارلىعىن ۇيگە قاراي تارسىلداتىپ جىبەرىپ جاتىر.
ءۇي ىشىندە قابىرعادان قابىرعاعا سوعىلىپ، باۋىرى سارجاعال ۇلكەن قارا بۇركىت توقتاۋسىز پىشتاقتاپ اينالا ۇشىپ ءجۇر. وتتى جانارى جارق-جۇرق ەتىپ كوزگە ۇرادى. ءۇيدىڭ تۋرا ورتاسىندا ساقالى بەلۋارىنا تۇسكەن، شاماسى جەتپىس جاستان اسقان شال اپپاق دامبال-جەيدەمەن لاۋلاي جانعان وتتىڭ الدىندا كوزىن تارس جۇمىپ، ەرنى توقتاۋسىز جىبىرلاپ، كۇبىر-كۇبىر ەتىپ وتىر. شال جۋاندىعى سۇق ساۋساقتاي قارالا ارقانمەن بەلىن سارالا قامشىنىڭ سابىن سالىپ بۇراپ وتىر. بەلى ۇزىلۋگە شاق قالعان. قىلدىراقتاي عانا بولىپ تۇر. شال ارقانعا كولدەنەڭ سالعان قامشىنى بۇراعان ۇستىنە بۇراي تۇسەدى.
سىرتتاعىلاردىڭ لاقتىرعان تاستارى ءۇيدىڭ انا جەر، مىنا جەرىنەن تاسىرلاپ ءتۇسىپ جاتىر. ۇلكەندىگى جۇدىرىقتاي ءبىر تاس ءۇيدىڭ ءىشىن شىر اينالىپ ۇشىپ جۇرگەن بۇركىتتىڭ كەۋدە تۇسىنا تارس ەتە قالدى. قابىرعاعا سوعىلا قۇلاي جازداعان بۇركىت اششى ءبىر شاڭق ەتتى دە، جەلپىلدەپ تۇرعان تۇندىكتى تەسىپ ءوتىپ اسپانعا قاراي زاۋلاي جونەلدى. وسى كەزدە بارىپ شال كوزىن اشىپ، ءۇيدىڭ توبەسىنە ءبىر قارادى دا، ىڭىرانا كۇرسىنىپ بەلىن بۋناعان ارقاندى اسىعىس بوساتا باستادى. ءبىراق بوساتىپ ۇلگىرمەي ءبىر تاس شالدىڭ قاق ماڭدايىنان ءتيدى دە، شال ءبىر جاعىنا قاراي جانتايىپ قۇلاپ بارا جاتتى.
بەتىنە شاشىلعان سۋدان ەسىن جيناعان كەمپىردى باۋىرىنا قىسىپ قۇشاقتاپ وتىرعان ەركەك:
― ە، جاراتقان يەم، كەساپاتىڭنان ساقتاي گور، نەمىزبەن جاقپاي قالدىق ەكەن ساعان! ― دەپ ءوزىنىڭ ەكى ساۋساعى تۇبىنەن جۇلىنعان مۇقىل قولىنا قاراپ كۇڭىرەنە اۋىر كۇرسىندى. مانادان بەرى العاشقى ورنىندا ءبۇرىسىپ ىڭىرانا ساندىراقتاپ وتىرعان بالاڭ جىگىتتىڭ جانىنا باردى دا، بەتىنەن اياماي شاپالاقپەن وسىپ-وسىپ جىبەردى.
سوندا بارىپ جىگىت ەسىن جيناپ:
― ماران اعا-اۋ، نە بولدى، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي قالدىم، سۇمدىق... ― دەپ سويلەي باستاپ ەدى:
― انا كەمپىردىڭ قاسىنا بار... ەشنارسە ەتپەيدى، قورىقپا، ― دەپ زەكي سويلەدى دە، جىگىتتى قولىنان دەمەپ تۇرعىزىپ جىبەرىپ، ءوزى باقسى شالدىڭ ءۇيىن قورشاپ الىپ تاس جاۋدىرىپ تۇرعاندارعا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
― توقتات! تۇگە، ەستەرىڭنەن اۋىسقانسىڭدار ما؟ توقتاتىڭدار!
ونىڭ ساڭق ەتە تۇسكەن داۋسىنان شۋلاعان جۇرتتىڭ بارلىعى بىردەي، كەيبىرى ەڭكەيگەن قالپى، كەيبىرى الاقاندارىنداعى ءارتۇرلى پىشىندەگى تاستارىن مىتا ۇستاعان قالپى تۇرىپ قالدى.
― توقتاتىڭدار جارقىندارىم، ايدالاداعى بەيشارا شالدا نەلەرىڭ بار؟ باتىرلىقتارىڭ ۇستاپ بارا جاتسا ءبىرىن ءولتىرىپ، ءبىرىن تىرىدەي الىپ كەتكەن انا قۇبىجىقتىڭ ارتىنان نەگە بارمايسىڭدار؟..
وسى كەزدە باعانا بالانى سۇيرەي جونەلگەن سارمويناق توبەت ەتەگىنە ورالىپ جۇرگەن كەلىنشەك تاعى باج ەتە قالدى دا، قۇبىجىق كىرىپ كەتكەن قاراعايعا قاراي:
― قۇلىنىم-اۋ، قۇلىنىم... ― دەپ اڭىراپ تۇرا كەپ جۇگىردى.
― ۇستا انانى! جازىم بولادى، جىبەرمە! ماران اعا تاعى ساڭق ەتە ءتۇستى. جاقىن تۇرعان ءبىر ساركىدىر ايەل ەكى-اق اتتاپ ايەلدى قۋىپ جەتتى دە، قولتىقتاپ ادامداردىڭ اراسىنا قاراي سۇيرەلەپ كەلەدى.
― ابىستاي-اي، جىبەرشى، جار دەگەندەگى جالعىز قۇلىنىم-عوي، اعەكەم-اۋ، ءبىر كومەگىڭىزدى بەرىڭىزشى. ادامدار-اۋ، نەگە تۇرسىڭدار، مەنىڭ قۇلىنىمدى تاۋىپ بەرسەڭدەرشى. ونىڭ جىلاۋ ارالاسقان سوڭعى سوزدەرى ۇعىلماي قالدى.
ماران اعاعا بۇكىل اۋىلدان قارسى ءتىل قايتاراتىن ەشكىم شىقپادى، ءبارى تۇستەرى سۇستى، تىستەرى شىقىرلاپ شالدىڭ ءۇيىن ىشىپ-جەپ قاراپ تۇر.
ماران اعا ءۇيدىڭ سىرتقى قايىرما ەسىگىن سىلكىپ توبەسىنە قاراي لاقتىرىپ تاستادى دا، جارما ەسىكتى شيق ەتكىزىپ اشىپ، ىشكە ەنىپ كەتتى.
ءۇي ىشىندە شال ءبىر جاعىنا جانتايىپ، اۋزىنان اق كوبىك اعىپ، تالىقسىپ جاتىر ەكەن. ءىشىن بۋناعان ارقاننان اۋىرسىنىپ، ءالسىن-الى قاتتى ىشقىنادى.
شالدىڭ بەلىندەگى ءجىپتى بوساتىپ سىرتقا الىپ شىققان ماران اعا قاۋمالاعان جۇرتقا زىلدەنە:
― بۇل شالدىڭ نە جازىعى بار، كەرەك دەسەڭدەر وسى زۇلماتتى توقتاتاتىن تەك وسى شال عانا، ― دەگەندە ماناعى قاراعايعا قاراي بالاسىنىڭ ارتىنان جۇگىرگەن ايەل ەندى شالعا قاراي جۇگىردى.
― قاسيەتىڭە باس يەيىن، اتەكەم-اۋ، مەنىڭ قۇلىنىمدى قۇتقارشى، ― دەپ شالدىڭ الدىنا قۇلاي كەتتى. باقسى شال دا ەسىنەپ، ورنىنان قىبىرلاپ تۇرىپ كەلە جاتتى.
اۋىلدىڭ بار ادامى باقسى شال مەن ماران اعانىڭ جان-جاعىن قاۋمالاپ قورشاپ تۇر.
― وت جاعىڭدار، وشىرمەي جاعىڭدار. بۇگىن اسپان اشىق بولىپ تۇر، جاڭبىر جاۋا قويماس. جان-جاقتان وت جاعىپ، سونىڭ ماڭىنان كەتپەڭدەر، ― دەپ بۇيىردى باقسى.
لەزدە لاۋلاپ وت جاندى. قاراعايدىڭ قۋ بۇتاقتارى شاتىرلاپ جانىپ جاتىر.
― بۇل وسىدان وتىز جىلدىڭ الدىندا عانا بولعان. سول قايتا قايتالانىپ جاتىر. باقسى شال ءسوزىنىڭ سوڭىن اياقتاماي اۋزىنا لاپىلداپ جانعان شالانى تىستەگەن قالپى لاۋلاپ جانعان وتتى ارلى-بەرلى كەسىپ ءوتىپ، باقسىلىق ويىنعا كىرىسكەن.
لاۋلاعان وتتى اينالىپ ۇيلىعىسىپ تۇرعان توپتىڭ اراسىندا ماران اعا الدەكىمدەرگە سويلەپ تۇر.
― مەنىڭ دە ەسىمە بىردەمەلەر تۇسكەن ءتارىزدى. وي-حوي، جالعان-اي دەسەڭشى! مىنە، مىناۋ، سول زۇلماتتان قالعان بەلگى وسى. ۇلارداي شۋلاپ وتىرعان ءبىر اۋىل ءبىر تۇندە قىرىلىپ جوق بولدى. دەگەنمەن تاعدىردىڭ جازۋىنا كىمنىڭ كەسە كولدەنەڭ بولۋعا شاماسى كەلسىن. سول اۋىلدان تەك جالعىز بالا عانا امان قالعان ەدى. ال مىناۋ زۇلماتتا تۋرا سونداي سىقىلدى كورىنەدى ماعان. سونىڭ ءبىر شالىعى ەمەس پە دەپ قورقامىن، ― دەپ ماناعى شولاق قولىنا قاراپ سويلەپ كەتتى.
باقسىلىق ويىنىن ءبىر ساتكە توقتاتقان شال مارانداردىڭ قاسىنا كەلدى دە، ماڭداي تەرىن ءسۇرتىپ جاتىپ:
― ءيا، ءيا، ماران، سەنىڭ ايتقانىڭنىڭ دا جانى بار. بۇل دا سول وتىز جىلدىڭ الدىنداعى سەن كورگەن زۇلماتتىڭ ءوزى بولماسا دا، سونىڭ جالعاسى.
― بۇل دا كادىمگىدەي ادام. وسى اۋىلدىڭ كىرمەسى، انا مىلقاۋ قويشىنىڭ اسىراندى بالاسى.
― قويىڭىز.
جۇرت ماڭايىنا تىمتىنە قاراپ قويشى شال مەن كەمپىردى ىزدەدى. ءبىراق ولاردى تابا المادى.
― سونىڭ قالاي كەلگەنىن بىلە بەرمەيسىڭدەر عوي. العاش اكەلگەندە مەن قارسى بولعان ەدىم. ە، ادامبىز عوي، باسقا تۇسكەندە بولماسا باسقاعا سەنبەيتىن. شال اۋىر كۇرسىندى. ماران اعا ءۇنسىز ويعا كەتتى.
