كىتاپحانالار ادامزات ءبىلىمىنىڭ قازىناسى رەتىندە
مۇسىلمان رەنەسسانسى (ح ع.) داۋىرىندە مادەنيەتتىڭ قارقىندى وسۋىنە ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى ساۋاتتىلىقتىڭ سالىستىرمالى تۇردە كەڭ تارالۋى، اۋدارما قىزمەتى، قولجازبالار جيناۋ جانە جەكە قوعامدىق كىتاپحانالار قۇرۋ بولدى. ءبىراق بۇعان دەيىن قولجازبالاردىڭ ۇلكەن كوللەكسيالارىنان جينالعان كىتاپحانالاردا، كەيىنىرەك شىعىستا عانا ەمەس، دامىعان باتىس ەلدەرىندە دە جارىق كورگەن كىتاپتاردان ءبىلىم الۋ ءداستۇرى بولعان.
اريستوتەلدەن كەيىنگى "ەكىنشى ۇستاز"، ورتاعاسىرلىق شىعىس فيلوسوفياسىنىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ عىلىمي ءبىلىمى مەن داعدىلارىنىڭ ءوزىنىڭ 20 جاسقا دەيىن ءومىر سۇرگەن وتىراردا دامىعانى جانە ول اتاقتى الەكساندريا كىتاپحاناسىنان كەيىنگى كىتاپتار مەن قولجازبالار سانى بويىنشا الەمدەگى ەكىنشى، سول كەزدەگى ەڭ باي كىتاپحاناداعى فيلوسوفيالىق جانە عىلىمي شىعارمالارمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك العاندىعى بەلگىلى.
حالقىمىز «كىتاپ – ءبىلىم بۇلاعى، ءبىلىم – ءومىر شىراعى» دەپ، ادامزاتقا ءتان ۇلى قۇندىلىقتىڭ باسى بولعان كىتاپتىڭ قاسيەتىن جەتكىزە وتىرىپ ماقالداعان ەدى. قايتالانباس ءسوز شەبەرى، قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى جانە ويشىلى حاكىم اباي:
پايدا ويلاما، ار ويلا،
تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە.
ارتىق ءبىلىم كىتاپتا،
ەرىنبەي وقىپ كورۋگە ...، – دەسە، ورىس اقىنى الەكساندر پۋشكين: «كىتاپ وقۋ — مىنە، ۇيرەنۋدىڭ ەڭ جاقسى ءتۇرى» دەپ تۇيىندەگەن. ادامزاتقا ورتاق ايگىلى تۇلعالاردىڭ، كوكىرەك كوزى اشىلعان عۇلامالاردىڭ كىتاپ تۋرالى ايتپاعانى كەمدە-كەم.
رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ءدۇبىرلى كوشىندە كەلە جاتقان قازاقستان حالقى ءۇشىن كىتاپحانانىڭ قادىر-قاسيەتى قاشان دا جوعارى بولىپ وتىر. سان مىڭ جىلدىق تاريحىمىز كىتاپتا حاتتالىپ، سول ارقىلى عاسىرلار قويناۋىندا ساقتالىپ كەلەدى.
كۇللى ادامزاتقا ورتاق رۋحانيات تەڭىزى سىندى كىتاپحانا تۋرالى ءسوز ەتۋدەن بۇرىن ءبىز مىنا ەكى ءتۇيىندى باتىل سەنىممەن ايتا الامىز. بىرىنشىدەن، ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ءومىر سۇرگەن قازاق حالقى – ەجەلدەن جازۋ وركەنيەتى دامىعان، العاباسار ۇلتتاردىڭ ءبىرى.
ەكىنشىدەن، قازاق ەلى – كىتاپحانا تاريحى جاعىنان دا الەمنىڭ كوشىن باستايدى. ءبىزدىڭ تۋعان جەرىمىزدە العاشقى كىتاپحانالاردىڭ ءبىرى پايدا بولدى جانە ۇلى ويشىلدار وسى ءبىلىم كوزدەرىنەن «ءنار الدى».
بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان پرەزيدەنتى ق.توقايەۆتىڭ «ءداستۇرلى كىتاپحانانىڭ اعارتۋشىلىق ءرولى ەشقاشان ءمانىن جوعالتپايدى» – دەگەن سوزدەرى وتە وزەكتى جانە ءبىزدى قازىرگى ۇلتتىڭ رۋحاني بيىكتەرىنە جەتۋگە شابىتتاندىرادى.
سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا كىتاپحاناشى ماماندى جويىلۋدىڭ از-اق الدىنا دەيىن باردى. ءبىراق قازىرگى ۋاقىتتا بۇل جاعداي بىرتىندەپ تۇزەلۋدە. ءبىز الەمنىڭ جەتەكشى ەلدەرىنىڭ كىتاپحاناتانۋدىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىنە ۇمتىلامىز، ال كوپ جاعدايدا ءبىزدىڭ كىتاپ جانە قولجازبا قورلارىمىز ولاردان كەم تۇسپەيدى. قورىندا ميلليونداعان كىتاپتارى بار كىتاپحانالاردى ارنايى ماماندار باسقارىپ، قۇندى مۇرالاردى قاداعالاپ، ەرتەڭگى ۇرپاقتاردىڭ قولمەن ۇستاپ، كوزبەن وقۋىنا بار جاعدايدى جاساۋ كەرەكتىگىنە ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋ پارىز. ارينە، سولاي ىستەلگەندىكتەن ەلىمىزدە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كىتاپحانالارمەن يىق تىرەسە الاتىن ءىرى-ىرى كىتاپحانالار بار. ەندى ول كىتاپحانالاردىڭ قورىن كۇن سايىن مولايتىپ، وقىرماندارىنا قىزمەت كورسەتۋى ءۇشىن، ول جەردە كىتاپحاناشىنىڭ ءرولى قانشاما ماڭىزدى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سولاي بولا تۇرسا دا، كىتاپحاناشى ماماندىعىنىڭ ويلاماعان جەردەن قىسقارتىلعانى كىتاپسۇيەر قاۋىمنىڭ كوڭىلىنە كىربىڭ تۋدىرعانى جاسىرىن ەمەس.
بۇگىنگى تاڭدا وسى ماسەلە اقىرىنداپ سەيىلىپ كەلەدى دەسەك تە بولادى. بۇل قۋانىشتى بەتالىستى ەڭ الدىمەن ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتى باستادى. جاڭا ماماندىقتىڭ اشىلۋى ءداستۇرلى كىتاپحاناتانۋ ماسەلەلەرىن شەشىپ قانا قويماي، ەلەكتروندى كىتاپحانالاردى دامىتۋعا قابىلەتتى «جاڭا بۋىن» ماماندارىن دايىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل بولاشاق كىتاپحانا ماماندارى ەل رۋحانياتىنداعى بوستىقتى تولتىرىپ، كىتاپحانالارىمىزدىڭ جاندانۋىنا، ەڭسەسىن تىك كوتەرۋىنە، وسى زامان تەحنولوگيالارىمەن جۇيەلەنۋىنە اسەرى بولار دەپ بەك سەنەمىز.
قازاقستاندا قۇرىلعانىنا عاسىردان اسقان كىتاپحانالار بار. مىسالى، ق ر ۇلتتىق كىتاپحاناسى وتكەن قازان ايىندا عانا 110 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتسە، ال ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتى «عىلىم ورداسى» رمك ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسى الدا 90 جىلدىعىن تويلاماق. رەسپۋبليكامىزدا جانە تمد ەلدەرىندە سيرەك كىتاپتارى مەن قولجازبالار قورى جاعىنان كوش باستايتىن ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ قورىندا 6 ميلليونعا جۋىق كىتاپ قورى بار، ونىڭ ىشىندە 91 مىڭ سيرەك كىتاپ، 22 مىڭ تاقىرىپتان تۇراتىن قولجازبانىڭ بولۋى – ەلىمىزدىڭ، قازاق حالقىنىڭ ۇلى ماقتانىشى.
بۇدان 2000 جىلدى ارتقا تاستاعان ادامزاتقا ورتاق قۇندى مۇرا تورادان (ءتاۋرات) تارتىپ، وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن جازىلعان نەبىر جاۋھار مۇرالاردىڭ قولجازبالارى ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىنان تابىلادى. جوعارىدا اتالعان 22 مىڭ تاقىرىپتىڭ ىشىندە ەڭ كونەلەرى بولىپ، ماتەماتيكالىق ەسەپتەۋ (XIX ع. پارسى تىلىندە)، پايعامبارلار مەن قوجالار شەجىرەسى (XIX ع.)، حاندار شەجىرەسى (حVءىىى ع. ەنى 45 سم.، ۇزىندىعى 3 مەتر) اتالسا، ءحىى-حVءىىى عاسىرلاردا جازىلعان ۇزىندىعى 26 مەتر توراعا (ءتاۋرات) الەمنىڭ ءار جەرىنەن ەستىپ-بىلگەن كىسىنىڭ تاڭداي قاقپايتىنى جوق. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ءتول قولجازبالارىنىڭ 40-تان استام فوتوكوشىرمەسى، ۇلى اباي شىعارمالارىنىڭ 100-گە جۋىق قولجازباسى، ءماشھۇر-جۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ ءتول قولجازبالارى، شاكارىم قاجى شىعارمالارىنىڭ قولجازبالارى، ت.ب. ۇلت ماقتانىشتارىنىڭ كوزىندەي بولعان اسىل مۇرالار اتالعان كىتاپحانا قورىندا بار. ال، سيرەك كىتاپتار تۋرالى دەرەكتەر جىپكە تىزگەن مارجانداي جازىپ، شاعىن جازباعا سىيعىزۋ دا مۇمكىن ەمەس. الەمدىك رەكوردتار قاتارىندا اتالاتىن ەڭ ۇلكەن كىتاپ، ەڭ كىشكەنە كىتاپ، ءدىني كىتاپتار قاتارلى ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيتىن تىلسىم دۇنيەلەر دە وسى كىتاپحانادا. سيرەك كىتاپتاردىڭ ىشىندە تەك قازاقتىڭ ءتول مۇرالارىنان ابايدىڭ 1909 جىلى پەتەربۋرگتا شىققان تۇڭعىش كىتابى، ءحىح عاسىردىڭ باسى، ورتا شەندەرىندە قازاندا، كەيىننەن تاشكەندە باسىلىم كورگەن قازاقتىڭ العاشقى كىتاپتارى تۇگەلگە جۋىق كىتاپحانامىزدان تابىلادى. ايتالىق ءشادى تورە جاڭگىر ۇلى، جۇسىپبەكقوجا شايحسلام ۇلى، ۆ.ۆ. رادلوۆ، مالەكەي جۇماش ۇلى، اقىت ءۇلىمجى ۇلى، شاكارىم قاجى قاتارلى اۆتورلاردىڭ تىم ەرتە باسىلىم كورگەن كىتاپتارى، الاش ارىستارىنىڭ مىڭعا جۋىق ەڭبەكتەرى مەن وقۋلىقتارى، اۋدارمالارى، «دالا ۋالاياتى»، «تۇركىستان ۋالاياتى» گازەتتەرىنەن باستاپ، «ايقاپ» جۋرنالى، «قازاق»، «سارى ارقا»، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتتەرى، ت.ب. باسىلىمداردىڭ ءتۇپنۇسقالارى ساپ التىننىڭ جۇزىندەي بولىپ، بۇگىنگى رۋحانياتىمىزعا قىزمەت وتەپ، سيرەك كىتاپتار سورەسىندە تۇر.
ەۋروپا ەلدەرى، جۇڭگو جانە جاپونيانىڭ وزىندە تابىلا بەرمەيتىن سيرەك كىتاپتار شەتەل عالىمدارىن قىزىقتىرىپ وتىرعانىن بىرەۋ بىلسە، كەيبىرى بىلمەيدى. اراب، پارسى، تۇرىك (وسمان) تىلىندەگى قۇندى كىتاپتاردىڭ، تاريحى تىم ەرتەدە جاتقان جازبالاردىڭ بار ەكەنىن ەستىپ، الىس-جۋىق وزگە ەل عالىمدارى تامسانۋدا. ال ءوز ەلىمىزدە وسىنشاما عاجايىپ قۇندى مۇرالار بار ەكەنىن ءوز حالقىمىزدىڭ تەرەڭدەپ بىلمەۋى اششى دا بولسا اقيقات. وعان مەملەكەت جاعىنان ارنايى كوڭىل ءبولىنىپ، كىتاپحانا سالاسىنىڭ ءىرىلى-ۇساقتى جۇمىستارى قىزۋ ءجۇرىلىپ، كىتاپحانا مارتەبەسى، كىتاپحاناشىلاردىڭ قوعامدىق ورىنى كوتەرىلگەن كەزدە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ دە عاسىر كەرۋەنىندە كوش باستاپ العا شىعارى داۋسىز.
كىتاپ ءبىزدىڭ وركەنيەتىمىزدىڭ دامۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. عاسىرلار بويى جيناقتالعان الىپ كىتاپحانا – بۇل ادامزاتتىڭ سەنىمدى جادى، وندا ونىڭ جەتىستىكتەرى مەن ارماندارى، تۇسىنىكتەرى مەن قاتەلىكتەرى بەينەلەنگەن. بۇل كىتاپحانا تاس پەن مەتالدا، سازدى تاقتالاردا جانە اعاش تاقتالاردا، پاپيرۋس شيىرشىقتارى مەن پەرگامەنت كودەكستەرىندە، پالما جاپىراقتارى مەن قايىڭ قابىعىندا، جىبەك پەن قاعازدا جاسالدى – ماتەريال مەن ءوندىرىس ءادىسى وزگەردى، ءبىراق ونىڭ ماقساتى وزگەرىسسىز قالدى: ءبىلىم، تاجىريبە، كوركەمدىك قۇندىلىقتاردى ساقتاۋعا جانە بەرۋگە قىزمەت ەتۋ.
جاكيشيەۆا ساۋلە اۋكەنوۆنا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
ابيكوۆا گۋلشات، كولبايەۆ نۋربولات ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دوكتورانتتارى
You Might Also Like
-
جاڭا قونىس — رازەزگە كوشىپ كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە ءۋازيپا ءوز ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ىرىم قىلىپ كورشى-قولاڭدارىنا جەتى نان تاراتتى.
