InfoHub Logo

جابايى تابيعاتتا سارىشۇناقتاردىڭ قيمىل-قوزعالىسىن باقىلاۋ – وتە قىزىقتىرارلىق شارۋا. بۇل كەمىرۋشى اسقان ساقتىقپەن جۇرەدى. كۇندىز ىنىنەن شىعىپ، ارتقى اياقتارىنا تۇرا قالا، اينالاسىنا قاراۋى ەرىكسىز ەزۋ تارتتىرادى. ەگەر جاقىن جەردە ءقاۋىپتى ەشنارسە بايقالماسا، سارىشۇناقتار اسكەرى كۇندەلىكتى شارۋالارىمەن اينالىسا باستايدى: تاماقتانادى، وينايدى، ءبىر نارسەنى كەمىرەدى. قاۋىپتىلىكتىڭ كولەڭكەسى پايدا بولسا بولعانى – اششى دىبىس نە سىبىر ەستىلسە، قۇس ۇشسا نە ءىرى اڭ جۇرسە، سارىشۇناقتار قاتتى ىسقىرىقتارمەن ىندەرىنە تىعىلا جونەلەدى. سارىشۇناقتاردىڭ جاقسى جاقتارىنان بولەك، جامان جاقتارى دا بار. ماسەلەن، ولار ەگىستىكتى قۇرتاتىن زيانكەستەرگە اينالۋى مۇمكىن، نەمەسە ەپيدەميا تاراتۋشىلار بولۋى، مىسالى، جانۋارلار اراسىندا وبا تاراتۋى مۇمكىن.

مەكەنى
سولتۇستىك جارتىشار، قوڭىرجاي ەندىگى جانە ءتىپتى، پوليۋس شەڭبەرىنىڭ كەيبىر جەرلەرى – سارىشۇناقتار مەكەندەيتىن جەرلەر. قىر دالا مەن ورماندار، كوگالدار مەن ورمان تۋندرالارى بۇل كىشكەنتاي كەمىرگىشتەرگە پانا بولادى. ءبىر قىزىعى، كوگالداردى مەكەندەيتىن سارىشۇناقتار، سولتۇستىكتىڭ سۋىق كليماتىنان قورىقپاي، ءجيى پوليۋس شەڭبەرىنەن تىس تۇراقتايدى. ال قىر دالانىڭ كەمىرگىشتەرى جارتىلاي شولەيت، ءشول جانە تەڭىز دەڭگەيىنەن 3500 م بيىك تاۋ تەلىمدەرىن ۇناتادى. ءبىر جاعىنان سارىشۇناقتاردىڭ ساقتىعىن ولاردىڭ مەكەندەۋ ورنىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى، ولار كوبىنە اشىق لاندشافتتاردى مەكەندەيدى. ولار ورتالىق ازيا، ەۋروپا جانە سولتۇستىك امەريكادا تاراعان. قازاقستاندا دالالىق ايماقتار مەن ءشول، شولەيتتى اۋدانداردى مەكەندەيتىن 6 ءتۇرى بار. ولار: زورمان، ۇزىنقۇيرىق سارىشۇناق، بالپاق، قىزىلۇرت سارىشۇناق، كىشى سارىشۇناق جانە رەليكت سارىشۇناق. ەگەر ءسىز بۇل سۇيكىمدى كەمىرگىشتى باقىلاعىڭىز كەلسە، ونىڭ ىندەرىن دالالى ايماقتاردا شاعىن، ءبىر-بىرىنىڭ قاسىندا ورنالاسقان جوتالار ارقىلى انىقتاۋعا بولادى. ىندەرى تەرەڭ (ۇزىندىعى 7-15 مەترگە دەيىن جانە تەرەڭدىگى ي 3 مەتر)، كۇردەلى بولعانىمەن، بۇل اڭدار ءبىر ىندە ءبىر ماۋسىمنان ارتىق تۇراقتامايدى.