― مەنىڭ قارا ءداۋىم بولعاندا ودان امان قالار ەدىك. ونى شامىرقاندىرىپ قۋىپ جىبەرمەگەندە، بۇگىن بارىنەن قۇتىلاتىن ەدىك. ول ادام ەتىن جەگەن الباستى ايەلدىڭ قۇرساعىنان شىققان بالا، ― دەدى شال قايتادان سوزگە كەلىپ. شال ماران اعاعا ءوزىنىڭ بىلگەنىن ايتىپ وتىر.
* * *
كەشكى مەزگىل. قالىڭ نۋلى قاراعايدىڭ ورتاسىن ويىپ وتىرعان شاعىن اۋىل. اپپاق شاعالاداي سامساعان قالىڭ كيىز ءۇي. قايشىلاسقان قالىڭ ادام. ورتاداعى ۇلكەن التى قاناتتى اق ۇيدە اس بەرىلگەن. ءۇي ماڭىنداعى ادامدار ءالى تارقاي قويماعان. ءۇي ءىشى دە تولا ادام. كەشكى اسقا وتىرعان. ەسىكتەن كىرە مارقۇمنىڭ بار كيىم-كەشەگى، ات-ابزەلدەرى، قارۋ-جاراعى ءىلۋلى تۇر. توردە وتىرعان اقباستى شالدار مەن اقسامايلى كەمپىرلەر الدارىنداعى توبە داستارحانعا قولدارىن مارعاۋ سوزىپ، قىزۋ اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتكەن.
― جاس بولسا دا وسى اۋىلعا باس بولعان ەدى.
― قايدان جابىسقانىن بىلمەدىك، كەشكىسىن ات سۋعارۋعا كەتكەن. ەسىكتەن كىرە «اپا!» ― دەپ ءبىر شىڭعىردى دا، قۇلادى. ارعى اۋىلداعى باقسىنى الدىرعانىمىزشا ەت اسىم ۋاقىتقا جەتپەي-اق، ارىپ-تالاسىپ جاتىپ كەتتى دە قالدى... قۇلىنىم... شاكەنە قارا كەمپىر كوزىنەن جاس توقتاۋسىز پارلاپ وتىر.
― باقسى نە دەيدى سوندا؟
― جىن سوعىپتى. قاپ، اتتەڭ، ۇيگە كىرگىزبەي الاستاپ جىبەرسەڭدەر امان قالار ما ەدى، ― دەيدى.
― ونى جاس قوي، بىلمەگەن ءبىز دە اڭداماي قالدىق.
― ارتىندا تۇياعى قالدى ما؟
― جوق، ۇيلەنگەننەن كەيىن ەكى ايدان سوڭ قىرشىننان قيىلىپ كەتتى عوي، قۇلىنىم. جوعارىدا وتىرعان ۇلكەن اق كيمەشەكتى جولاۋشى كەمپىر قۇتىعۋىرلاپ سۇراپ وتىر.
― كەلىنىڭىز قايدا؟ ― دەپ سۇرادى.
― جاس قوي، كەشەدەن بەرى جوقتاۋ ايتىپ سىلەسى قاتقاننان كەيىن جاڭا شايعا كومەكتەسشى دەپ سىرتقا شىعارعان ەدىم، ― دەدى قارا كەمپىر.
― شاي الىڭىزدار، تاماق الىڭىزدار...
سىپتىرعاداي كۇتۋشى جىگىتتەر شىنى-اياقتاردى قولدان قولعا تيگىزبەي الىپ-بەرىپ جاتىر. ەسىكتى كەرىپ تۇرا قالعان بالاعا توردە وتىرعان كەمپىر “كەرمە بوساعانى!..” دەپ زەكىپ قالدى. كەمپىردىڭ ءزىلدى داۋسىنان جاسقانعان بالا سىرتقا قاراي شەگىنىپ شىعا بەرگەندە:
― ويباي، كۇيەسىڭ ارى! ― دەگەن ايەل داۋسى شىقتى دا، بالانى كيمەلەپ شىعا بەردى. جاس كەلىنشەك بۋى بۇرقىراعان ساماۋرىندى جالعىز ءوزى كوتەرىپ ىشكە ەنتەلەپ كەلە جاتتى. اسىعىستا تابالدىرىقتان سول اياعىمەن اتتاپ كىرىپ كەتكەنىن ماناعى كەمپىردىڭ كوزى شالىپ:
― ءتايت ارى، تابالدىراقتان سول اياعىمەن اتتاعانى نەسى، ― دەپ ساڭق ەتە قالدى. ۇيدەگى وتىرعانداردىڭ بارلىعى كەلىنشەككە جاقتىرماي قاراستى. قاتتى قىسىلىپ قالعان كەلىنشەكتىڭ كوزىنەن ءبىر تامشى جاس ىتقىپ كەتتى دە:
― كەشىرىڭىزدەر! ― دەپ ساماۋرىندى شاي قۇيىپ وتىرعان جاس كەلىننىڭ قاسىنا قويىپ، ءيىلىپ سالەم ەتتى دە، شەگىنگەن قالپى ەسىكتەن شىعا جونەلدى.
― ە، بەيباق، وسى مەنىڭ كەلىنىم، ― ءۇي يەسى كەمپىر توردەگىگە ماناعى سۇراققا بەرگەن جاۋابىنىڭ قالعانىن جالعاپ.
ەرنىن سىلپ ەتكىزىپ ىشىنەن بىردەمەلەردى كۇبىرلەگەن جولاۋشى كەمپىر ودان ارى ەشنارسە سۇرامادى.
ۇيدەن شىعا جانارىنا لىقسىپ كەلىپ قالعان جاستى ەركىنە جىبەرگەن كەلىنشەك بوساعاداعى قازىقتا ءىلۋلى تۇرعان شەلەكتى الدى دا، تومەنگى جىلعاداعى بۇلاققا قاراي ءجىتى باسىپ كەتىپ بارا جاتتى. كەلىنشەك كەلە جاتقان بۇلاقتىڭ باسىندا ۇلكەن قارا الا يت بۇلاققا قاراپ تاپ-تاپ بەرىپ، ارسىلداپ تۇر. قارالا يت كەلىنشەكتى كوردى دە قىڭسىلاپ كەلىپ اياعىنا سۇيكەندى. كوزىنەن جاس پارلاپ قورلانىپ كەلە جاتقان ول قولىنداعى شەلەكپەن ءيتتى باسىنان قويىپ كەپ قالدى. يت قاڭق ەتىپ تۇرا قاشتى.
ءۇي جاقتان الدەبىر ەر ادامنىڭ قارلىعىڭقى زور داۋسى ەستىلدى.
― كىم-ەي، انا، ەكى كەشتىڭ اراسىندا سۋعا بارا جاتقان، قايت كەيىن!
كەلىنشەك اۋزى جىبىر ەتە ءتۇستى، ءۇنى سىرتقا شىقپادى. بۇلاقتىڭ تەرەڭ تۇماسىنا شەلەكتى باتىرا سۋ بەتىندە قالقىپ تۇرعان مالدىڭ شيكى وكپەسىن كوردى دە، تاعى اۋزى جىبىر ەتە قالدى. سۋدى الا بەرىپ قاراڭعى سۋ تۇبىنەن ءوزىنىڭ جاپ-جارىق سۋرەتىن كورىپ: ― كوتەك... ― دەپ سەلك ەتە بويىن ەرىكسىز جيناي بەردى. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا سۋ ىشىندەگى ءوز بەينەسى ادامنىڭ قۋ قاڭقا سۇيەگىنە اينالىپ بىلەگىنەن باس سالدى.
كوزى الاقانداي بولىپ شاراسىنان شىعىپ كەتە جازداعان كەلىنشەك باج ەتە قالدى.
قاتتى شىققان ايەل داۋسىن اۋىل ادامدارىنىڭ ءبارى ەستىدى. ۇيدەن اتىپ-اتىپ شىعىپ بۇلاققا قاراي جۇگىرىستى. الدىمەن جەتكەن ەڭگەزەردەي قارا جىگىت سۋعا ەتپەتىنەن قۇلاپ جاتقان كەلىنشەكتى سۋدان جۇلىپ الدى. دەنەسى بىلق-سىلق، جان جوق.
― جاراتقان يەم، ءوزىڭ پالە-قازاڭنان ساقتاي گور! ― شوكىمدەي عانا قارا كەمپىر كەلىنشەكتى جاس بالاشا ەكى بىلەگىنە سالىپ كوتەرىپ بارا جاتقان جىگىتتىڭ الدى-ارتىنا شىعىپ دەدەكتەپ ءجۇر.
― ەكى كەشتىڭ اراسىندا بۇلاقتىڭ باسىنان نە ىزدەپ ءجۇر؟!
― جاس قوي، نەنىڭ پارقىنا بارار دەيسىڭ؟
― بىردەمەنىڭ شالىعى تيگەن شىعار، ― اركىم بىر-بىرىنە كۇبىر-كۇبىر ەتىسىپ شۇباپ كەلە جاتتى. جىگىت ءۇيدىڭ الدىنا جەتە بەرگەندە ماناعى ۇرىسقاق جولاۋشى كەمپىر تاعى شاڭق ەتە قالدى.
― توقتاڭدار، الدىمەن قۇرىم كيىزبەن قاعىپ، الاستاپ بارىپ كىرگىزەلىك.
ەلدىڭ كۇڭىرەنگەن كۇبىرى مەن شۋلاعان بالالاردىڭ داۋسىنان جىگىت كەمپىردىڭ داۋسىن ەستىمەدى مە، الدە ەلەمەدى مە، ءتۇرۋلى تۇرعان ەسىكتەن ءبىر-اق اتتاپ ىشكە كىرىپ كەتتى.
― اۋ، باسقىن باسقان كوكسوققىر سول! كەرەڭ بولدىڭ با؟ ― كەمپىر شاڭقىلداي سويلەپ ۇيگە ەندى. وت جاقتاعى شىمىلدىق قۇرۋلى توسەككە ايەلدى جاتقىزىپ ەندى شەگىنىپ شىعىپ كەلە جاتقان جىگىت ءوزىن قارعاپ-سىلەپ جاتقان كەمپىرگە قاراپ ىرجيىپ كۇلگەن بولدى.
― شىعار انا قاتىندى! وي كوكسوققان سول... ءاي، قايداسىڭدار، قۇرىم كيىز بەرىڭدەر، ارشا تۇتاتىڭدار... ۇيگە كىرگىزبەي قاعۋ كەرەك ەدى. ەندى، ءاي، قايدام ءبارى ءبىر جاراتقاننىڭ قولىندا، ― ارشا تۇتاتىلىپ، كەلىنشەك سىرتقا الىپ شىعىلدى، ءالى ەس-تۇسسىز جاتىر.
