InfoHub Logo

اۆتور: ايشۋاكوۆ مەرلان اديلوۆيچ

تاقىرىبى: سالت - ءداستۇر – اسىل قازىنا

ماقساتى:
حالقىمىزدىڭ عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان سالت - داستۇرلەرىن دارىپتەۋ. Cونىڭ ءبىرى وتباسىنىڭ باستى قىزىعى، التىن تىرەۋ - دىڭگەگى - بالا. بالا تۋىلعاننان كەيىن بالانى بەسىككە بولەۋ ءداستۇرىن اتادان بالاعا جەتكىزۋ.

قازاعىمنىڭ سالت - ءداستۇرى جاڭعىرعان،
ءتالىمدى وي سىناعى، تاربيە كوزى قالدىرعان.
سالت - ءداستۇردى ارداقتايىق، اعايىن.
قازاق اتتى ۇلكەن، كىشى، بالدىرعان،
جينالىپپىز ءساتتى كۇنى ءبارىمىز دە،
ۇلكەن، كىشى، جاسىمىز، كارىمىز دە،
تورلەتىڭىز، قادىرمەندى قوناقتار،
گۇل - گۇل جايناپ مىنا ءبىزدىڭ تورىمىزگە،

جاقسى ءداستۇردى ساقتاعان جارار،
بولماڭدار ەسكى ءۇردىس دەپ قاراپ،
تىڭداڭدار كەڭەس قىزىڭ، ۇلىڭ بار.
كونەرگەن ەسكى سۇرلەۋدەن شىعىڭدار،
ءبىراق ءداستۇردى، ادەت - عۇرىپتى،
جاساسىن وسىناۋ ولمەس ۇعىمدار!
ونەرلى حالىق – ومىرشەڭ حالىق، قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىنا، سالت - داستۇرلەرىنە باعىتتالعان «سالت - ءداستۇر – اسىل قازىنا» اتتى كەشىمىزدىڭ باستايمىز!

ءمۇعالىم:
حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تىنىس - تىرشىلىگىنە بايلانىستى ۇلتتىق ءتالىم - تاربيەگە قاتىستى سالت - ءداستۇر، ادەپ - عۇرىپتارى دا بار. سونىڭ ءبىرى – بالا تۋىلعاننان كەيىن بالانى بەسىككە بولەۋ ءداستۇرى. بەسىك ادام ساتىسى. سوعان بايلانىستى بۇگىنگى 5، 7 سىنىپ وقۋشىلارىمەن بىرلەسكەن «بەسىككە سالۋ» سالت - ءداستۇرىمىزدى تاماشالاڭىزدار.
اۆتور:
قازاق حالقى «بەسىكسىز ۇيدە بەرەكە جوق» دەپ ومىرگە كەلەر ءسابيدى اسىعا كۇتكەن.
سەبەبى بالا – ءومىردىڭ گ ۇلى، جالعاسى. جاس نارەستەنىڭ ومىرگە كەلۋى، وتباسى مۇشەلەرىنە اكەسى مەن اتاسىنا، ناعاشى جۇرتىنا ۇلكەن قۋانىش اكەلگەن، جاس نارەستە ومىرگە كەلگەندە ارنايىادام جىبەرىپ ءسۇيىنشى سۇراتقان.
بۇگىن ەندەشە ءبىز بالانى بەسىككە بولەپ، بەسىك جىرىن ايتۋدى ۇيرەنەيىك. بەسىك تۇگەل اعاشتان جاسالادى. ونىڭ قۇرىلىسىن دا ءبىلۋىمىز كەرەك.
كەلىن:
تۇبەگىڭدى، شۇمەگىڭدى سالايىن.
دەنەڭ تازا بولسىن دەپ
باس جاستىقشا سالايىن
باسىڭ جۇمساق بولسىن دەپ
ەكى بەل جاستانشى
بەل كورپەڭدى سالايىن.
سىمباتتى، سۇلۋ ءوسسىن دەپ
تارتپا باۋدى تارتايىن
سىمعا تارتقان سۇيرەكتەي
دەنەڭ سۇلۋ بولسىن دەپ
جابۋىڭدى جابايىن
جەل، سۋىق تيمەي قالسىن دەپ.
اۆتور:
بالاعا ات قويۋدى اۋىلدىڭ بەدەلدى ازاماتى ازان شاقىرىپ، بالانىڭ قۇلاعىنا ءۇش رەت ەستىرتىپ ايقايلاپ، قايتالاعان. بەسىككە بولەۋ ءراسىمىن اۋىلدىڭ قادىرمەندى اناسى ىسكە اسىرعان.
كوپتى كورگەن اتا: بۇل بالامىز مىرزا، جومارت بولسىن دەپ، اتىن مىرزابەك قويايىن.
ەسىمىڭ مىرزابەك بولسىن.
ەسىمىڭ مىرزابەك بولسىن.
ەسىمىڭ مىرزابەك بولسىن.
وسى بالا ەلدىڭ الدىندا ءجۇرىپ، ەلىنە قىزمەت قىلسىن دەگەن نيەتپەن بۇل بالاما ءوز باتامدى بەرەيىن.