سيپاتى
ارينە، ساق سارىشۇناقتاردىڭ ۇيىنە جاقىنداۋ وڭاي ەمەس. ءبىراق، كەيدە دالالى ايماقتاردا سۇر «باعانداردى» كورۋگە بولادى، سارىشۇناقتار وسىلايشا ءقاۋىپتىڭ جاقىنداۋىنا ارەكەت ەتەدى. سىرتقى تۇرىنە قاراساڭ، ۇلكەن سارىشۇناق تيىنگە ۇقسايدى. بۇلاردىڭ سوزىڭقى تۇرقى 14-40 سم، قۇيرىعى شاعىن، ۇزىندىعى دەنەسىنىڭ جارتىسىنا سيرەك جەتەدى، قۇلاقتارى قىسقا ءارى تولىقتاي جالاڭ، كوزدەرى ۇلكەن جانە ارتقى اياقتارى الدىڭعىلارىنا قاراعاندا ۇزىنىراق. جالپى ءتۇسى — سارعىش-سۇر، جوتاسى قوڭىرقاي تارتقان، ءجۇنى جۇمساق، قالىڭ. قىستا سارىشۇناق باسقا كەمىرگىشتەر سياقتى ءجۇنىنىڭ قۇرىلىمىن اۋىستىرۋعا بەيىم. قىستا ءجۇنى جۇمساق ءارى قالىڭ بولسا، ال جازدا كەرىسىنشە سيرەكتەيدى، ءبىراق نىعايادى. سارىشۇناقتاردى اتجالماندارمەن جاق سىرتىنداعى قاپشىققا ازىعىن جاسىرۋ ادەتى جاقىنداستىرادى.  مەكەندەۋ ءتۇرى بويىنشا بۇل كەمىرگىش وتارشىل. سارىشۇناقتار قىستا ۇيقىعا كەتۋگە بەيىم، ءبىراق كەيدە بۇل قۇبىلىس اڭدار اراسىندا  ازىق جەتىسپەگەندىكتەن جاز مەزگىلىندە دە بايقالادى.

قورەكتەنۋى
شوپقورەكتى سارىشۇناقتار قورەك ىزدەۋدە ىندەرىنەن ۇزاقتامايدى. ولار قول جەتىمدى وسىمدىكتەردى ماڭىنان تابادى جانە ونىڭ جەمىسى مەن جاپىراعىندا، تامىرىندا ۇناتادى. الايدا، سارىشۇناقتاردىڭ ءتىرى ازىعى دا بار، ولار – اۋلايتىن نە ءىنىنىڭ قاسىنان تاباتىن ۇساق جاندىكتەر. كوگالدى مەكەندەيتىن سارىشۇناقتار  جاقىن جەردەگى س ۇلى، جۇگەرى، ارپا ەگىستىكتەرىمەن قورەكتەنگەندى ۇناتادى. بۇل كەمىرگىشتەر زيانكەستەر دەگەن اتقا يە. دالانىڭ سان ءتۇرلى شوپتەرىنەن بولەك، بۇل اڭدار كەيدە جابايى جيدەك بۇتالالارىنا تاپ بولادى. جانە جيدەكتەردى سۇيسىنە جەيدى. سارىشۇناقتاردىڭ كەيبىر تۇرلەرى، مىسالى، ۇزىن قۇيرىقتى سارىشۇناقتار ءارتۇرلى ولەكسە، ءتىپتى اس ءۇي قالدىقتارىن جەگەندى ۇناتادى.  سونىمەن قاتار، ولار وسىمدىككە قاراعاندا، اڭ ەتىن قۋانا جەيدى.

كوبەيۋى
سارىشۇناقتار جىلىنا ءبىر رەت بالالايدى، ال ولاردىڭ ۇرپاقتارى سانى بويىنشا ەكىدەن ونى ەكىگە دەيىن جەتەدى. جۇكتىلىگى ءبىر ايعا دەيىن سوزىلادى، ال ءومىر ءسۇرۋ سالتى ورتاشا ءوسىمتالدىققا الىپ كەلەدى. الايدا، سارىشۇناقتار جۇرەتىن جەرلەردە ولار كوپ بولادى. بۇل ۇزاق ۋاقىت بويى ىندە تىعىلىپ جاتاتىن ۇرپاقتارىنىڭ قايتىس بولۋىنىڭ تومەنگى دەڭگەيىمەن بايلانىستى. ۇلكەندەرى دە جىلدىڭ 8-9 ايىن ىندەرىندە وتكىزەدى. ولاردا جاس وركەندەر سياقتى، جىرتقىشتاردان جاقسى قورعالعان. سارىشۇناقتار زاعيپ جانە جالاڭ تولدەردى، كوبىنە كوكتەمدە الىپ كەلەدى. ون كۇننەن كەيىن تولدەرىنىڭ جوتالارىندا العاشقى قىلشىق پايدا بولادى، ال تاعى دا بىرنەشە تاۋلىكتەن كەيىن ولار تولىقتاي جۇندەيدى. ءۇش اي – جاس وركەننىڭ ءوسىپ جەتىلۋى جانە باعىنىشسىز ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قالىپتى جاس. بالالارى انالارىنىڭ ءىنىن، ادەتتە كۇزدە تاستايدى. 

---