― الاس! الاس! بار پالەدەن قالاس... كەت، پالەكەت كەت! سۇف... ― دەپ كەمپىر ءبىر قولىندا قاراقۇرىم كيىز، ءبىر قولىندا ۇلكەن كەسە تولى سۋ بار. قۇرىم كيىزبەن قاعىپ تۇتانعان ارشامەن الاستاپ، سۋ بۇركىپ ۇشىقتاپ جاتىر. ءبىر ساتتە بارىپ كەلىنشەك ىڭىرانىپ ەسىن جيدى. ەرنى ءدىر-دىر ەتىپ بىردەمەلەردى ايتقانداي بولدى. ءبىراق ونىسىن ەشكىم ەستي المادى. مانادان بەرگى ارپالىستان داعدارىپ قالعان كەمپىر قولىنداعى كەسەنى بىرەۋىنە ۇستاتتى دا، ەكى-ۇش جىگىتتى شاقىرىپ الىپ:
― مىقتاپ تۇرىپ ءتورت قازىق قاعىڭدار، ― دەپ قازىق قاعاتىن جەردى ادىمداپ كورسەتىپ ءجۇر. ەنى ءۇش ادىم، ۇزىندىعى بەس ادىم جەردى كورسەتتى دە:
― وسىعان مىقتاپ تۇرىپ قازىق قاعىپ، مىقتى قايىس ارقان الىپ كەلىڭدەر، ― دەپ جۇمسادى. قازىق قاعىلىپ، ارقان دايىن بولعان كەزدە ەسىن ەندى جيىپ، باسىن كوتەرىپ جانىنداعى موسقال ايەلگە سۇيەنىپ ازەر تۇرعان كەلىنشەكتى قازىققا كەرىپ بايلاپ تاستاۋعا بۇيىردى. كەلىنشەكتى اينالا ءۇيىرىلىپ جۇرگەن ماناعى كەمپىر باستاعان ءبىراز ادام شۋلاپ كەتتى.
― ءوزىنىڭ جانى قينالىپ ازەر تۇرعان ادامدى بايلاعانى نەسى، اكەم-اۋ...
― جىندانعان شىعار، قاقپاس.
― اكەسى داڭسالى باقسى ادام ەدى، جارىقتىق. مۇنىڭ دا ءبىر شالىعى بار-تۇعىن. بىردەمەنى بىلەتىن شىعار، ايتقانىن ىستەڭدەر، ― دەدى ءبىر شال.
اقىرى كەلىنشەكتى شىرقىراتىپ ءجۇرىپ قازىققا كەردى. ءتورت جاعىنان جەتى-جەتىدەن قادامارالىق تاستاپ وت جاققىزدى.
― بوساپ كەتپەسىن، كوز ىلمەي بايقاپ وتىرىڭدار، تاڭعا دەيىن امان جەتسەك ءبارىمىز دە زاۋالدان قۇتىلامىز، ― كەمپىر دەنەسىن تىك ۇستاپ ۇيگە قاراي كەتتى. بايلاۋلى جاتقان كەلىنشەكتىڭ ماڭايىنداعىلار:
― قۇتىرعان شىعار، قاقپاس. ولگەلى جاتقان ادام قايتىپ بوساي السىن، ― دەپ قىجىرتىستى. از-كەم بىرەۋلەرى تىكسىنە قاراپ، شەگىنشەكتەپ كەتىپ بارا جاتىستى.
ماناعى شاكەنە قارا كەمپىر كەلىنشەكتىڭ اۋزىنا اكەلىپ سۋ تامىزدى.
― قارعام-اي، اپاق-ساپاق ۋاقىتتا سۋعا نەسىنە بارا قالدىڭ؟ تارتقان بەينەتىڭ-اۋ، بوساتىڭدارشى، اۋ، بالالار، كورىپ تۇرىپ ولتىرەسىڭدەر مە؟ ― دەپ شاندىپ بايلانعان قايىس ارقاندى بوساتپاق بولىپ ەدى، ۇيدەن قولىنا لاۋلاپ جانعان وتتىڭ جارىعىمەن سابى جالت-جالت ەتكەن سارا الا قامشى الىپ شىعىپ كەلە جاتقان كەمپىردى كورىپ توسىلىپ قالدى. كەمپىر بايلاۋلى كەلىنشەكتىڭ قاسىنا كەلدى دە، جەردى قامشىمەن سابالاي اينالىپ ءجۇر.
― كەت، پالەكەت، كەت! ءارۋاعىڭا باس اتاكەم، قولداي گور مىنا پاقىرىڭدى! قولداي گور مىنا كۇناھار پەندەڭدى، قۇتقارا كور! ― الدەكىمدەرمەن ايقايلاسىپ، ۇرىسىپ، الدەكىمدەرگە جالىنا جالبارىنىپ ءجۇر. تەرىستىك جاقتان جەل تۇرىپ، وتتى لاۋلاتا ءتۇستى. بالا-شاعالار قاپتاپ، قۋ بۇتالاردىڭ ۇستى-ۇستىنە سالىپ جاتىر. تىرس-تىرس ەتىپ جاڭبىر جاۋا باستادى. جاڭبىر سالدەن كەيىن كۇشەيە ءتۇستى.
― وتتى ءوشىرىپ الماڭدار! ۇستىنە ماي قۇيىڭدار، ― كەمپىر شىر-پىر بولا قالدى. جۇرتشىلىق جانتالاسىپ وتتى وشىرمەۋدىڭ قامىنا كىرىستى. اسپان جارق ەتە قالدى دا، قۇلاق تۇندىرا كۇن كۇركىرەدى. كەمپىر وتىرا قالىپ قولىن كوككە جايىپ كۇبىرلەپ، بىردەمەلەردى زارلانا وقي جونەلدى. مانادان بەرى سۇلىق جاتقان كەلىنشەك شيىرشىق اتىپ، قازىقتى سولقىلداتا جۇلقىندى.
― قارعام-اي، قارعام... ― دەپ، قاسىنا جەتىپ بارعان شاكەنە كەمپىر كەلىنشەكتىڭ بەتىنە قاراپ قالىپ، باج ەتە قالدى. جانارىنان قىپ-قىزىل جالقىن جارىق شىعارىپ، تىستەرى الماس پىشاقتاي جارق-جارق ەتىپ، قايشىلانىپ جاتىر ەكەن. كۇن كۇركىرەگەن ساتتە جاڭبىر توبەدەن شەلەكتەپ توگىپ جىبەرگەندەي بولىپ قۇيىپ كەتتى دە وتتى بور ەتكىزىپ ءوشىرىپ تاستادى دا، ساپ تىيىلدى. اسپاندى جاپقان قارا بۇلت لەزدە ءىزىم-عايىم جوق بولىپ، اي توپ-تولىق بولىپ جارق ەتە قالدى. قالىڭ جاڭبىردان ءوشىپ قالعان وتتىڭ شالاسىنان كوك بۋ ارالاس ءتۇتىن بىقسىدى.
― وتتى جاعىڭدار! وتتى... ― كەمپىر ءوزى تالىقسىپ كەتتى. ەل وت جاعۋ ءۇشىن جانتالاسىپ، ءبىرىن-بىرى سوعا-موعا قايشىلاسىپ جاتقاندا، ارلى-بەرلى بۇلقىنىپ جاتقان كەلىنشەك ىشقىنا ءبىر ايقايلادى دا، نەشە قابات قايىس ارقاندى بىرت-بىرت ءۇزىپ ورنىنان تۇردى. ماڭايداعى مال ۇركىپ، يتتەر قىڭسىلاپ ادامداردىڭ ەتەگىنە كىردى.
― سۇمدىق! و، ءتاڭىر يەم، ءوزىڭ جار بولا گور! ― جۇرت شۋلاسىپ كەتتى. تالىقسىپ كەتكەن كەمپىر ەندى ءتورت اياقتاپ شەتكەرى قاراي قاشىپ بارا جاتىر. اپپاق كويلەگى لاي باتپاققا بىلعانىپ، جاعال تارتىپ اعاراڭدايدى.
جۇرت بەيبەرەكەت شۋلاي باستادى. شەتكەرىدە تۇرعان شاماسى جەتى-سەگىزدەردەگى ۇل بالا سايدى قۇلداپ شاۋىپ بارا جاتقان اتتىڭ جالىنا كوز ىلەستىرمەي جارماسا كەتتى. سۇيرەتىلگەن شىلبىردى جيناپ الا بەرگەندە ءبىر نارسە جانىنان جارق ەتىپ جاناپ وتە شىقتى. اتتىڭ جالىنا جابىسىپ جاتىپ شۇباتىلعان شىلبىردى ۇستاعان وڭ قولىن كوتەرىپ كوز الدىنا اكەلگەن بالا شىڭعىرىپ جىلاپ كەلەدى. وڭ قولىنىڭ ەكى ساۋساعىن تۇبىنەن بىردەڭە قيعاشتاپ كەسىپ كەتىپتى. قان اتقاقتاپ تۇر. جالما-جان اتتىڭ جالىنىڭ استىنا قولىن تىعا قويىپ، شىرقىراي اتتى تەبىنىپ بارادى. ات وقتاي زۋلاپ ساي اۋزىنا قاراي قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ كورىنبەي كەتتى.
اۋىلدان ودان وزگە ءتىرى جان ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا الماي قالدى. كوزدەرى قىپ-قىزىل شوقشا جايناعان كەلىنشەك تىستەرىن ءالى ساق-ساق ەتكىزىپ، قايشىلاپ ءجۇر. كويلەگىنىڭ ەتەگى جىرىم-جىرىم بولىپ جىرتىلىپ جۇرگەندە ءدۇر-دۇر دىبىس شىعارىپ الدىمەن بۇلاققا باردى. ەڭكەيىپ بىردەمە العانداي بولدى دا، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ۇستىنە الاجاعال بىردەمە جامىلدى دا، قولىنا وراق ىسپەتتى ءبىر نارسەنى الىپ قولىن كوككە كوتەردى. اتقان وقتاي بولىپ زۋ ەتە ءتۇسىپ، ءالى ەڭبەكتەپ قاشىپ بارا جاتقان كەمپىردى نۋ قاراعايدىڭ ەتەگىنە جەتكىزبەي جاناپ وتە شىقتى. كەمپىردىڭ باسى ءبىر جاققا، دەنەسى ءبىر جاققا كەتتى. جۇرت تاعى شۋ ەتە قالىسىپ، وتىرا قالىپ، قولدارىن كوككە كوتەرىپ تاڭىرلەرىنە جالبارىندى. كەلىنشەك ۇيلىعىسىپ وتىرعان جۇرتتى جارق ەتە قالعان ساۋلە ىسپەتتى ارلى-بەرلى الدەنەشە رەت كەسىپ-كەسىپ وتە شىقتى. كوز الدارىنا كەلىنشەك كورىنبەي قالدى. تەك وتىرعانداردىڭ ءبىر سىزىقتىڭ بويىمەن شەتىنەن تاماقتان باۋىزدالىپ ءبىر جاقتارىنا قاراي قۇلاپ جاتقانىن عانا كوردى. اپ-ساتتە بارلىعى قانعا بەلشەسىنەن باتىپ، ءولى دەنەلەرى ىلعي ءبىر جاقتارىنا قاراي قيسايىپ جۋساپ جاتتى. ماڭاي ءولى تىنىشتىققا ۇلاستى. العاشىندا-اق باسى مەن دەنەسى ەكىگە ءبولىنىپ قالعان كەمپىردىڭ ءبىر سانىن كوزىن تارس جۇمىپ الىپ شىلپىلداتا مەكىرەنىپ جەپ وتىرعان كەلىنشەكتىڭ اۋزى-باسى قىزىل قانعا بويالعان.