انەت بيدەي ەلىڭنىڭ اعاسى بول،
حالقىڭنىڭ قازىبەكتەي داناسى بول.
جەر، سۋدى جاۋ قالماقتان قورعاپ قالعان،
بوگەنبايداي جۇرتىڭنىڭ پاناسى بول.
ەر سىرىمداي حالقىڭنىڭ كوسەمى بول.
توقسان بيدەي ءۇش ءجۇزدىڭ شەشەنى بول.
كەرەيدە بەلگىبايداي بىلەكتى بول،
بەرىشتە يساتايداي جۇرەكتى بول...

ەندى بەسىككە سالۋدى اۋلىمىزدىڭ قادىرمەندى اناسى اققىز اجەلەرىڭە بەرەيىن.
اۆتور:
بەسىككە سالۋشى بەسىكتىڭ بارلىق جابدىقتارىن ورىن - ورنىنا قويعاننان كەيىن، شاشۋعا اكەلگەن قۇرت، ماي، باۋىرساقتى ۋىستاپ الىپ بەسىكتىڭ تۇبەك بايلايتىن تەسىگىنەن تومەن وتكىزىپ، بەسىك استىنان قولىن توسقاندارعا ۇلەستىرىلەدى. شاشۋ ۇلەستىرىلگەننەن سوڭ بەسىكتى وتپەن الاستايدى.
اققىز اجە:
كەلىڭىزدەر قانە، مىرزابەگىمنىڭ تىشتىماسىن الىڭدار. مىرزابەگىم تىشتى ما،
مىرزابەگىم تىشتى ما؟ – دەپ تىشتىما ۇيلەستىرەدى. تىشتىما ۇيلەستىرىپ بولعان سوڭ بارلىق وتىرعانداردى قامشىمەن ارقالارىنان ۇرىپ شىعادى.
- ال ەندى الدىمەن بالامىزعا جىن - شايتان جاقىنداماسىن دەپ بەسىكتى الاستاپ الايىن.

الاس، الاس بالادان الاس.
يەسى كەلدى، پالەدەن كوش
الاس، الاس بالادان الاس.
كوزى جاماننىڭ، كوزىنەن الاس،
ءتىلى جاماننىڭ تىلىنەن الاس.
قىرىق قابىرعاسىنان الاس
وتىز ومىرتقاسىنان الاس، - دەپ پالە - جالا، جىن - شايتان، ءتىل - كوزدەن ساقتاسىن دەگەن تىلەك ايتىلادى.
- ادەمى، سۇلۋ بولسىن دەپ، باسىنا اينا مەن تاراق جاستايىن. كوزدەن ساقتاسىن دەپ، تۇمار بايلايىن. قامشىداي وتكىر بولسىن دەپ باسىنا قايشى جاستايىن.
- بالانى اكەلىڭدەر بەسىككە بولەپ بەرەيىن.
مويىنىمداعى تۇمارىم
تارقامايتىن تۇمارىم
تاعدىر بەرگەن السىن دەپ
اق بەسىككە سالسىن دەپ
مويىنىمداعى مارجانىم
قوراداعى مال - جانىم،
بەسىگىڭە جاتا عوي
ءتاتتى ۇيقىعا باتا عوي
بالام جاتسىن بەسىكتە
پالەسى قالسىن ەسىككە،-

ءمۇعالىم: قازاق بالاسىن اعاش بەسىككە سالىپ باققان. اعاش بەسىك كوشپەلى ومىرگە وتە قولايلى. بەسىكتى قازاقتىڭ قۇرمەت تۇتۋى سونشالىق، كەيدە اتاسى جاتقان بەسىككە نەمەرەلەرى جاتقان. قازاقتىڭ تۋعان جەردى التىن بەسىككە تەڭەۋى دە بەسىكتى ارداقتاۋدان شىققان.

