شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا
ادەبيەتتىك وقۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا. ي. ا. كرىلوۆ
ساباقتىڭ ماقساتى: مىسال مازمۇنىن ءتۇسىندىرۋ، يدەيالىق ۇستانىمىنداعى اۆتوردىڭ ويىنا وزىنشە وي قوسۋ ارقىلى پىكىر بىلدىرۋگە مۇمكىندىك جاساۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، ينتەراكتيۆتى تاقتا، اۆتور سۋرەتى، ءومىربايانى.
كۇتىلەتىن ناتيجەلەر: مىسالداعى جاندىكتەردىڭ مىنەز - قۇلىقتارى ارقىلى ادام بويىنداعى جاقسى – جامان قاسيەتتەردى تانىپ، باعا بەرۋدى ۇيرەنۋ. اۆتور تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ.
جۇيەلى ءىس - ارەكەت ناتيجەسى: مىسالدى تالداۋ ارقىلى مازمۇنىن اسەرلى جەتكىزە ءبىلۋ داعدىلارىن دامىتۋ. وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قۋاتىن شىڭداۋ.
تۇلعالىق ناتيجە: ەڭبەكسۇيگىشتىككە، ەڭبەكتى باعالاي بىلۋگە، جاقسى قاسيەتتەرگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: باستى كەيىپكەرلەردىڭ سۋرەتتەرى، وسى مىسالدىڭ نەگىزىندە تۇسىرىلگەن مۋلتفيلم وسى مىسالدىڭ كىتابى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءۇي تاپسىرماسىن تياناقتاپ ءوتۋ
1. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
جۇمباق شەشۋ:
ەكى باستى جۇدىرىقتاي،
ورتاسى قىلدىرىقتاي (قۇمىرسقا)
ات باستى،
ارقار ءمۇيىزدى،
ءبورى كەۋدەلى،
بوكەن ساندى،
قوس قاناتتى،
قۇمىرسقا ءىزدى،
بوتا تىرسەكتى. (شەگىرتكە)
- كەيىپكەرى جان - جانۋار بولاتىن شىعارمانىڭ ءتۇرىن قالاي ايتامىز؟
- مىسال دەگەنىمىز نە؟
- مىسال – ادامنىڭ جاعىمسىز قاسيەتتەرىن، مىنەز - قۇلقىن جان - جانۋارلاردىڭ ءىس - ارەكەتىمەن سۋرەتتەپ جازعان شىعارمانىڭ ءبىر ءتۇرى.
- مىسال ارقىلى بويىمىزداعى جامان قاسيەتتەردەن ارىلۋعا، جاقسىلىققا ۇمتىلۋىمىز كەرەك.
- ءوزىمىز وقىعان قانداي مىسالداردى ەستەرىڭە تۇسىرە الاسىڭدار؟
- ال بۇگىنگى مىسالىمىز نە تۋرالى بولاتىنىن اڭعارا الدىڭدار ما؟
- ەندەشە، ءبىز بۇگىن، ي. كرىلوۆتان ابايدىڭ اۋدارماسى «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا» مىسالىن وقيمىز. الدىمەن اسسوسياسيا ءادىسىن قۇرۋ ارقىلى اۆتورمەن تانىسىپ الايىق: «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا» مىسالىنىڭ اۆتورى Kرىلوۆ يۆان اندرەيۆيچ 1796 جىلى 2 اقپاندا ماسكەۋدە تۋىلعان. 1844 جىلى، 21 قاراشادا سانك - پەتەربۋرگ قالاسىندا دۇنيەدەن وزعان. ساتەريك ۇلتى ورىس جازۋشى - اۋدارماشى. اقىن - جازۋشى
1. اۋدارماشى، اقىن ا. قۇنانبايەۆ تۋرالى. حرونولوگيالىق كەستەمەن جۇمىس. 1845 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى، اباي اۋدانىندا شىڭعىس تاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى قۇنانباي قارا سوزدەرى بار. ولەڭ جيناقتارى بار. بىرنەشە اندەرى بار. 1904 جىلى دۇنيەدەن وتكەن.
2. ماعىنانى تانۋ
مىسالدى مانەرلەپ وقىپ بەرۋ.
سوزدىك جۇمىس
سۇراقتار:
- قۇمىرسقانىڭ ورنىندا بولساڭ، سەن نە ىستەر ەدىڭ؟
جۇپتاس، ويلان، توپتاس، ورتاعا سال
- كەيىپكەرلەردىڭ قايسىسى ۇنادى. نەلىكتەن؟
- شەگىرتكە جازدى قالاي وتكىزدى؟ وقىپ بەرىڭدەر.
- قىس تۇسىسىمەن شەگىرتكەنىڭ ءومىرى قالاي وزگەردى؟
- كىمنەن كومەك سۇرادى؟ قۇمىرسقاعا قانداي ءوتىنىش ايتتى؟
- سەندەر شەگىرتكەنى ايايسىڭدار ما؟ جاۋابىڭدى ءتۇسىندىر.
- ي. ا. كرىلوۆ وسى مىسالمەن بىزگە نە ايتقىسى كەلدى؟
- شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا مىسالىندا كىمدەردىڭ ارەكەتتەرىن، بايقاۋىمىزعا بولادى ما؟
- شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا بەينەلەرى ادامداردىڭ قاسيەتتەرىن كورىپ، بايقاۋىمىزعا بولادى ما؟
- ءبىزدىڭ ورتامىزدا نەمەسە ومىردە سەندەرگە سونداي ادامدار كەزدەستى مە؟
ساحنالىق كورىنىسكە دايىندىق جۇرگىزۋ. ول ءۇشىن وقۋشىلارعا شەگىرتكە مەن قۇمىرسقانىڭ كيىمىن گازەت قيىندىلارىنان قولدارىنا تەك ستەپلەر بەرۋ ارقىلى (تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىك ەرەجەسىن مىندەتتى تۇردە ەسكەرتۋ) تىگۋدى ۇسىنۋ.
وقۋشىلاردىڭ جۇمىستا قانشالىقتى ۇيىمشىل اتقاراتىنىن، توپ باسشىنىڭ جۇمىسىن، توپ مۇشەلەرىنىڭ تاپسىرمانى تىڭعىلىقتى ورىنداۋىن قاداعالاپ، باس كوز بولۋ.
وقۋشىلاردىڭ جۇمىسىن تاماشالاۋ.
سەرگىتۋ ءساتى:
ۇزىن مۇرتتى قۇمىرسقا،
كەلە جاتتى جۇمىسقا
دوپتى قويدىم الدىنا،
وڭ جاعىنا قارادى
سول جاعىنا قارادى،
تاۋ ەكەن دەپ ويلادى.
ساباقتى بەكىتۋ.
قۇمىرسقا مەن شەگىرتكە تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ
قۇمىرسقا(Formءىcءىdae) – جارعاققاناتتىلاروتريادىنىڭ ءبىر تۇقىمداسى. قۇمىرسقا جەر شارىندا كەڭىنەن تارالعان، تەك قيىر سولتۇستىكتە جانە انتاركتيدادا عانا كەزدەسپەيدى. قۇمىرسقانىڭ 10 مىڭداي ءتۇرى بار. ولاردىڭ كوپشىلىك تۇرلەرى تروپيكتىك ايماقتاردا كەزدەسەدى.
قۇمىرسقالاردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسىن كوپ حالىقتار ەرتە كەزدەردەن - اق بىلگەن. اياعى اۋىراتىندار كەي جاعدايلاردا قۇمىرسقا يلەۋىنە اياعىن سالىپ قۇمىرسقاعا شاقتىرعان. مىسالى، قىتايدا بۇدان 5 مىڭ جىل بۇرىن جازىلعان “بىڭ ساۋ گاڭ مۋ” كىتابىندا قۇمىرسقانىڭ قاسيەتى تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. قۇمىرسقا دەنەسىندە 70-تەن استام ميكروەلەمەنت، 20-دان استام امين قىشقىلى، ۆيتاميندەر بار. قازىرگى كەزدە قىتايدا قۇمىرسقادان اسا باعالى ازىقتىق، دارىلىك قاسيەتى بار پرەپاراتتار دايىندالادى. قۇمىرسقالارعا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە ولاردىڭ جۇقپالى اۋرۋلارمەن اۋىرمايتىندىعى انىقتالعان. قۇمىرسقادان الىناتىن دارىلەر بۋىن اۋرۋلارىن، قانت ديابەتىن ەمدەۋدە، قان قىسىمىن رەتتەۋدە قولدانىلادى.
ءارتۇرلى تۇقىمداستارعا جاتاتىن كوپتەگەن وسىمدىكتەرمەن قورەكتەنەتىن زيانكەس جاندىكتەردى «كوپ قورەكتىلەر» دەپ اتايدى. ولاردىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنا ەڭ قاۋىپتىلەرى — شەگىرتكەلەر، شەكشەكتەر. تىك قاناتتى ناسەكومدار وتريادىنىڭ ءبىر وترياد تارماعىن قۇرايتىن شەگىرتكەلەردىڭ قازاقستاندا 200 - دەن استام تۇرلەرى كەزدەسەدى. ءبىراق سولاردىڭ ىشىندە ونشاقتى ءتۇرى عانا ءقاۋىپتى زيانكەستەر ساناتىنا جاتادى.
3. ويتولعاۋ
داپتەرمەن جۇمىس. شەگىرتكەنى قيىنشىلىقتان قۇتقارۋعا كومەكتەس.
4. ساباقتى قورىتىندىلاۋ
5. ۇيگە تاپسىرما. مىسالدى جاتتاۋ، سۋرەتىن سالۋ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا. ي. ا. كرىلوۆ
ساباقتىڭ ماقساتى: مىسال مازمۇنىن ءتۇسىندىرۋ، يدەيالىق ۇستانىمىنداعى اۆتوردىڭ ويىنا وزىنشە وي قوسۋ ارقىلى پىكىر بىلدىرۋگە مۇمكىندىك جاساۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، ينتەراكتيۆتى تاقتا، اۆتور سۋرەتى، ءومىربايانى.
كۇتىلەتىن ناتيجەلەر: مىسالداعى جاندىكتەردىڭ مىنەز - قۇلىقتارى ارقىلى ادام بويىنداعى جاقسى – جامان قاسيەتتەردى تانىپ، باعا بەرۋدى ۇيرەنۋ. اۆتور تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ.
جۇيەلى ءىس - ارەكەت ناتيجەسى: مىسالدى تالداۋ ارقىلى مازمۇنىن اسەرلى جەتكىزە ءبىلۋ داعدىلارىن دامىتۋ. وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قۋاتىن شىڭداۋ.
تۇلعالىق ناتيجە: ەڭبەكسۇيگىشتىككە، ەڭبەكتى باعالاي بىلۋگە، جاقسى قاسيەتتەرگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: باستى كەيىپكەرلەردىڭ سۋرەتتەرى، وسى مىسالدىڭ نەگىزىندە تۇسىرىلگەن مۋلتفيلم وسى مىسالدىڭ كىتابى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءۇي تاپسىرماسىن تياناقتاپ ءوتۋ
1. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
جۇمباق شەشۋ:
ەكى باستى جۇدىرىقتاي،
ورتاسى قىلدىرىقتاي (قۇمىرسقا)
ات باستى،
ارقار ءمۇيىزدى،
ءبورى كەۋدەلى،
بوكەن ساندى،
قوس قاناتتى،
قۇمىرسقا ءىزدى،
بوتا تىرسەكتى. (شەگىرتكە)
- كەيىپكەرى جان - جانۋار بولاتىن شىعارمانىڭ ءتۇرىن قالاي ايتامىز؟
- مىسال دەگەنىمىز نە؟
- مىسال – ادامنىڭ جاعىمسىز قاسيەتتەرىن، مىنەز - قۇلقىن جان - جانۋارلاردىڭ ءىس - ارەكەتىمەن سۋرەتتەپ جازعان شىعارمانىڭ ءبىر ءتۇرى.