***
سىزىپ تاڭ اتىپ كەلە جاتتى. كۇننىڭ جالقىن ساۋلەسى تاۋدان اسىپ ماڭايعا تۇسە باستاعاندا كەلىنشەكتىڭ تۇندە بۇلاقتان بارىپ العان جامىلعىسى كۇننىڭ ساۋلەسىمەن كوكشىل تۇتىنگە اينالىپ جوعالىپ بارا جاتتى. كوزى شارت جۇمۋلى كەلىنشەك قولىنداعى كەمپىردىڭ جىلىنشىگىن ءالى تاۋىسىپ جەپ وتىر. جامىلعى عايىپ بولعان ساتتە كوزىن جارق ەتكىزىپ اشىپ الىپ، قولىنداعى ادامنىڭ سيراعىن كورىپ باج ەتىپ، تالىپ قالدى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ەسىن جيعان ول ويبايلاپ شىڭعىرا جىلاپ، ءوز باسىن ءوزى جەرگە توقپاقتاپ، ءوزىن-وزى قارعاپ-سىلەپ، ايقاسىپ جاتقان ولىكتىڭ اناسىن ءبىر، مىناسىن ءبىر “اعاەكەم-اۋ، اپاتايىم-اۋ، اتاكەم-اۋ” دەپ زارلاي جىلاپ، شارق ۇرىپ ءجۇردى. كۇن ءتۇس الەتى بولايىن دەگەندە ەسىنەن مۇلدە اداسىپ جىلاعانىن قويدى دا، شارقىلداپ كۇلە باستادى. شەتكەرى جاتقان، تۇندەگى ءوزىن بۇلاقتان كوتەرىپ كەلگەن جىگىتتىڭ ءمايىتىنىڭ قاسىنا بارىپ:
― تۇر، ەسەت! تۇر... سەن نەگە جاتىرسىڭ، ءجۇر كەتتىك، اناۋ كۇنگى جەرگە بارامىز، ―دەپ ەتپەتىنىن جاتقان جىگىتتى اۋدارىپ شالقالاتتى. باسىنىڭ ءبىر جاق جارتىسى جوق، تاماعىنان ورىلعان، بەتىن قان جاۋىپ كەتىپتى.
― ۇۋ، اۋىرا ما، قاتتى اۋىرا ما، جانىم؟ تۇرشى، كەلشى، سەنىڭ قۇشاقتاعانىڭدى ساعىندىم. اناۋ كۇنگىدەي تاعى قۇشاقتاشى... شەشىنشى... ―ىرجالاقتاپ ءجۇرىپ ولىكتىڭ قان-قان كيىمىن سىپىرا باستادى.
* * *
كەش باتا جايراپ جاتقان قالىڭ ولىكتىڭ شەت جاعىندا ءبۇرىسىپ ۇيىقتاپ جاتقان كەلىنشەك گۇر ەتە تۇسكەن دىبىستان ويانىپ كەتىپ، جان-جاعىنا الاقتاپ ءبىراز قاراپ وتىردى دا، اتىپ تۇرىپ بۇلاقتىڭ باسىنا جۇگىرىپ باردى دا:
― اكەل شاپانىمدى، اكەل، ― دەپ سۋعا تەبىتىپ-تەبىتىپ قويادى. سۋدىڭ بەتى ايدىڭ ساۋلەسىمەن دىرىلدەپ بارىپ قولدىڭ قۋ سۇيەك قاڭقاسى كەشەگى الاجاعال جامىلعىنى كەلىنشەككە ۇسىنا بەردى. جامىلعىنى جامىلعان كەلىنشەك شاق-شاق كۇلىپ، ولىكتەردى جاۋكەمدەپ جەي باستادى. تاڭ اتا بارلىعىن جەپ جوق قىلىپ، الىستان جىلاعان بايعىزدىڭ ۇنىنە ەلىتىپ ءبىراز وتىردى دا، ۇيىقتاپ قالدى.
* * *
ارادا جيىرما جىل ءوتتى. باياعى اۋىلدىڭ قاڭىراعان بوس جۇرتى. كەڭ القاپتى ساي ءىشى تۋسىپ تۇر. قۇستار سايراپ، ارلى-بەرلى اڭدار ويقاستاپ ءجۇر. ەرەكشە ءبىر كوركەم جۇرىسپەن سەكەكتەگەن ەلىكتىڭ لاعى سۋ ىشپەككە الاڭقايداعى بۇلاققا بارىپ تۇمسىعىن سۋعا مالا بەرىپ، ب ا ق ەتە قالدى. ماڭايدا ءولى تىنىشتىق ورنادى. بارلىق ويقاستاپ جۇرگەن اڭدار ۇدەرە، ۇركە بۇلاققا قاراي قارادى. بۇلاقتىڭ باسىنان لاقتىڭ ارتقى سيراعى ءبىر جارق ەتىپ كورىندى دە، عايىپ بولدى. سۋ بەتىن شىمىر-شىمىر قايناپ بارىپ استىنا قاراي سۋ ورتاسىنان اينالا جونەلگەن بوستىق قالدىرىپ، قاتتى قورپ-قورپ ەتكىزگەن داۋىس شىعاردى. ەندى الگى اڭىرىپ تۇرعان ءتورت اياقتىلار بەت-بەتىمەن جاقىن تۇرعان قاراعايلى بەتكە قاراي تاسىرلاتىپ ۇركە جونەلدى. جوعارى تامان بەتتەگى قاراعايدىڭ اراسىندا اتام زامانعى ءزاۋلىم قارت قاراعايدىڭ ماڭايى ― اڭنىڭ جۇلىنعان ءجۇنى، جىرتىلعان تەرىسى، توگىلگەن قان-جىن. بىردەڭەنىڭ قاتۇر-عۇتىر سۇيەك شايناعان داۋسى ەستىلەدى. قاراعايدىڭ ارعى بەتىندە مارالدىڭ جاس بۇزاۋىن اۋزىمەن جاۋكەمدەپ، باياعى اۋزى-باسى قىپ-قىزىل الا قان شاشى دۋدىراپ كەتكەن كەلىنشەك وتىر. اندا-ساندا ادامعا جات گۇر-گۇر ەتكەن دىبىس شىعارىپ قويادى. بۇزاۋدىڭ سيراعىنىڭ ءبىر جاعىن تابانىنا سالىپ، ءبىر جاعىن تىسىمەن كەرگىلەپ جۇلىپ جەپ وتىر.
كەنەت تارس ەتكەن مىلتىق داۋسى شىقتى. اتىپ تۇرعان ايەل كوز ىلەستىرمەس جىلدامدىقپەن اتىلىپ باياعى اۋىل وتىرعان الاڭقايداعى بۇلاققا كەلدى دە، سۋعا كۇپ ەتىپ ەنىپ كەتتى. از-كەم ۋاقىتتا باياعى سول جيىرما جاستاعى العاش كەلىنشەك بولىپ تۇسكەن بەينەسىنە ەنىپ شىعا كەلدى.
* * *
ارقاسىنا جەڭىل بۋىنشاق اسىنعان، قولىنا اڭ مىلتىعىن ۇستاعان قاپساعاي بويلى، ۇستىنە تايجاقى كيگەن اڭشى بەتتەن ىرا تومەن جۇگىرىپ كەلەدى. بالاپان قاراعايلاردى سوعا-موعا جولداعى كەزىككەن كىشىگىرىم كەدەرگىدەن ورعي سەكىرىپ، ۇشتىرتىپ كەلەدى. جان-دارمەن جۇگىرىپ كەلە جاتىپ وڭ جاق بەتكەيدەن ۇلكەن ۇڭگىردى كوزى شالىپ قالدى. ءبىراق وعان ايالدامادى. الدىندا ءىشى سالبىراپ تۋۋعا جاقىن قالعان بۋاز مارال ءبىر جامباسىنان قان سورعالاتىپ تالتىرەكتەپ قاشىپ بارادى.
ءتۇس اۋىپ كەتكەن كەز. ساي ەتەگىندەگى سىلدىراپ اققان سۋدىڭ بويىندا اڭشى جىگىت ارىپ-تالاسىپ ۇلكەن مارالدى جاۋكەمدەپ جاتىر. كوپ ۇزاماي بارلىق ەتتى بۇزىپ، جاس تەرىنىڭ ۇستىنە تاستادى. مارالدىڭ ىشىنەن شىققان ءولى بۇزاۋدى شاراناسىمەن قاسىنداعى ءبىر ۇشقاتتىڭ تۇبىنە تاستاي سالدى دا، انادايدا جاتقان بۋىنشاعىنان كىشكەنە ءبىر دوربادان تۇز الىپ، جاس ەتكە سەبە باستادى. بار جۇمىسىن بىتىرگەن سوڭ ماڭايداعى قۋ اعاشتاردى جيناپ وت جاقتى دا، شوعى قالعانشا كۇتىپ وتىردى. ەتتىڭ ۇستىندە جاتقان كەزدىگىن الىپ، جۋاندىعى ساۋساقتاي ەكى ۇزىن بۇتانى ۇشتاپ، سىرتىن جاقسىلاپ تۇرىپ ارشىدى دا، توستىكتىڭ ەتىن كەرە تۇيرەپ شوققا قاقتاي باستادى. توستىكتىڭ مايى تامىپ، قىپ-قىزىل قاراعاي شوعى قايتا-قايتا لاپ-لاپ ەتە قالادى. تۇزبەن قوسا تاعى بىردەمەلەردى شىعارىپ اندا-مۇندا جەرلەرىنە سەۋىپ قويىپ وتىر. توستىك قىپ-قىزىل سارى بولىپ ءپىستى. تۇيىنشەگىنىڭ ىشىنەن ءبىر استاۋشا شىعاردى دا، پىسكەن ەتتى كەسەك-كەسەك ەتىپ تۋراي باستادى. اندا-ساندا اۋىزىنا دا بىردەمەلەر سالىپ قويادى. سۇيسىنە مەكىرەنىپ، مايلى ەتتى شايناڭداپ وتىر. ەتتى ابدەن تۋراپ بولدى دا، استاۋىمەن ءبىر شەتكە قويىپ، الگىندە عانا ۇشقاتتىڭ تۇبىنە تاستاي سالعان شاراناداعى بۇزاۋدى الىپ، سۋدى بويلاپ، از-كەم ءجۇردى دە قولىنداعىسىن تەرەڭدەۋ ءبىر جەرىنە تاستاي سالدى. شارانانىڭ سارى-جاسىل ءنىلى سۋدى ءسال لايلادى دا، لەزىمدە ءوزى دە جوق بولىپ، سۋ تۇپ-تۇنىق قالپىنا كەلدى. ۇدىرەيە ءسال قاراعان جىگىت جالما-جان بۋىنشاعىنا كەلدى دە، ارلى-بەرلى قوپارىستىرىپ ءجۇرىپ ءبىر اق شۇبەرەك تاپتى، شەتىنەن ءتورت ەلىدەي جالپاق ءارى ۇزىن قىلىپ جىرتىپ الىپ، سۋ بويىنداعى بالاپان قايىڭنىڭ بۇتاعىنا بايلادى. “قانداي دا بولسىن، ءبىر سىرى بار سۋ-اۋ”، ― دەپ كۇبىرلەدى. استاۋداعى ەتتەن ءبىراز جەدى دە، بۋىنشاعىن جاستانىپ جانتايا كەتتى.
***
كەش. قاتتى قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان جىگىتتىڭ جانىنا اياعىن اڭدىپ باسىپ جاس كەلىنشەك كەلە جاتىر. جىگىت ەندى قىرىنان ەمەس، شالقالاپ جاتتى. بۇعا قالعان كەلىنشەك تىم-تىرس ۇزاق كۇتتى. جىگىتكە تەسىلە قاراپ جاتىپ بەت-اۋزى بۇلك-بۇلك ەتىپ، كوزى جاپ-جاسىل بولىپ جانا باستادى. سونىسىن سەزگەندەي سول قولىمەن كوزىن كولەگەيلەي قالدى. ەندى جەر باۋىرلاپ جىلجىپ جىگىتتىڭ قاسىنا كەلدى. تەرىنىڭ ۇستىندە جاتقان ەتتەردى قۇشىرلانا سيپاپ كوردى دە، الاقانىنا ءبىر نارسە الىپ “ءسۇف، ءسۇف” دەپ ۇرلەپ قالىپ ەدى، جاسىل جالقىن سۇيىققا اينالدى. ەندى ول ونى استاۋداعى ەتكە قۇيىپ جايمەن ارالاستىرا باستادى. ابدەن ارالاستىرعاننان كەيىن استاۋدى دا بىر-ەكى ۇرلەپ ورنىنان تۇردى دا، جاقىن تۇرعان قاراعايدىڭ اراسىنا قاراي كەتتى. جىگىت ءالى ۇيىقتاپ جاتىر. قاراعايدىڭ تۇبىندە ۇزاق وتىرعان ايەل جىگىتتىڭ دەنەسىنەن كوز الماي قاراپ وتىر. تىنىس العانداعى كوكىرەگىنىڭ كوتەرىلىپ باسىلعانىنا قىزىقتاپ قارايدى. كوزىن جىگىتتىڭ تومەن جاعىنا قاراي سىرعىتا باستادى. جىگىتتىڭ ۇياتتى جەرىنە ۇزاق تەسىلدى. ەندى ەكى قولىن ءوزىنىڭ ەكى سانىنىڭ اراسىنا قىسىپ الىپ ارلى-بەرلى ىرعالا باستادى. كوزى جاساۋراپ ۇزاق وتىردى دا، ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ، جىگىتكە قاراي ءجۇردى. جەردە شاشىلىپ جاتقان قۋ شىرپىلاردىڭ بىتىر-بىتىر سىنعان داۋىسىنان جىگىت ويانىپ كەتتى. باسىن جاستانعان بۋىنشاعىنان جۇلىپ الىپ، كەلە جاتقان كەلىنشەككە قادالىپ قاراپ قالدى. اقىرىن قولىن سوزىپ مىلتىعىن الدى. كەلە جاتقان ادامننىڭ ايەل ەكەنىن كورىپ جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىلدى. مىلتىعىن قايتا جەرگە قويىپ جاتىپ ەسىنە بىردەمە تۇسكەندەي سەلك ەتە ءتۇستى دە، ءوڭى قۋقىلدانىپ، كوزى باعجيىپ قالدى. ايەل سونگەن وتتىڭ باسىنا كەلىپ تىزە بۇكتى. جىگىت ءالى قادالا قاراپ وتىر. ايەل وكسىپ جىلاي باستادى. الىستان ايەلمەن ۇندەسىپ بايعىزدىڭ سۇڭقىلى ەستىلەدى. جىگىت ەندى ورنىنان تۇرىپ، جايلاپ باسىپ ايەلدىڭ يىعىنان ۇستاي قاسىنا جۇرەلەپ وتىردى.
― ساعان نە بولدى؟ كىمسىڭ؟ قايدان ءجۇرسىڭ؟ ― ايەل ءۇن قاتا الماي ىقىلىق اتا وكسۋدە.
― مىنا يەن دالادا نە ىستەپ جۇرگەن جانسىڭ؟ ― ايەل جاۋاپ قايتارمادى. ءبىراز وتىرعان جىگىت بۇتالاردى جيىستىرىپ وت جاقتى. لاۋلاعان وتقا ءبىر، ايەلگە ءبىر قاراپ وتىرىپ:
― سەن نە، سويلەي المايسىڭ با؟ ― دەپ سۇرادى. سوندا بارىپ ىشقىنا وكسىك اتقان ايەل:
― مەن مىلقاۋ ەمەسپىن، ءبىراق بۇل جەرگە قالاي تاپ بولعانىمدى بىلمەيمىن، ءتىپتى ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى دە بىلمەيمىن، ― ءسوزىنىڭ سوڭى كۇبىرگە اينالىپ كەتىپ، انىق ەستىلمەي قالدى. جىگىت انادايدا تۇرعان استاۋدى الدى دا، لاۋلاپ جانعان وتقا ۇستاپ، ىشىندەگى مانادان قالعان ەتتى جىلىتا باستادى. ەتتىڭ مايى بىج-بىج ەتىپ شىجعىرىلىپ ابدەن ىسىدى. استاۋدى قۇلاعىنان ۇستاپ ەكەۋىنىڭ ورتاسىنا قويىپ، جانىنداعى كەزدىگىن شىعارىپ، استاۋداعى ەتتى ۇشىمەن شانشىپ الىپ اۋزىنا سالدى دا تامسانا شايناپ، ەندى ءبىر كەسەگىن الىپ ايەلگە ۇسىندى.
ايەل ءۇنسىز پىشاقتان ەتتى سول قولىمەن ءىلىپ الدى. شىرت ەتىپ پىشاقتىڭ ۇشى ەتپەن بىرگە سىنىپ ايەلدىڭ قولىندا كەتتى. ەتتى اۋزىنا سالعان ايەل شالا شايناپ جۇتا سالدى دا، قولىن قايتا سوزدى. بۇل جولى جىگىت استاۋداعى ەتتى قاربىتىپ اساپ-اساپ الدى دا، بوس ىدىستى ايەلدىڭ الدىنا لاقتىرىپ تاستاي سالدى.
كوزى شاتىناي قاراعان ايەل ورنىنان اتىپ تۇرماققا قامدانىپ ەدى، ساق وتىرعان جىگىت ايەلدى باس سالىپ استىنا جۇمارلادى دا، جانىندا جاتقان جىڭىشكە قايىس ارقانمەن قول-اياعىن مىقتاپ بايلاپ تاستاپ، ءوزى بۋىنشاق-تۇيىنشەكتەرىن جيناپ كەتۋگە قامدانا باستادى.
― ەشقايدا دا قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. بوسات مەنى! ― ايەلدىڭ ىزبارلانا شىققان ۇنىنە جىگىت سەلت ەتكەن جوق. مىلتىعىن قولىنا الدى دا، قاسقا ماڭدايدان تىرەپ تۇرىپ:
― تارتىپ كەپ قالايىن با؟ ― دەپ ماساتتانا قارقىلداپ كۇلدى دە، ― سەنىڭ ارام قانىڭا ورتاق بولىپ نە قىلامىن. جىگىت كەرى بۇرىلدى دا، سايدى ورلەپ كەتىپ بارا جاتتى. تۇنگى ايدىڭ اقشىل ساۋلەسى قالىڭ قاراعايدىڭ اراسىنان اندا-ساندا جارق-جارق ەتىپ قالادى.
― توقتا! ايەلدىڭ جارىقشاقتانعان داۋسى ەستىلدى. جىگىت كەنەت جۇرەگى اينىپ قۇسىپ جىبەردى. قۇسقان قۇسىعىنان جاپ-جاسىل ساۋلە جارقىلداپ تۇر. جىگىتتىڭ ال-دارمەنى كەتىپ تىزەرلەپ وتىرا كەتتى دە، ءتىلى سالاقتاپ، كوزى الايا اقيلانىپ، ءبىر جاعىنا قاراي سۇلاي جىعىلدى. بايلاۋلى جاتقان ايەل ورنىنان دومالاپ ءجۇرىپ سۋعا قاراي جىلجىپ بارا جاتتى.
* * *
كۇندىز. كەشەگى اڭشى جۇگىرىپ كەلە جاتقاندا كورگەن ۇلكەن ۇڭگىر. ۇڭگىردىڭ ىشىندە ءتورت جاققا قاعىلعان قازىققا كەرىلىپ بايلانعان اڭشى تىرداي جالاڭاش، ىشقىنا دەم الىپ قينالۋدا. ءتۇپ جاعىنداعى بەي-بەرەكەت جايىلعان قالىڭ اڭ تەرىسىنىڭ ۇستىندە تىرداي جالاڭاش ايەل جاتىر. راحاتتانا ۇيىقتاپ جاتىر. تالماۋسىراپ تالىقسىپ جاتقان جىگىتتىڭ كوز الدىنا كەشەگى ءتۇن ەلەستەدى.
قۇلاپ جاتقان ونىڭ قاسىنا كەلگەن ايەل ەرەكشە ءبىر الاپات كۇشپەن ونى قولتىعىنا قىستى دا، وسى ۇڭگىرگە الىپ كەلدى. ەشقانداي ءبىر قارسىلىق كورسەتۋگە ونىڭ دارمەنى جەتپەدى. ءتورت جەرگە قازىق قاقتى دا، ونىڭ كيىمىن تۇتتاي قىلىپ شەشتى دە، قازىققا كەرىپ تاستاپ، ەندى ءوزى شەشىنە باستادى. ونىڭ كەرۋلى جاتقان جالاڭاش دەنەسىن تىلىمەن جالاپ سۇيە باستادى. جىگىتتىڭ دەنەسى ءدىر-دىر ەتىپ، ءالسىز بۇلقىنىپ جاتتى. ۇزاق جالانعان ايەل ەندى ونىڭ ۇستىنە قۇنىسىپ ءبىراز وتىردى دا، ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتە الماعان سوڭ، ورنىنان تۇردى دا، ۇيىلگەن تەرىنىڭ اراسىنان ءبىر كىشكەنە قالتا تاۋىپ الدى دا، اقتارا باستادى. ىشىنەن ءبىر اقشىل ءسۇت ءتۇستى ءمولدىر تۇيمەشىكتى تاۋىپ الىپ، جىگىتتىڭ باس جاعىنا كەلدى.
― بۇل بوكەن جالاق، سەنىڭ ەندى شابىتسىز بولعانىڭدى كورەيىن، ― دەپ ايەل سايقالدانا كۇلدى دە، قولىنداعى زاتتى جىگىتتىڭ اۋزىنا تىقپالادى.
ەرنىن جىمقىرا تىستەپ ارىپ-تالاسقان جىگىتتىڭ ەكى شىقشىتىنان مىتي قىسقان ايەل ونىڭ اۋزىن ەرىكسىز اشتىردى دا، تاڭدايىنا سالىپ جىبەرىپ اۋزىن الاقانىمەن باسىپ تۇرا قالدى. تاڭدايىنا تۇسكەن بوكەن جالاق ەرىپ تاماعىنا كەتە باستاسىمەن جىگىت دەنەسىنىڭ ىشىنە بىرەۋ ىستىق ماي قۇيىپ جىبەرگەندەي شارق ۇرىپ تۋلاي باستادى. وسى كەزدە جىگىتتىڭ ۇستىنە قارعىپ مىنگەن ايەل راحاتتانا، شارقىلداي كۇلىپ، جىگىتپەن بىرگە تۋلاي باستادى. جىگىت ءوزىنىڭ ەرىكسىز قوزعان ءناپسىسىن تيا الار ەمەس. ءبىر قاراپ قالعاندا ايەلدىڭ سول جاق ومىراۋىنىڭ ۇستىندە الاقاننىڭ جارتىسىنداي قاپ-قارا مەڭدى كوزى شالىپ قالدى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە جىگىت تالىقسىپ بارىپ، سۇلىق جاتىپ قالدى. ايەل اشىق ومىراۋىن جىگىتتىڭ دەنەسىنە ۇيكەلەپ ءبىراز جاتتى دا، جىگىتتىڭ جانىنا قيسايا كەتتى.
* * *
قىس. ماڭايدى قالىڭ قار باسىپ، ۇڭگىردىڭ ءىشىن اياز كەرنەپ تۇر. ەكى اياعى مەن ءبىر قولى قازىققا مىقتاپ بايلانعان جىگىت قالىڭ تەرىنىڭ اراسىندا تەك ءبىر قولى عانا بوس، ءجۇنى جالبىراعان الدەبىر اڭنىڭ سيراعىن ءمۇجىپ وتىر. ۇڭگىردىڭ اۋىز جاعىندا قارنى شارديىپ شىعىپ كەتكەن ايەل اۋىر قوزعالىپ، شىعار ەسىكتى قىمتاپ جاۋىپ ءجۇر. ءوزىنىڭ استىنداعى ناجىسىنەن جيىركەنگەن جىگىت قايتا-قايتا قۇرعاق لوقسيدى دا، قولىنداعى شيكى ەتتى لاقتىرىپ جىبەرەدى. ونى بايقاعان ايەل سيراقتى قايتادان ونىڭ الدىنا الىپ كەلىپ بەرىپ جاتىپ:
― مۇنى تالقاجاۋ ەتپەسەڭ اشتان ولەسىڭ، ― دەدى.
― بۇل قورلىقتى كورگەنشە ولگەنىم جاقسى ەدى. ― جىگىت بار ءۇمىتىن ۇزگەن. جايلاپ قانا وسىنى ايتتى دا، لوقسي وتىرىپ شيكى سيراقتى قايتادان ءمۇجي باستادى. ۇڭگىردىڭ اۋىز جاعىندا جاتقان ءوزىنىڭ كيىم-كەشەك تۇيىنشەگىنىڭ اراسىندا جاتقان مىلتىعىنا تەسىلە ۇزاق قاراعان جىگىت ۇمىتسىزدەنە باسىن شايقاپ كۇرسىندى دە، ءبىر جاعىنا قاراي قيسايىپ جاتا كەتتى.
***
ءتۇن ورتاسى اۋعان شاق. دالادا گۋىلدەگەن بوراننىڭ داۋسى ەستىلەدى. ۇڭگىردىڭ اۋزىنا جابىلعان تەرىلەردى قالدىرلاتىپ ىشكە قاراي قار ۇشقىندارى قاپالاقتايدى. ۇڭگىردىڭ قابىرعاسىنا ەكى الاقانىمەن تىرەلىپ جاعالاپ جۇرگەن ايەل بەبەۋ قاعىپ تولعاتىپ ءجۇر. بەت اۋزىنان اققان جاعال-جاعال تەر مەن ارالاسقان كوز جاسى يەگىنەن سورعالاپ، ۇستىندەگى اڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن كەۋدەشەسىنە تىرس-تىرس تامادى. ەندى ول بەلىندەگى كويلەك ورنىنا جاپسىرىپ العان تەرىنى دولدانا جۇلىپ الدى دا، جىگىتكە قاراي لاقتىرىپ جىبەردى.
تاڭ الاكەۋىمدەي بەرە ۇڭگىر ىشىندەگى ۇشكىر تاسقا اسىلىپ تۇرعان ايەل كۇشەنە شىڭعىرىپ جىبەرىپ ءۇنسىز جەرگە بۇگىلە ءتۇستى. شار ەتە تۇسكەن بالا داۋسى شىقتى. تالىقسىپ ءبىراز جاتقان ايەل قولىن سوزىپ جاقىن جەردە جاتقان جىگىتتىڭ كەزدىگىن الدى دا، بالانىڭ كىندىگىن كەسىپ، ونى قالىڭ تەرىگە ورادى دا، جىگىتتەن الىس تەرىلەردىڭ ۇستىنە تاستاي سالدى دا، سۇيرەتىلىپ دالاعا شىعىپ كەتتى.
* * *
ۇڭگىردىڭ ىشىندە جاتقان جىگىت شىرقىراپ جىلاپ جاتقان بالاعا قاراي بارماققا قانشا ۇمسىنسا دا، بايلاۋلى ارقاننان بوساي الماي، ارىپ-تالاسىپ جاتىر. بالانىڭ اششى داۋسى باسقا ەش نارسەنى ەستىرتەر ەمەس. ءتۇس اۋا سىرتتان الدەنەنىڭ سۇيرەتىلگەن داۋسى شىقتى. ۇڭگىردىڭ اۋزىنداعى قالتقىنى جۇلىپ تاستاپ، ىشكە سۇيرەتكەن بۇعىسى بار ايەل كىردى. ايەلدىڭ اۋزى-باسى قان. بۇعىنىڭ سانىن سان، قولىن قول ەتىپ تابانىنا باسىپ تۇرىپ جۇلىپ-جۇلىپ الدى دا، ءبىر سانىن جىگىتتىڭ الدىنا قاراي لاقتىرىپ جىبەرىپ، ءوزى جىلاي-جىلاي ءۇنى ابدەن قارلىعىپ قالعان بالانى قولىنا الىپ، ومىراۋىن ەمىزە باستادى. جىگىت ءۇنسىز، تىسى-تىسىنە تيمەي قالشىلداپ، قالىڭ تەرىنىڭ استىندا باسى عانا قىلتيىپ جاتىر. كەشكە دەيىن ايەل ۇڭگىردىڭ جارتىسىن قاراعايدىڭ قۋ بۇتاعىمەن تولتىرىپ تاستادى. كەش باتا جىگىتتىڭ بۋىنشاقتارىن اقتارىپ ءجۇرىپ وتتىق تاۋىپ العان ول جىگىت وسىندا كەلگەلى تۇڭعىش رەت وت جاقتى. ءالسىز ءۇزىلىپ شىققان ءتۇتىن ۇڭگىردىڭ اۋزىنداعى جابىلعان تەرىنىڭ جىرتىعىنان سىرتقا شۇباتىلىپ شىعىپ جاتتى. جىگىت ءلام-ميم دەمەستەن وتقا قاراپ تاپجىلماي وتىر. ايەل بالاسىن قۇشاقتاپ وتتىڭ باسىندا وتىر. كەنەت سىرتتان الدەنەنىڭ گۇر ەتە تۇسكەن اششى ءۇنى ەستىلدى. بالانى جىگىت جاقتاعى قالىڭ تەرىنىڭ اراسىنا قويا سالعان ايەل باجىلداپ ەسىككە قاراي ۇمتىلدى. ەسىكتەن ءبىر الا-جاعال الىپ كولەڭكە ەنىپ كەلە جاتىر. جىگىت تەرىنىڭ اراسىنا قاراي باسىن تىعا باستادى. باجىلداعان ايەل الا كولەڭكەمەن بارىپ الىسا كەتتى. ۇڭگىردىڭ ءىشىنىڭ قورا-قوپاسى شىقتى. ءالى ارپالىسىپ، الىسىپ ءجۇر. ءبىر زاماندا ايەل ۇڭگىردىڭ اۋىز جاعىندا تۇرعان مىلتىقتى جىگىتكە قاراي لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. بوس ءبىر قولىمەن مىلتىقتىڭ شاقپاعىن قايىرعان جىگىت ۇڭگىردىڭ اۋىز جاعىنداعى الىسىپ جۇرگەندەردى كوزدەپ، ماسسانى باسىپ قالدى. باج ەتە تۇسكەن ايەل داۋسى مەن اۋىر ىڭق ەتە تۇسكەن سۇمدىق جويقىن داۋىس شىقتى دا، كولەڭكە سۇيرەتىلىپ سىرتقا قاراي قاشا جونەلدى. جىگىت قولىنداعى مىلتىعىنىڭ شاقپاعىن قايىردى دا، ۇڭگىردىڭ اۋزىنا قاراي كوزدەپ، تاپجىلماي ءالى وتىر. ءبىر كەزدە بارىپ ايەل سۇيرەتىلىپ ورنىنان تۇرىپ كەلە جاتتى. جىگىت اسىعىس مىلتىقتىڭ ماسساسىن باسىپ-باسىپ قالدى. شىرت-شىرت ەتكەن قۇرعاق داۋىستان وزگە ەشنارسە شىقپادى، اسىعىس شاقپاعىن تاعى قايىردى. جان تالاسىپ جاتقان جىگىتكە قاراعان ايەل ساقىلداي كۇلىپ كەلىپ ونىڭ قولىنان مىلتىقتى جۇلىپ الدى دا، ۇڭگىردىڭ قابىرعاسىنا ءبىر سالىپ قۇنداعىن جۇلىپ الدى دا، ارى تۇپكە قاراي لاقتىرىپ تاستاپ، تەرىنىڭ اراسىندا شىرقىراپ جاتقان بالاسىنا قاراي كەلدى.
* * *
كوكتەم مەزگىلى. سول ۇڭگىر. جىگىت ءالى سول ورنىندا بايلاۋلى. شەشەسىنىڭ جۇلمالاپ جەپ وتىرعان شيكى ەتىنىڭ ءبىر جاعىنان قىزىل يەگىمەن تىستەلەپ جۇلقىلاپ بالاسى ەڭبەكتەپ ءجۇر. جىگىت بالاعا ءۇنسىز قاراپ وتىر. جالاڭبۇت ەر بالا ءوز تابيعاتىنان تىس ەسەيىپ كەتكەن. شەشەسىنىڭ ەتەگىنە جارماسىپ، تىك ءجۇرىپ جۇگىرىپ كەتكىسى كەلەتىن ءتارىزدى. كەنەت سىرتتان تارس-تۇرس مىلتىقتىڭ داۋسى ەستىلدى.
― تومەن قاراي، تومەن قاراي...
― جىبەرمە، جىبەرمە...
― يتتەردى بوسات!
― بايقا، ءيتتى جازىم قىلماسىن. ― ايقاي سۇرەن سالعاندار تاسىرلاتىپ ۇڭگىردىڭ ماڭىنان وتە شىقتى. ۇڭگىر ىشىندە جاتقان جىگىتتىڭ كوزى شىراداي جانىپ كەتىپ:
― قۇتقارىڭدار! ― دەپ بار داۋىسىمەن بارىلداپ ايقايلاي باستادى. شار ەتە قالعان بالانى ءبىر جاققا تاستاي سالعان ايەل اتىلىپ كەلدى دە، بايلاۋلى جىگىتتىڭ القىمىنان الا ءتۇستى. ارلى-بەرلى بۇلقىنعان جىگىتتىڭ كوزى اسپانعا قاراپ اقيلانىپ بارىپ جارىعى ءسونىپ، بايلاۋلى اياعىن قاتتى ءبىر سەرىپتى دە جانى ءۇزىلدى. ولىكتى اۋدارىپ كورگەن ايەل كوزى مولتىلدەپ جىلارمان بولىپ وتىردى دا، جىگىتتىڭ مۇردەسىن باس سالىپ جۇلمالاپ جەي باستادى. ءسۇيسىنىپ، مەكىرەنىپ جەپ وتىر. باجىلداعان بالاسى انادايدا قالىڭ اراسىندا باستىرىلىپ جاتىر.
بۇلاق باسىنا جەتە جارالى قاسقىردى قۋىپ جەتكەن يتتەر جان-جاعىنان الا كەتكەن. ارتتا تاسىرلاتىپ اتتىلار دا كەلدى. ولار كەلگەنشە قاسقىردىڭ جانى باياعىدا شىعىپ كەتكەن-دى.
ىشىندەگى موسقالداۋ ءبىر كىسىسى بار اتپالداي جەتى جىگىت. قارقىلداي كۇلىسىپ يتتەرىن اجىراتىپ الىستى. موسقال كىسى:
― انا بەتتەن بەرى شاۋىپ كەلە جاتىپ ءبىر ادامنىڭ ايقايىن ەستىگەندەي بولدىم. سەندەر ەشنارسە ەستىمەدىڭدەر مە؟ ― دەپ سۇرادى.
― مەن دە ەستىدىم...
― سول ماڭنان ۇلكەن ءبىر ۇڭگىردى بايقاپ قالعانداي بولدىم.
― قويساڭدارشى، مىناۋ يەن دالادا نە قىلعان ادام؟
― ءوزىڭ قايدان ءجۇرسىڭ يەن دالادا؟
― بىزدىكى بولەك اڭشىلىق..
― ول جەردە دە ءبىر اڭشى جاتقان شىعار، ― ارلى-بەرلى كوپ قاۋقىلداسقان ولار قاسقىردىڭ تەرىسىن سىپىرىپ جاتقان جاس جىگىتكە:
― سەن اسىقپاي تەرىنى ءبۇلدىرىپ الماي سىپىرا بەر! ءبىز اناۋ ۇڭگىرگە بارىپ ءبىلىپ كەلەيىك، ― دەسىپ اتتارىنا ءمىندى دە ورگە قاراي تىرمىسىپ شابا جونەلىستى.
وزدەرىنە قاراي قالىڭ اتتىلاردىڭ كەلە جاتقانىن كورگەن ايەل قاراعايدىڭ ىشىنە قاراي تۇرا قاشتى دا، ىشتە قالعان بالاسىنىڭ شىڭعىرعان داۋسىن ەستىپ، قايتا ارتىنا قاراي جۇگىردى. بۇل تاياپ قالعاندا، اتتىلار دا ۇڭگىردىڭ ماڭىنا جەتكەن ەدى. ەندى ولاردى كورىپ ايەل بوگەلىپ قالدى. ءداۋ قاراعايدىڭ قالقاسىنا بارىپ جاسىرىنىپ تۇرا قالدى. ۇڭگىرگە الدىمەن موسقال ەركەك كىردى.
ۇڭگىرگە كىرىپ كەلگەن كىسى وزىنە قاراي ەڭبەكتەپ باقىرىپ كەلە جاتقان بالانى جەردەن ءىلىپ الدى دا، سوڭىندا كەلە جاتقان جىگىتكە ۇستاتا سالدى. انادايدا جاتقان كەۋدەسىنەن جوعارى تەرىمەن جابىلىپ جاتقان ادامنىڭ قاسىنا كەلدى. ونىڭ قول اياعىنىڭ بايلاۋلى ەكەنىن كورىپ تىكسىنىپ تۇرىپ قالىپ بارىپ بەتىندەگى تەرىنى جۇلىپ الدى دا، ىشقىپ وتىرا كەتتى.
― نە؟ نە بولدى؟ ― دەپ ەنتەلەگەن ارتىنداعى جىگىتتەرگە سويلەۋگە شاماسى كەلمەي بايلاۋلى جاتقان ادامنىڭ باس جاعىن ىمداي بەردى.
جىگىتتەردىڭ بارلىعى شۋ ەتە قالدى. جاتقان ادامنىڭ بەت اۋزىنان تۇك جوق، قان-قان بەت سۇيەگى عانا قالىپتى.
― كەتتىك بۇل جەردەن.
― نە قىلسا دا ءبىر پالەسى بار جەر.
― بالانى قايتەمىز؟
― تاستا!
― وبال عوي...
― ءيا، جاس ءسابيدىڭ نە كۇناسى بار. الىپ ءجۇر.
اقىرى ولار بالانى الىپ سىرتقا اتىپ شىقتى دا، اتتارىنا اسىعىس قونىپ، ماناعى قاسقىر سويىپ جاتقان جىگىتكە قاراي شاپقىلاي جونەلدى. ارتتارىنان ەلبەڭدەپ ءبىراز جەرگە دەيىن جۇگىرگەن ايەل ءبىرازدان سوڭ كەيىندەپ قالىپ قالدى.
اتتىلار بۇلاقتىڭ باسىنا جەتتى دە، تەرىنى قولىنا الىپ انادايدا وتىرعان جىگىتكە “بول! بول!” دەسىپ اتقا مىنگىزدى دە، سايدىڭ اۋزىنا قاراي شاپقىلاي جونەلىستى.
***
كەش باتىپ، ءتۇن ورتاسى اۋا ءوز اۋىلدارىنا جەتكەن اڭشىلار بىردەن تاراسپاي، اۋىلدىڭ اياق جاعىندا جالعىز وتىرعان باقسىنىڭ ۇيىنە اتتىڭ باسىن ءبىر-اق تىرەدى.
اسىعىس اتتان ءتۇسىپ جاتقان ولاردى ۇيدەن باقسىنىڭ ءوزى شىعىپ قارسى الدى. بالا ءالى شىرقىرىپ جىلاپ ءجۇر.
― ارمىسىڭدار؟ امان جەتتىڭدەر مە؟
― امان، امان.
― ە، امان بولساڭدار، مەندە نەلەرىڭ بار ەدى؟
― ايتامىز، ءقازىر ايتامىز. ءوزىمىز ەسىمىزدى جيىپ الايىق.
― ايتپاساڭدار دا ءبىلىپ وتىرمىن...
― قالاي؟
― ول جەردى جىن بۋعان، سول جەردە وسىدان ون جىلدان بۇرىن ۇلكەن ءبىر اۋىل مەكەندەگەن، سول اۋىل ءبىر تۇندە قىرىلىپ جوق بولعان، سودان ءبىر بەيكۇنا ءسابي قاشىپ قۇتىلعان. سوسىن ءبىر ايەل.
― ولار قايدا؟
― ايەل سول اۋىلدى قىرىپ جويعان جالماۋىزعا اينالىپ كەتكەن.
― ال، بالا شە؟
― ول امان، قۇتىلعان.
― ءبىز مىنا بالانى الىپ كەلدىك. تاعى ءبىر ادام بولدى، ءولىپ قالىپتى، ― كەلگەن جىگىتتەر تالاسا-تارماسا سويلەي جونەلدى.
― ءبارىبىر قاتەرلى ىسكە بارعانسىڭدار. جۇرىڭدەر، ۇيگە كىرىڭدەر، ― دەپ بارلىعىن باستاپ ۇيگە كىرگەن باقسى ءۇيدىڭ بوساعاسىندا وتىرعان قارا بۇركىتتى باسىنان سيپاپ ءبىراز تۇردى دا: ― اكەل انا ارقاندى، بەلىمدى بۋىپ بۇراڭدار، ― دەپ ءامىر ەتتى.
كەرەگەنىڭ باسىندا ءىلۋلى تۇرعان قايىس ارقاندى باقسىنىڭ بەلىنە نەشە قاباتتاپ بايلاعان جىگىتتەر قامشىنىڭ سابىن سالىپ بۇراي باستادى. بۇراعان ۇستىنە “بۇراي بەرىڭدەر!” دەپ باقسى بەبەۋ قاعادى. باقسى ءبىر كەزدە بۇركىت بولىپ پىشتاكتاپ الا جونەلدى. سول كەزدە بوساعادا وتىرعان بۇركىت تە ءۇيدىڭ توبەسىن الا اينالا ۇشىپ پىشتاكتاي جونەلدى. اۋزىنان اق جالىن بۇركىپ بۋىرقانعان باقسى ءبىر ساتتە بارىپ سايابىرلاپ ءوزىن بوساتۋدى بۇيىردى. بەلىندەگى ارقاندى شەشىپ بولعاننان كەيىن بارىپ:
― بۇل بالا ادام مەن الباستىنىڭ اراسىنان جارالعان... سول جەردە قالدىرۋلارىڭ كەرەك ەدى. ەندى ەشقايدا تاستاي المايسىڭدار... باستارىڭا قاتەر تونەدى... ىزدەرىڭنەن الباستى ىلەسىپ العان. بالانى اۋىلعا الىپ بارىپ، باعىڭدار. تەك قاننان الىس ۇستاڭدار. قان كورمەسە ەشكىمگە ءزابىرى بولمايدى. ال ەگەر ەرنىنە شيكى قان تيسە بۇل دا جالماۋىزعا اينالادى. ءوز اجالىمەن ولمەسە، بۇنىڭ شەشەسى بۇكىل اۋىلدى قىرىپ كەتەدى. ول كۇندىز ادام بەينەلى بولادى دا، كەش باتىپ، اي تۋعان سوڭ الباستىعا اينالادى. وعان ەشكىمنىڭ شاماسى كەلمەيدى. تەك ءوزىنىڭ بالاسىنىڭ عانا شاماسى جەتەدى... بارىڭدار ەندى، بارىڭدار... بالاعا ات قويماڭدار، اۋىلعا اپارىپ جىبەرىڭدەر... ― دەپ ەسىكتى اشىپ قوناقتاردى سىرتقا شىعارىپ جىبەردى دە، ءوزى باسىن ەكى جاققا سوعىپ بىردەمەلەردى وقي باستادى.
سىرتقا شىعىپ اتتارىنا مىنگەن جىگىتتەر القا-قوتان تۇرا قالىپ اقىلداسىپ تۇر.
― ال ەندى نە ىستەيمىز؟
― باسقا تۇسكەن پالە دەگەن وسى!
― وسىنىڭ بارلىعى بۇزاۋلاعالى تۇرعان مارالدى اتقانىمىزدان...
― ۇڭگىرگە بارماۋ كەرەك ەدى.
انانى ءبىر، مىنانى ءبىر ايتىپ داعدارىپ تۇرعان توپقا ماناعى موسقال ەركەك:
― ءجا، بۇنى دالادان تاۋىپ الدىق دەپ انا مىلقاۋ قويشى شالعا اسىراۋعا بەرەمىز. ونىڭ كەمپىرىندە دە ءتىل جوق. سودان لايىق ەشكىم دە تابا المايمىز بۇل اۋىلدان. سوسىن ءاردايىم ءوزىمىز اڭدىپ جۇرەمىز. وسىدان باسقا ەش امال تابا المادىم. بارلىقتارىڭ اۋىزدارىڭا يە بولىڭدار. ەشكىمگە ءتىس جارماڭدار. بۇنىمىزدى انا شولاق قول ماران بىلسە، ارقامىزدان تاسپا تىلەدى. وسىعان كەلىسەلىك، ― دەپ شەشىم ايتتى.
شەتكەرى تۇرعان الپامساداي قارا جىگىت قانا:
― ماران، ەھ، سول ماران دا سىرتتان كەلگەن كىرمە ەمەس پە؟ اكەلەرىمىز ايتىپ وتىراتىن، ون جاسىندا ءبىر جاقتان قاشىپ كەلىپتى دەپ... ― كۇڭكىلدەپ سويلەي باستاعان ونى ماناعى شالداۋىت كىسى:
― جەتەر ەندى، مۇنى بىلسە مارانسىز وسى اۋىلدىڭ ەشكىمى دە بوس قالدىرمايدى، ― دەپ تىيىپ تاستاپ، قاسىنا ءبىر جىگىتتى عانا ەرتتى دە قالعاندارىن جاي-جايىنا جىبەرىپ، اۋىلدىڭ ارعى شەتىندەگى قويشىنىڭ ۇيىنە كەلدى.
ءتۇن تاستاي قاراڭعى بولسا دا، مىلقاۋ شال بۇلاردى بىردەن تانىپ، قولىن شوشايتىپ ماراپاتتاعان بەينە كورسەتتى. موسقال ەركەك قوينىنا تىعىپ العان بالانى شىعارىپ، اتتان ءتۇستى دە شالدى جەتەلەپ ۇيىنە كىرىپ كەتتى. شالا جانعان وتتى قاعىستىرىپ وتىرعان كەمپىر ءۇنى شىقپاسا دا، ەرنىن جىبىرلاتىپ امانداسقان بولدى.
بالانى كەمپىردىڭ الدىنا اكەپ وتىرعىزعان ول كەمپىرگە «بالانى سەندەرگە اناۋ الىس جاقتان الىپ كەلدىم» دەگەندى ىمداپ ايتتى. كەمپىر سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي تالىعىپ ۇيىقتاپ جاتقان بالانى باۋىرىنا قىسا ءتۇسىپ، جىلاپ وتىر. مىلقاۋ شال ورنىنان اتىپ تۇردى دا ونى جەتەلەپ دالاعا الىپ شىعىپ، بەلدەۋدە تۇرعان اتىنا الىپ كەلىپ، اتىنىڭ شىلبىرىن شەشىپ وعان ۇستاتا بەردى.
باسىن شايقاپ، قولىمەن ارى يتەرىپ “اتتى المايمىن، كەرەگى جوق” دەگەندى ازەر ءتۇسىندىرىپ مىلقاۋدىڭ قاسىنان ازەر قۇتىلعان ول اتىنا كەلىپ قاسىنداعى جولداسىنا:
― بايقۇس شال مەن كەمپىردە شىعارعا جان جوق، جالعىز اتىمدى ال دەپ جۇگىرىپ ءجۇر. ە، از كۇن بولسا دا الدانىش بولسىن. ءبىز دە بالەدەن از ۋاقىتقا بولسا دا الىستاي تۇرالىق. كەتتىك ەندى، ― دەپ اتىنا قامشى باستى.
***
مىلقاۋ شال مەن كەمپىردىڭ دە بالاسى مىلقاۋ بولىپ وسكەن. ءبىراق ەرەسەن زور، جاسى ون بەستەن اسقان. اتپال ازاماتتار ازەر ورنىنان قوزعالتاتىن ءنان قاراعايدى قولتىعىنا قىسىپ، بەتتەپ سۇيرەپ اۋىلعا الىپ كەلەدى. بالاسىنىڭ ەرەن كۇشىنە ماساتتانعان مىلقاۋ شال باس بارماعىن كورسەتىپ ىرجيدى. بالانىڭ ءتىلى شىقپاعاننان كەيىن بە، ۇنەمى قاباعى قاتۋلى، بەت-اۋزى كىسى قاراي الماستاي سۇستى. اۋىلدىڭ بالا-شاعاسىنىڭ بارلىعى اينالا قاشادى. اۋىلدىڭ يتتەرى دە ونى كورگەندە قۇيرىقتارىن بۇتىنا قىسىپ، زىتىپ بەرەدى.
بالا شال-كەمپىردەن بولەك سىرتقا جاتاتىن بولعان. ءار كۇنى كەشكىسىن ۇيىقتاعان سايىن ءتۇس كورەدى. تۇسىندە قان مەن ءسۇت ارالاستىرا شىرەنە جۇلقىلاپ ومىراۋ ەمىپ جاتادى، كىمنىڭ ومىراۋى ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. تەك ومىراۋدىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى الاقانداي قارا قالعا قادالىپ جاتىپ ويانىپ كەتەدى. ويانادى دا الاسۇرىپ قالىڭ قاراعايعا قاراي جۇگىرە جونەلەدى. جۇگىرىسىنىڭ جىلدامدىعى سونشا، قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن شىققان جەلدىڭ دىبىسى قۇلاعىن تۇندىرىپ جىبەردى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا كۇندىز باسى ازەر كورىنەتىن اتتى ادامعا ەت اسىم ۋاقىتتا، ەتەگىنە ازەر جەتەتىن تاۋدىڭ ۇشار باسىنا ءبىر-اق شىعادى. سول جەردە تۇرىپ-اق اۋىلداعى ءار نارسەنى اپ-انىق كورەدى. قارسى بەتتەن ءبىر ايەلدىڭ سۇلباسىن كورگەندەي بولىپ، سولاي ۇمتىلادى. ءبىراق جەتە المايدى. سوسىن قايتىپ كەلىپ جاتىپ قالادى.
اندا-ساندا مال سويىپ جاتقانداردىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقان بالانى وزىنەن تىسقارى ءبىر كۇش مال سويىلىپ جاتقان جەرگە ەرىكسىز الىپ كەلەدى. مالدىڭ ىتقي اتقاقتاعان قىپ-قىزىل قانىن كورگەندە، كوزى قىزارىپ جانىپ شىعا كەلەدى. ماڭايدان بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قالدى ما دەپ، اسىعىس كوزىن جەڭىمەن باسا قويادى. قاننىڭ جىلىمشى ءيىسى مۇرنىنا كەلىپ، تاماعى بۇلكىلدەپ جۇتىپ، جۇتىنىپ قويىپ، قاندى اپارىپ توگۋىن كۇتەدى. ۇيدەن الىستاتىپ اپارىپ توككەن قانعا كەلگەن يتتەر ونى كورە قاشا جونەلەدى. ەندى قانعا جەتە بەرگەندە، باياعىدا ءوزىن الىپ كەلگەندەردىڭ ءبىرىن كورىپ قالادى دا، جىلىستاپ شەتكەرى كەتىپ قالادى.
***
كەش. تاياق جونىپ وتىرعان بالانىڭ قولىنداعى پىشاعى تايىپ كەتىپ، سول قولىنىڭ باس بارماعىن ەتىن جالبىراتىپ كەسىپ كەتتى. اۋىرسىنا ىڭىرانعان بالا سول قولىن ەتەگىمەن وراي قويىپ ەدى، قان توقتار ەمەس. اۋىرسىنعانى سونشا، كوزىنەن جاس پارلاپ كەتتى. اقىرى ەتەگىنەن قولىن شىعارىپ الىپ وڭ قولىنىڭ الاقانىنا سالىپ مىتىپ ۇستاپ ءبىراز وتىردى. كوزىنەن اققان جاسىن سۇرتپەك بولىپ قولىن جوعارى كوتەرىپ كەلە جاتىپ، بالانىڭ مۇرنى قۋسىرىلا قالدى. ەندى ءتىمتىنىپ جان-جاقتى يىسكەي باستادى. قولىنان قان ءالى ساۋلاپ تۇر. وڭ قولىنىڭ قالاي بوساپ، جارالى باس بارماعىنىڭ اۋزىنا قالاي تۇسكەنىن ءوزى اڭداماي قالدى. ساۋساعىن قۇشىرلانا سورىپ بارادى. دەنەسىنەن ءبىر ىستىق اعىن اعىپ وتكەندەي ءجۇزى جايناپ، كوزى قىپ-قىزىل بولىپ جارقىراپ شىعا كەلدى. ول ازەر دەگەندە اۋزىنان سول قولىن جۇلىپ الدى. قولىنا قاراسا باس بارماعى تۇبىمەن جوق، جەپ قويىپتى، ءبىر تامشى دا قان جوق، ءبارىن سورىپ العان. ورنىنان اتىپ تۇرعان ول قاراعايدىڭ ىشىنە قاراي اتىلا جونەلدى.
بالانىڭ بار ءىسىن كورىپ وتىرعان باقسى بەلىنە ارقاندى وراپ وڭ جاقتاعى كەرەگەنىڭ باسىنان سارىالا قامشىنى الدى دا، ءوز بەلىن ءوزى بۋناپ بۇراي باستادى. ءۇيدىڭ ىشىندە دالپ-دالپ ەتىپ بۇركىتى ارلى-بەرلى ۇشىپ ءجۇر.
***
تاۋدىڭ باسىنان بۇلارعا بەدىرەيە قاراپ تۇرعان بالانىڭ قاسىنان الدەبىر الاجاعال دۇنيە زۋ ەتىپ وتە شىقتى. قولىنداعى تالىقسىپ قالعان بالانىڭ سانىن سان، قولىن قول ەتىپ بورشالاپ بىتەۋدەي جۇتىپ جىبەرگەن ول، سول لىپ ەتىپ وتە شىققان الاجاعالدىڭ سوڭىنان زىمىرادى. الاجاعال جامىلعان باياعى كونە اۋىلدىڭ جۇرتىنداعى ۇڭگىرگە تارتتى. ۇڭگىرگە كىرە قۋىپ جەتكەن بالا ونى باس سالدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، الاجاعال وعان قارسىلىق كورسەتپەدى. الاجاعالدىڭ سيراعىنان ۇستاعان بالا ونى ۇڭگىردىڭ قابىرعاسىنا سوققىلاپ جانىن شىعاردى دا، جاتا قالىپ سيراعىنان باستاپ جۇلمالاپ جەي باستادى. ەكى سيراعىن بىردەي جەپ بولىپ كەۋدەسىندەگى جامىلعىنى دار ەتكىزىپ جۇلىپ العان بالا تۇسىندە ەمەتىن ومىراۋدى كورىپ شىڭعىرىپ جىبەردى دە، لاقىلداتىپ قۇسا باستادى. سوسىن ايەلدىڭ قالعان جارتى دەنەسىن مىلجا مىلجاسىن شىعارىپ تاس قابىرعاعا ۇرعىلاپ جوق قىلدى دا، كوزىنەن قىپ-قىزىل جارىق شاشىپ تىستەرىن قارش-قارش قايشىلاپ ءوزى كەلگەن جاققا قاراي زاۋلاي جونەلدى.
***
قالىڭ قاراعايدىڭ اراسىنان ءتىلىپ ءىز قالدىرىپ زاۋلاپ كەلە جاتقان قۇبىجىقتىڭ توبەسىنەن اششى شاڭقىلداپ باقسىنىڭ قارا بۇركىتى اۋىلعا قاراي قۇيىلىپ كەلەدى.
بۇركىتىنىڭ داۋسى قۇلاعىنا جەتكەن باقسى شال ورنىنان اتىپ تۇرىپ زىركىلدەپ، بۇرقىراپ باقسىلىق ويىنعا قايتا كىرىسكەن. اۋزىندا لاپىلداپ جانعان قاراعايدىڭ ءداۋ بۇتاعى قىپ-قىزىل وتتىڭ ىشىندە ارلى-بەرلى ويقاستاپ تۇر. قۇبىجىق كەيىندەپ قالا بەردى دە، بۇركىت اۋىلعا جاقىنداپ قالدى.
You Might Also Like
-
ۇلكەن شالشىقشى — اق سەلەۋلى قازاقستان دالاسىنىڭ اشەكەيى. ءبىزدىڭ دالامىزداعى ەڭ ۇلكەن شالشىقشى. ۇزىن اياقتار، جىڭىشكە ۇزىن ءدوعاتارىزدى تومەنگە يىلگەن تۇمسىعى بار. جونى اشىق سۇر ءتۇستى، تەك قۇيرى...
-
— جىبەر مەنى! جىبەر!.. ول ءوزىنىڭ اششى داۋسىنان شوشىپ ويانىپ كەتتى. ءتۇننىڭ قاي ۋاعى ەكەنىن اڭعارا المادى. جاپ-جارىق كۇمىس ايناداي جارقىراعان اپپاق ايدىڭ اقشۋلان ساۋلەسى ماشينانىڭ الدىڭعى تەرەزەس...