ءان: «قازاقى داستارقانىم» ورىندايتىن حاسانوۆ ە

ءمۇعالىم:
ادەت - عۇرىپ، سالت - ءداستۇرى قازاقتىڭ،
جاراسىمدى، ۇناسىمدى، عاجاپ شىڭ.
ۇمىت بولعان داستۇرلەردى ساقتايىق،
ناسيحاتتاپ، جاڭارتۋدان قاشپايىق.

حالقىمىزدىڭ عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان سالت - داستۇرلەرىن دارىپتەۋ. سونىڭ ءبىرى – «قىز ۇزاتۋ» تويى. سوعان بايلانىستى 8 - 9 سىنىپ ارالىعىنداعى كورىنىسىن تاماشالاڭىزدار!
«ۇلىن - ۇياعا، قىزىن - قياعا قوندىرۋ» - اتا - انانىڭ تىلەگى، ءارى پارىزى. سونىڭ ىشىندە قىز ۇزاتۋ - ۇلكەن توي، دۋمان ءارى قىزىق. بۇل كۇنى اتا - انا قۋانادى، ءارى جىلايدى. قۋاناتىنى قىز ءوسىردى جانە ونى قۇتتى جەرگە قوندىرۋى، جىلايتىنى ارينە قيماستىق كوڭىلى.
قىزدى الۋعا قۇدا (تاق سانمەن) بەس نەمەسە جەتى كەيدە ودان دا كوپ ادام كەلەدى. مۇنىڭ ىشىندە باس قۇدا، قۇدالار جانە كۇيەۋ جولداس بولادى. سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستاندا تەك ەر ادامدار بارادى. قۇدالار ادەتتە كەشكىلىك بارۋى كەرەك. مۇندا ويىن - ساۋىق، قۇدالىق راسىمدەر مەن كادە – جورالار جاسالادى.

ەربول: -
ءبىزدىڭ ەلدەن الىپ كەلگەن كادەمىزدى ورتاعا اكەلىپ كورسەتۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر.(كادەلەر بەرىلەدى)
- رۇقسات بولسا ءبىز ەندى جول جۇرەيىك. ءبىزدىڭ اۋىلدا دا ۇلكەن توي بار، سوندا كۇتىپ وتىر.
نۇربەرگەن:
- رۇقساتىمىزدى بەرەمىز. الدىمەن ءبىزدىڭ كادەمىزدى قابىل الىڭىزدار. (سوڭىندا قۇدا اتتاندىرار كادەسى بەرىلەدى) (تاقيا، ورامال ت. ب.)
ۇزاتىلاتىن قىزدى ءداستۇر بويىنشا تاڭ اتا، كۇن شىعا جونەلتەدى. ونىڭ الدىندا قىز «قوشتاسۋ جىرىن»، جاستار «جار - جار»، «اۋ - جار» ايتىلادى.
ءمۇعالىم: ۇزاتىلعان قىز تويىندا قىز - جىگىتتەر توبى كەتەتىن قىزدىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، باراتىن جاعىندا دا، وسىنداي جايلار بولاتىنىن ولەڭمەن ايتىسادى. سونىمەن بىرگە ولار قىزدىڭ باقىتتى، ەلگە سىيلى بولۋىنا تىلەكتەستىك بىلدىرەدى. مۇنىڭ ءبارى ولەڭمەن ايتىلاتىندىقتان «جار - جار» قىزىقتى بولىپ ەستىلەدى.

نۇرشات:
الىپ كەلگەن بازاردان
قارا ناسىر، جار - جار
قارا ماقپال ساۋكەلە،
شاشىن باسار، جار - جار
مۇندا اكەم قالدى دەپ،
قام جەمەڭىز جار - جار
جاقسى بولسا قاينى اتاڭ،
ورنىن باسار جار - جار!