- مىسال ارقىلى بويىمىزداعى جامان قاسيەتتەردەن ارىلۋعا، جاقسىلىققا ۇمتىلۋىمىز كەرەك.
- ءوزىمىز وقىعان قانداي مىسالداردى ەستەرىڭە تۇسىرە الاسىڭدار؟
- ال بۇگىنگى مىسالىمىز نە تۋرالى بولاتىنىن اڭعارا الدىڭدار ما؟
- ەندەشە، ءبىز بۇگىن، ي. كرىلوۆتان ابايدىڭ اۋدارماسى «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا» مىسالىن وقيمىز. الدىمەن اسسوسياسيا ءادىسىن قۇرۋ ارقىلى اۆتورمەن تانىسىپ الايىق: «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا» مىسالىنىڭ اۆتورى Kرىلوۆ يۆان اندرەيۆيچ 1796 جىلى 2 اقپاندا ماسكەۋدە تۋىلعان. 1844 جىلى، 21 قاراشادا سانك - پەتەربۋرگ قالاسىندا دۇنيەدەن وزعان. ساتەريك ۇلتى ورىس جازۋشى - اۋدارماشى. اقىن - جازۋشى
1. اۋدارماشى، اقىن ا. قۇنانبايەۆ تۋرالى. حرونولوگيالىق كەستەمەن جۇمىس. 1845 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى، اباي اۋدانىندا شىڭعىس تاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى قۇنانباي قارا سوزدەرى بار. ولەڭ جيناقتارى بار. بىرنەشە اندەرى بار. 1904 جىلى دۇنيەدەن وتكەن.
2. ماعىنانى تانۋ
مىسالدى مانەرلەپ وقىپ بەرۋ.
سوزدىك جۇمىس
سۇراقتار:
- قۇمىرسقانىڭ ورنىندا بولساڭ، سەن نە ىستەر ەدىڭ؟
جۇپتاس، ويلان، توپتاس، ورتاعا سال
- كەيىپكەرلەردىڭ قايسىسى ۇنادى. نەلىكتەن؟
- شەگىرتكە جازدى قالاي وتكىزدى؟ وقىپ بەرىڭدەر.
- قىس تۇسىسىمەن شەگىرتكەنىڭ ءومىرى قالاي وزگەردى؟
- كىمنەن كومەك سۇرادى؟ قۇمىرسقاعا قانداي ءوتىنىش ايتتى؟
- سەندەر شەگىرتكەنى ايايسىڭدار ما؟ جاۋابىڭدى ءتۇسىندىر.
- ي. ا. كرىلوۆ وسى مىسالمەن بىزگە نە ايتقىسى كەلدى؟
- شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا مىسالىندا كىمدەردىڭ ارەكەتتەرىن، بايقاۋىمىزعا بولادى ما؟
- شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا بەينەلەرى ادامداردىڭ قاسيەتتەرىن كورىپ، بايقاۋىمىزعا بولادى ما؟
- ءبىزدىڭ ورتامىزدا نەمەسە ومىردە سەندەرگە سونداي ادامدار كەزدەستى مە؟
ساحنالىق كورىنىسكە دايىندىق جۇرگىزۋ. ول ءۇشىن وقۋشىلارعا شەگىرتكە مەن قۇمىرسقانىڭ كيىمىن گازەت قيىندىلارىنان قولدارىنا تەك ستەپلەر بەرۋ ارقىلى (تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىك ەرەجەسىن مىندەتتى تۇردە ەسكەرتۋ) تىگۋدى ۇسىنۋ.
وقۋشىلاردىڭ جۇمىستا قانشالىقتى ۇيىمشىل اتقاراتىنىن، توپ باسشىنىڭ جۇمىسىن، توپ مۇشەلەرىنىڭ تاپسىرمانى تىڭعىلىقتى ورىنداۋىن قاداعالاپ، باس كوز بولۋ.
وقۋشىلاردىڭ جۇمىسىن تاماشالاۋ.
سەرگىتۋ ءساتى:
ۇزىن مۇرتتى قۇمىرسقا،
كەلە جاتتى جۇمىسقا
دوپتى قويدىم الدىنا،
وڭ جاعىنا قارادى
سول جاعىنا قارادى،
تاۋ ەكەن دەپ ويلادى.
ساباقتى بەكىتۋ.
قۇمىرسقا مەن شەگىرتكە تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ
قۇمىرسقا(Formءىcءىdae) – جارعاققاناتتىلاروتريادىنىڭ ءبىر تۇقىمداسى. قۇمىرسقا جەر شارىندا كەڭىنەن تارالعان، تەك قيىر سولتۇستىكتە جانە انتاركتيدادا عانا كەزدەسپەيدى. قۇمىرسقانىڭ 10 مىڭداي ءتۇرى بار. ولاردىڭ كوپشىلىك تۇرلەرى تروپيكتىك ايماقتاردا كەزدەسەدى.
قۇمىرسقالاردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسىن كوپ حالىقتار ەرتە كەزدەردەن - اق بىلگەن. اياعى اۋىراتىندار كەي جاعدايلاردا قۇمىرسقا يلەۋىنە اياعىن سالىپ قۇمىرسقاعا شاقتىرعان. مىسالى، قىتايدا بۇدان 5 مىڭ جىل بۇرىن جازىلعان “بىڭ ساۋ گاڭ مۋ” كىتابىندا قۇمىرسقانىڭ قاسيەتى تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. قۇمىرسقا دەنەسىندە 70-تەن استام ميكروەلەمەنت، 20-دان استام امين قىشقىلى، ۆيتاميندەر بار. قازىرگى كەزدە قىتايدا قۇمىرسقادان اسا باعالى ازىقتىق، دارىلىك قاسيەتى بار پرەپاراتتار دايىندالادى. قۇمىرسقالارعا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە ولاردىڭ جۇقپالى اۋرۋلارمەن اۋىرمايتىندىعى انىقتالعان. قۇمىرسقادان الىناتىن دارىلەر بۋىن اۋرۋلارىن، قانت ديابەتىن ەمدەۋدە، قان قىسىمىن رەتتەۋدە قولدانىلادى.
ءارتۇرلى تۇقىمداستارعا جاتاتىن كوپتەگەن وسىمدىكتەرمەن قورەكتەنەتىن زيانكەس جاندىكتەردى «كوپ قورەكتىلەر» دەپ اتايدى. ولاردىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنا ەڭ قاۋىپتىلەرى — شەگىرتكەلەر، شەكشەكتەر. تىك قاناتتى ناسەكومدار وتريادىنىڭ ءبىر وترياد تارماعىن قۇرايتىن شەگىرتكەلەردىڭ قازاقستاندا 200 - دەن استام تۇرلەرى كەزدەسەدى. ءبىراق سولاردىڭ ىشىندە ونشاقتى ءتۇرى عانا ءقاۋىپتى زيانكەستەر ساناتىنا جاتادى.
3. ويتولعاۋ
داپتەرمەن جۇمىس. شەگىرتكەنى قيىنشىلىقتان قۇتقارۋعا كومەكتەس.
4. ساباقتى قورىتىندىلاۋ
5. ۇيگە تاپسىرما. مىسالدى جاتتاۋ، سۋرەتىن سالۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