قىز بىلاي دەپ جاۋاپ قايتارادى.
گۇلمارجان:
ەسىك الدى قارا سۋ،
مايدان بولسىن جار - جار
اق ءجۇزىمدى كورگەندەي،
اينام بولسىن جار - جار
قاينى اتاسى بار دەۋدى - اۋ
وسى قازاق جار - جار
اينالايىن اكەمدەي،
قايدان بولسىن جار - جار

ءمۇعالىم: ۇزاتىلاتىن قىز ءوز ۇيىنەن اتتانار الدىندا ءوزىنىڭ اتا - اناسىمەن، اعا - ىنىسىمەن، ءسىڭىلىسى، جاقىن - جۋىقتارىمەن قوشتاسۋ جىرىن ايتادى.
گۇلجان: اۋەدەن ۇشقان بۇلدىرىق،
قۇبىلادان سوققان ىزعىرىق
جاتقا كەتىر بارامىن
جاراتقان سوڭ قىز قىلىپ
اتاسى جاقسى قۇل بولماس،
اناسى جاقسى كۇن بولماس.
وڭ جاقتان كەتىپ باورامىن،
قىز ەركەلەپ ۇل بولماس،- دەپ ءوزىنىڭ جات جۇرتتىق بولىپ جاراتىلعانىن جىرعا قوسادى.
ەڭ سوڭىندا:
جانىمداعى قانىم - اۋ،
سىڭىلەر مەن ءىنىم - اۋ.
جىل اينالىپ كەلگەنشە
قوش امان بول كۇنىم - اۋ،- دەپ باۋىرلارىمەن قوشتاسادى. مۇندا «جىل اينالىپ كەلگەنشە» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى بار. ويتكەنى ءداستۇر بويىنشا ۇزاتىلعان قىز جىل تولماي ءوز ۇيىنە بارا المايدى.

قوشتاسۋ قازاق حالقىنىڭ باۋىرمالدىق، انشىلىك، ايتقىشتىق قابىلەتىن كورسەتەتىن تۇرمىس - سالت جىلارىنىڭ ىشىندە كوركەم دە، كورنەكتى ءداستۇر. قوشتاسۋ جىرى سوڭىنان قىزدىڭ جەڭگەلەرى مەن سەرىكتەرى:

گۋزەل:
جىلىما بيكەش، جىلاما
كوزىڭنىڭ جاسىن بۇلاما
ۇل بولىپ تۋساڭ اۋەلدەن،
سەنى مۇنداي قىلا ما؟- دەپ وعان جۇباتۋ ايتىپ، كەلەشەگىنە جاقسى تىلەك بىلدىرەدى.

ءان:«داستارحان» حاسانوۆ ەركىن.
بي: 7 سىنىپ وقۋشىلارى
ءان: «ناۋرىز - دۋمان» ارون داۋرەن
ءمۇعالىم:
اتا سالتىم - اسىل مۇرام، ارداعىم،
بابالاردىڭ جالعاستىرار ارمانىن.
سان عاسىردا قالپىن بۇزباس ءقادىرىم،
وتكەنىمدى بۇگىنمەنەن جالعادىم.

قۇرمەتتى اتا - انالار، ۇستازدار! سىزدەر بۇگىن «سالت - ءداستۇر – اسىل قازىنا» اتتى كەشىمىزدى تاماشالادىڭىزدار. قازاق حالقىنىڭ ءاربىر تۇجىرىمدى ويى، ماقال - ماتەلى، تىيىم سوزدەرى - تاربيەنىڭ مول مۇراسى ەكەندىگىن، ونىڭ كۇندەلىكتى ومىردە قاجەتتىلىگىن كوردىك. حالقىمىزدىڭ ادەت - عۇرىپپەن ءداستۇرىن، تاريحىن ءبىلىپ، ونى قاستەرلەپ، بۇگىنىمىز بەن كەلەشەگىمىزدىڭ ءنارلى قاينارىنا اينالدىرۋ ءارقايسىمىزدىڭ ازاماتتىق بورىششىمىز دەۋگە بولادى. وسىمەن بۇگىنگى كەشىمىز اياقتالدى. قاتىسقاندارىڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت!