شەمىشكە
شيەلىنىڭ قان بازارىنىڭ قاق ورتاسى قاشان دا قاربالاس. باسىڭدى ءبىر سۇقساڭ قايتىپ شىعۋىڭ قيىن-اق. كيىم-كەشەك ساتاتىن جەردىڭ جارمەڭكەسى ءبىر عانيبەت — كاستومىن بەل اعاشتىڭ بورتپەشەگىنە ىلە ساپ، ءبىر اياقتاپ تۇرىپ، شالبارىنىڭ ۇزىندىعىن ولشەگەن بىرەۋدى كورەسىڭ. ەگەر بالاعى ۇزىن بولسا، بورمەن سىزىپ بەلگى قويىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وتكىر قايشىمەن قىرت ەتكىزىپ كەسىپ تاستاپ جاتادى. بۇنى كورۋ دە بالا كوڭىل ءۇشىن كوز قىزىقتىرار ءبىر عانيبەت. قارا قاعازبەن قورشالعان تار تۇكپىردە ارەدىك ايەلدەردىڭ بۇلت-بۇلت ەتكەن جالاڭاش دەنەسى مەن قىزداردىڭ سۇيرىكتەي سۇلۋ تۇلعاسى كوزگە شالىنىپ قالادى. بۇلار — شەشىنىپ تاستاپ كويلەك ولشەگەن تومەن ەتەكتىلەر. ەرەسەك ەركەك كىندىكتىلەر بولسا، سولاي قاراي موينىن سوزىپ، اۋزىن اشىپ قاراعىشتاپ وتەدى. انەبىر بۇرىشتا جەمىس-جيدەك ساتىلىپ جاتىر. تەڭكيگەن سارى قاۋىن تۇمسىعى كوككە قاراپ پۇل بولار ءساتىن كۇتىپ تۇر، سىر توپىراعىنىڭ ءدامى ءتىل ۇيىرگەن جاس وسكىنى — بالانىڭ باسىنداي اڭگەلەك، كۇلابى مەن تورلاما، قىزىل قاۋىن مەن باسپالدى، عالىمدار ويلاپ تاپقان جاڭا تۇقىم — مۇزجارعىش كەمەدەي ۇپ-ۇشكىر «تورپەدو» ءتىزىلىپ، قاۋىن بازاردىڭ شىرايىن شىعارىپ-اق تۇر. مىنا جەردەگى توپ-تومپاق اسقاباققا قاراساڭ كۇلكىڭ كەلەدى، ءبىزدىڭ سىنىپتاعى ۇرتىن تولتىرىپ سويلەيتىن اسانبايدان اۋمايدى، قىزداردىڭ باسىنداعى دوڭگەلەك تاقياعا دا ۇقسايدى، تەك سورايعان ۇكىسى جوق. ءبىراق، اسقاباق تا شالقاسىنان ءشانيىپ تەگىن جاتقان جوق، قاۋىننان كەيىنگى ورىندى يەمدەنىپ، اركىمگە ءاميانىن اشقىزىپ، پۇل بوپ جاتىر. ال، انەبىر جەردە جىڭىشكە جىپپەن قىلقىندىرا بۋىلعان كوك پياز ءۇيۋلى تۇر. بۇل دا بيىلعى جىلدىڭ جەمىسى. جاس وسكىننىڭ ءبارى جاڭالىق قوي، جۇرت بۇرىلىپ كەتپەي اششى-تۇششى جاساۋعا قول سومكەسىنە ءبىر باۋ پياز ساپ كەتىپ جاتىر.
قان بازاردى كەسىپ وتەر جالعىز اياق جول بار، سول جاقتان جاڭا تۇسكەن جاپانىڭ ءيىسى شىعادى — بۇل اۋىل بالاسىنىڭ مۇرنىڭ قىتىقتار جاعىمدى ءيىس. سيىردىڭ جاپاسى ابدەن كەۋىپ، قيعا اينالىپ، وشاقتا لاپىلداپ جانعاندا يرەلەڭدەگەن ءتۇتىن ءيىسى جان سارايىڭدى اشىپ، كوكىرەگىڭ ءبىر دەمالىپ قالادى. زەڭگى بابا تۇلىگىنىڭ جاپاسى جەرگە تۇسىسىمەن شەشەمىز الاقانىمەن ماپەلەي ۇستاپ، جان-جاعىن اسپەتتەپ، ءتورتبۇرىشتاپ قوياتىن. سويتسەك ول ەرتەڭگى مازداپ جاناتىن وتىن ەكەن. انەبىر تورلى قورشاۋدا قوي قۇمالاعى شاشىلىپ جاتىر. كونتەرلى قارا قوي جۇرگەن جولدى كوتەرە الماي تىرسەگى مايىسىپ تۇرىپ، شاشىلعان داندەي عىپ قۇمالاقتى ىتقىتىپ-ىتقىتىپ جىبەرەدى. بۇل جەر — مال بازار. اندا-ساندا باس ءجىبىن بوتەن بىرەۋ ۇستاعاندا بۇزاۋىن قيماي ءبىر موڭىرەپ قالعان زەڭگى بابا يەسىنىڭ داۋسى ەستىلەدى. قوزى مەن لاقتىڭ شىرقىراعان ءۇنى دە شىعادى. تۇسكە تامان ادام دا، مال دا شارشاپ، قاعاز اقشا ريزالىقپەن قولدان قولعا وتە باستايدى. وسىلايشا بازار ساۋداسى بابىنا كەلەدى.
مەنى ەلىكتىرەتىن ەرەكشە كورىنىس — قان بازاردىڭ كىرە بەرىسىندەگى ءبىر تۇزۋگە ءتىزىلىپ وتىرىپ كارىس كەمپىرلەر ساتقان شەمىشكە. ۇستەرىندەگى كونەتوز كيىم-كەشەكتەرى كىر سابىنمەن جاڭا جۋعانداي تاپ-تازا. الدارىنداعى قالايى كەرسەن اسىپ-توگىلگەن ۇشكىر تۇمسىق شەمىشكە. كەرسەننىڭ ۇستىندەگى كىشكەنتاي قىرلى ستاكان تولى شەمىشكەنىڭ باعاسى — 5 تيىن، ۇلكەنى — 10 تيىن. قاسىندا گازەتتەن بۇكتەپ جاسالعان قاعاز قالتا ءۇيۋلى جاتىر. سىرتى قالىڭ بولعاسىن با، «پراۆدا» مەن «يزۆەستيادان» جاسالعان قالتا شۇپىرلەپ تۇر. اراكىدىك اۋداندىق «وسكەن ءوڭىر» گازەتى دە كەزدەسىپ قالادى، ءىشى — شەمىشكە، سىرتى — اۋدان ومىرىنەن جازىلعان قىسقا حابارلار.
شەمىشكە دەگەن ءبىر ءتاتتى نارسە. اۋدان ورتالىعىنا كەلگەن بالا-شاعا ءبىر ستاكان شەشىمكە الماي قايتپايدى. اپتا سايىن ەكى شاقىرىم جەردەگى مونشاعا كەلەمىز. ساعات سايىن جۇرەتىن اۆتوبۋستى كۇتپەستەن 10 تيىنعا ۇلكەن ستاكان شەمىشكە الىپ، توپ بالا اڭگىمەلەسىپ جاياۋ قايتامىز. بۇل ءبىر راحات دۇنيە. شەمىشكە شاعۋدىڭ دا ءتاسىلى بار. شىرت ەتكىزىپ شاعىپ، قابىعىن قولعا جيناپ اپ ءبىر جەرگە اپارىپ تاستاي سالاسىڭ. قىزدار كوبىنە وسىلاي شاعادى، ولار بالدارعا قاراعاندا ۇقىپتى. ولار قابىقتى جەرگە بەي-بەرەكەت تاستاي سالماي الاقانىنا جيناپ، جول جيەگىنە ايتپەسە ىلۋدە ءبىر كەزدەسىپ قالار قوقىس سالعىشقا تاستايدى. ءبىز بولساق، شىرت ەتكىزەمىز دە، قابىقتى كورىنگەن جەرگە تۇكىرىپ تاستايمىز. كونبىس جەر-انا ءبارىن دە كوتەرەدى. كەيدە الىستان لاقتىرىپ، اۋىزبەن قاعىپ اپ جارىسامىز. ءدان تاڭدايعا تيگەندە ءومىر دەگەن كەرەمەت ءتاتتى بوپ كەتەدى. قابىعى ءبىر ەزۋدەن ىتقىپ شىعىپ، شاشىلىپ قالىپ جاتادى، قالا كوشەلەرىندەگىدەي. «تازالىق — دەنساۋلىق كەپىلى» دەگەن جازۋ ءىلۋلى تۇرعان جوق، سوندىقتان بىزگە ءبارىبىر. ال، ەندى «ءبىر جاقسىلىقتىڭ ءبىر جاماندىعى بار» دەگەندەي، شەمىشكەنىڭ قابىعىنا قاقالعاننان جامان نارسە جوق. بۇنى مەن دە باسىمنان وتكەردىم — قابىق نە ءارى، نە بەرى كەتپەي دەم الا الماي قالدىم، شەمىشكە قانشا ءتاتتى بولعانمەن ءومىردىڭ ونان دا ءتاتتى ەكەنىن سوندا عانا ءبىلدىم. بالدار ەڭكەيتىپ قويىپ ارقامنان ۇرىپ، قارا قابىق ارەڭ دەگەندە ىتقىپ جەرگە ءتۇستى. «سوپى» سەرىكبولدىڭ اجالى شەشىمكەدەن بولدى. بىزگە ەلىكتەپ، الىستان لاقتىرىپ شاعامىن دەپ، قولىن ەبەدەيسىز ەربەڭدەتكەن كۇيى سەرەيىپ قالدى. اۋەلى الا تاقياسى جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. قابىعى ارشىلماعان شەمىشكە توپ-تومپاق بوپ تاماعىنا تۇرىپ قالىپتى. سول كۇيى دەمالا الماي قولى ەربەڭدەپ، سۇلق ءتۇستى. «بىرەۋدىڭ اجالى وتتان، بىرەۋدىكى سۋدان» دەگەن وسى. باسىنان تاقياسى تۇسپەيتىن قوجا بالاسى — «سوپى» سەرىكبولدىڭ اجالى شەمىشكەدەن كەلدى.
سىر بويىنا كۇرىش ەگۋدى جيىرماسىنشى عاسىر — وتىزىنشى جىلداردىڭ اياعىندا كورەيادان جەر اۋىپ كەلگەن كارىستەر ۇيرەتىپتى. شەمىشكە دە سولارمەن بىرگە كەلىپتى. ساپ-سارى بوپ كۇنگە قاراپ ءيىلىپ تۇرعان كۇنباعىس — ەسىك الدىنىڭ كوركى. ءبىراق، تەك كارىستەر ەگەدى، قازاقتار سولاردان ساتىپ الادى، وزدەرى ەگۋدى بىلمەيدى، شەمىشكە شاعىپ وتىرىپ كارىستەردى «بەينەتكە جاراتىلعان حالىق قوي» دەپ ماقتايدى دا، شەمىشكەسى تاۋسىلعاسىن «وتىرىستارىن قاراشى، 5 تيىن ءۇشىن كۇن باتقانشا بازاردى قاراۋىلداپ» دەپ ءسوز قىلادى. مۇنداي كۇبىر-سىبىرعا قارسىمىن. ودان دا مەنىڭ اتام سياقتى بەلى بۇگىلىپ كەتپەن شاپپاي ما؟ شەمىشكەنى اقشا شىعىنداپ ساتىپ العانشا وزدەرى نەگە ەكپەيدى. بۇل — ءبىزدىڭ اۋىل ءۇشىن ۇيات تىرلىك ەكەن. قاۋىننىڭ قاسىندا سورايىپ شەمىشكە تۇرسا جۇرت كۇلەتىن كورىنەدى. ونىڭ نەسى ۇيات. ءوز ءونىمىڭدى ءوزىڭ جەسەڭ ۇيات پا؟ وزبەكتەر نەگە ۇيالمايدى؟ بازاردى جارىپ ءوتىپ، بالا كوڭىلىمدى اۋلاعان كورىنىستەرگە كوز تويدىرىپ، شەمىشكە ساتاتىن جەرگە كەلدىم. سول باياعى ءتىزىلىپ وتىرعان كەمپىرلەر. كۇنگە كۇيگەن وڭ-جۇزدەرى قاپ-قارا، ءبىراق تۇستەرى جىلى، قىسىق كوزدەرىمەن ادامعا مەيىرلەنە قارايدى، «شەمىشكە ال» دەپ تە ايتپايدى، قاققان شەگەدەي تىپ-تىك بوپ وتىرا بەرەدى. سۇراساڭ عانا تاپ-تۇيناقتاي عىپ قاعاز قالتاعا وراپ بەرەدى، ارتىق اقشاڭدى ءبىر تيىن كەمىتپەي قايتارادى. مىنا كارىس اجە فروسيادان اۋمايدى-اۋ، اۋمايدى. ول «گيگانت» كولحوزىنان. كوزى قىسىق، مۇرنى ءتامپىش بولسا دا ءبىر سۇلۋلىق بار وڭ-جۇزىندە. ەگەر فروسياعا جاقىن بولدى دەيىك، سوندا ءۇش شاقىرىم «گيگانتتان» كەپ ساتىپ وتىر ما شەمىشكەنى؟ بۇلار جولدى الىسسىنبايدى، ساۋدا جول تاڭدامايدى. كارىستەر نەگىزىنەن «گيگانتتا» كوپ، سوسىن «اۆانگارد» كولحوزىن مەكەندەيدى. ونى جۇرت «كارىس كولحوز» دەيدى. سۇراسام با ەكەن. نە دەپ سۇرايمىن. فروسيا قىز، مەن ەركەكپىن، ول ءسوز ەستىپ قاپ جۇرسە... 5 تيىندىعىن با، الدە 10 تيىندىعىن السام با ەكەن. 5 تيىندىعىن الايىن. ەكىنشى قايتارا بارعاندا تاۋسىلىپ قالدى دەپ سىلتاۋراتارمىن. تاۋسىلدى ما، جوق پا، ونىڭ شارۋاسى قانشا؟ قايتا ساۋداسى جۇرگەنىنە قۋانباي ما؟
— مىنادان...
— ءقازىر. — كارىس كەمپىر قاسىنداعى ءۇيىلىپ تۇرعان قاعاز قالتاعا قول سوزدى. جىڭىشكە بىلەگى مەن سيدام ساۋساقتارى فروسيانىكىنەن اۋمايدى-اۋ، اۋمايدى. سۇراسام با ەكەن. جوق، قۇر بوسقا قىزدىڭ ابىرويىن توگەرمىن. ۇيىنە بارعاسىن ۇرسىپ جۇرسە...
— مىنەكي.
ءبىر عاجابى، كارىستەر قازاقشاعا سۋداي. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تراكتىر بريگادى چان-گەن دەگەن كارىس ۇيگە كەپ ايران ءىشىپ وتىرىپ، قاراۋىنداعى كوڭىلى تولماعانداردى سىناپ-مىنەپ، «كۇرىشتىڭ ارقاسىندا كۇرمەك سۋ ىشەدى» دەپ ماقالداپ سويلەگەندە تاڭ قالدىم. «بۇلار قازاقشانى قالاي ۇيرەنگەن؟» دەپ اپامنان سۇراسام شاڭق ەتە قالدى. «نانىن جەپ، سۋىن ىشكەن جەردىڭ ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك، بۇلار ورىستارداي وركوكىرەك ەمەس قوي»، - دەدى. بۇل سوزگە ونشا تۇسىنە قويمادىم. ورىس نەگە وركوكىرەك؟ سۇراسام با ەكەن. جارايدى، كەيىن ءبارىن دە بىلەرمىن.
كارىستەردە تاربيە قاتال، قىزدارىن قاتاڭ ۇستايدى دەپ ەستىگەم. اۋدان ورتالىعىنداعى تەمىرجول ساياباعىندا ءبىزدىڭ قىزدار شوشاڭداپ بيلەپ جاتقاندا بۇلار ءبىر-بىرىن قولتىقتاپ، قاراپ تۇرادى دەيدى. بيگە شىقسا ءبىر توپ بوپ بىرگە شىعادى، بىر-بىرىنەن كوز جازبايتىن كورىنەدى. ءقازىر سۇرايمىن. سوندا نە دەپ سۇرايمىن. «ءسىزدىڭ فروسياعا جاقىندىعىڭىز بار ما؟ ول سول كۇيى حابارلاسپاي كەتتى دەپ پە. ۇيات-اي!». بويىمداعى ىنجىقتىق جىبەرمەدى. سول كۇيى سۇراي المادىم.
شەمىشكەمدى الىپ، اۆتوستانسياعا كەلدىم. اۆتوبۋس جۇرەتىن جەر — ىعى-جىعى ادام، كورمەگەن ادامىڭدى كورىپ، كوپشىلىكتىڭ اۋزىنان سان ءتۇرلى ءسوز ەستيسىڭ. بۇل جەردىڭ ءبىر قىزىعى — توبەلەس. ۇلكەن توبەلەستەر وسى جەردەن باستالادى، ءمىليسانىڭ اششى ىسقىرىعىن دا وسى جەردەن ەستيمىز. كىمنىڭ قالاي توبەلەسكەنىن كورە قالساق، كۇندەر بويىنا جارىسىپ ايتىپ جۇرەمىز. مەن ءۇشىن شەمىشكە شاعىپ تۇرىپ اۆتوبۋس كۇتۋ ءبىر عانيبەت، ءتاماشاومىر. مىنە، مىناۋ ءبىزدىڭ اۋىل — «قىزىلتۋدىڭ» اۆتوبۋسى، مىناۋ «توڭكەرىستىكى»، مىناۋ — «اۆانگارد»، مىنا اۆتوبۋستىڭ اينەگىنىڭ الدىندا «گيگانت» دەپ جازىلعان قاتىرما قاعاز تۇر. ءمىنىپ كەتسەم بە ەكەن؟ سوسىن قالاي تابام فروسيانىڭ ءۇيىن. شيەلى سياقتى زاڭكيگەن اۋدان ورتالىعى ەمەس، تاپپاي قالماسپىن. انە، قارا، راس پا، وتىرىك پە، «گيگانتتىڭ» اۆتوبۋسىنىڭ ىشىندە فروسيانىڭ ءوزى وتىر. تىپ-تىك بوپ ءبىر نارسە ويلاپ وتىر. «مەنى ويلاپ وتىر ما ەكەن؟» كوز الماي قاراپ تۇرمىن. «بارسام با ەكەن، جوق الدە ءوزى كەلەر مە ەكەن؟». ول موينىن بۇرعاندا مەنى كورىپ قاپ ەسىككە قاراي ۇمتىلدى. سول تال بويىندا ءبىر ءمىنى جوق سيدام قالپى. ەكەۋمىز دە ون بەستەن استىق. قۇرداسپىز. بويى دا وسپەگەن، سول قالپى. مەن دە قيالي دەسە قياليمىن، قىز دەگەن ءبىر جىلدا سەرەيىپ، ءوسىپ كەتەدى مە ەكەن.كىتاپتان وقىعان كەيىپكەرلەرىممەن سالىستىرا باستادىم. بوتاكوز، كۇلپاش، شۇعا... ولار ون ۇشىندە وتاۋ يەسى بولعان قىزدار. بالدار مەنى «قيالي» دەيدى، وسى قياليلىعىم باسىما بالە بولدى، كوپ جەردە كەدەرگى دە كەلتىرىپ ءجۇر. ول قۋانا كۇلىمسىرەپ جەرگە ىتقىپ ءتۇستى دە، بەتىمنەن ءشوپ-شوپ ەتكىزىپ ەكى رەت ءسۇيىپ الدى. «ەشكىم كورگەن جوق پا ەكەن؟ ول ەشكىمنەن دە ۇيالعان جوق، ءتۇبى مۇسىلمان ەمەس قوي، قازاقتىڭ قىزى بولسا وتىرىك بولسا دا سىزىلىپ تۇرار ەدى. قازاقتان وتكەن يبالى ءارى ىنجىق حالىق جوق شىعار. ايتەۋىر اۋىلدان ەشكىم كورمەسە بولدى، «كارىس كولحوزدىڭ» اۆتوبۋسىنىڭ قاسىندا تۇرعانىمىز قانداي جاقسى بولدى. ولار بىزگە قاراعاندا كەتپەنگە جاقىن. كەتپەندەرى ءۇشبۇرىش، كىشكەنتاي بولعانمەن، وزدەرى مايدا سوزگە جوق. ءتوزىمدى-اق. ەڭبەككە ادال. ءبىز ءۇشىن شەمىشكە ساتىپ وتىرۋ ولىممەن تەڭ نارسە بولسا، ولار ءۇشىن ەڭبەكتىڭ جەمىسى. جارايدى، نە بولسا سونى ويلاپ، باسىمدى قاتىرمايىن.
— حال قالاي؟ مۇندا نەگىپ ءجۇرسىڭ، — دەدى فروسيا ءجۇزى جادىراپ.
— سەنى كەزدەسىپ قالا ما دەپ تۇر ەدىم. كەزدەسكەنىڭ قانداي جاقسى بولدى.
— ءجۇر، — دەپ قولىمنان ۇستاپ، قان بازاردىڭ قاق ورتاسىنا قاراي ءجۇردى.
— قايدا بارامىز؟
— ءجۇر.
قىز بولعاسىن با، پىسىق-اق، ايتپەسە ەكەۋمىز قۇرداسپىز عوي.
— گاليامەن حابارلاسىپ تۇراسىڭ با؟ — دەدى بەتىمە ۇڭىلە قاراپ.
— قايداعى گاليا؟
— سەن... سونى جاقسى كورۋشى ەدىڭ عوي، — دەگەندە ءبىرتۇرلى كەمسەڭدەپ كەتتى.
— ولاي ەمەس، — دەپ قالت تۇرا قالدىم. — فروسيا، ولاي ەمەس.
ول مەنى ساۋساعىمنان ۇستاپ، ورنىمنان قوزعادى. ءتىزىلىپ شەمىشكە ساتقان كارىس كەمپىرلەردىڭ قاسىنا اكەلىپ، وزىنە ۇقساتقان كەمپىرگە ءوز تىلدەرىندە بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتتى. كارىس كەمپىر باسىن يزەپ، ۇيىلگەن قاعاز قالتاعا قولىن سوزباستان سۇق ساۋساعىن بۇگىپ، مەنى وزىنە تامان شاقىردى دا، ۇلكەن قىرلى ستاكان شەمىشكەنى شالبارىمنىڭ وڭ قالتاسىنا لاق ەتكىزىپ توڭكەرە سالدى. سوسىن بەتىمە تۋرا قاراپ ءسال كۇلىمسىرەدى. فروسيا ساۋساعىمنان ۇستاپ كەرى تارتتى. «راحمەت!» دەپ تە ايتا المادىم، ارتىما بۇرىلىپ باسىمدى يزەدىم. كارىس كەمپىر كوزى سىعىرايىپ، كۇلىمسىرەپ قاراپ وتىر ەكەن.
— ول مەنىڭ اجەم. ماعان ۇقساي ما؟ — دەدى فروسيا.
— اينىمايدى. مەن جاڭا شەمىشكە العاندا ساعان قاتتى ۇقساتتىم. سەن جاڭا اجەڭە نە دەدىڭ؟
— مەنىڭ پيونەر لاگەرىندە بىرگە بولعان دوسىم، دەدىم.
— ءيا، اۋەلى پيونەر، سوسىن لاگەر دەگەن ءسوز شىقتى اۋزىڭنان.
— بۇل ەكەۋمىزدىڭ سوڭعى كەزدەسۋىمىز...
— نەگە سوڭعى؟ كەلەسى جىلى دا لاگەرگە بارمايمىز با؟
— مەن بارمايمىن. گالياڭا سالەم ايت، — دەپ ەسىگى جابىلىپ، دوڭگەلەگى قوزعالا باستاعان اۆتوبۋسقا قول بۇلعاي جۇگىردى.
ول كەتتى، مەن جالعىز قالدىم. ەرەگىسكەندە ەندى اۋىلعا جاياۋ تارتامىن. شالبارىمنىڭ وڭ قالتاسى تومپيىپ تۇر، ويتكەنى اۋزى-مۇرنىنان شىققان شەمىشكە. سونى بىرتىندەپ شاعىپ بارامىن. الىستان لاقتىرىپ، اۋزىممەن قاعىپ الىپ، جەرگە تۇسىرمەي شاعامىن. اجالىم جەتسە قاقالىپ ولەرمىن، فروسيا ءۇشىن جان پيدا. سول گاليا دەگەن قىز باسىما بالە بولدى، «كۇرىشتىڭ ارقاسىندا كۇرمەك سۋ ءىشىپ...». اكەمنىڭ تاربيەسىنەن دە بار. توق ەتەرى — ءوزىمنىڭ تابانىمنىڭ ءبۇرى جوق. ايتپەسە فروسيا كىم، گاليا كىم؟
اۋىلعا الىپ بارار تاس جولعا ءتۇستىم. تاس جول دەگەن اتى — توسەلگەن قيىرشىق تاس ءتۋفليىمنىڭ ۇشكىر تۇمسىعى تيسە بولدى جان-جاققا شاشىراپ ۇشىپ جاتىر. شالباردىڭ بالاعى قويۋ شاڭعا مالىنىپ، وڭ قالتام سالبىراپ تۇر، اۋىلعا جەتكەنشە شەمىشكەم تاۋسىلىپ، شالبارىم سيدام دەنەمە جابىسىپ، بۇتىم بۇت بوپ ورنىنا كەلەر. ءار شەمىشكەنى شىرت ەتكىزىپ شاققان سايىن لاگەردەگى ءاربىر كۇن كوز الدىما ەلەستەپ، جۇرەگىمدى شىم ەتكىزەدى. بۇل ءوزى حالىق «كودرەكەپ» دەپ اتاپ كەتكەن قالىڭ باۋلى مەكەن. ساكەن سەيفۋلليننىڭ «باندىنى قۋعان حاميتىنداعى كۋدريا باۋى — پتونەر لاگەرى. كۇندە اق كويلەك، قارا شالبار كيىپ، قىزىل گالستۋك بايلاپ، ەرتەڭگىلىك جيىنعا ساپ تۇزەيمىز. مەن ۇرلەپ گورن تارتام، ويتكەنى اۋەنگە جانىم قۇمار. كەز-كەلگەن اۋەندى ىسقىرىپ، انگە قوسىپ جۇرەم. باراباندى شەشەن بالا ۋاقيت ۇرىپ تۇرادى. ول ءبىر نارسەنى تارسىلداتىپ تۇرۋعا اۋەس، اۋەننەن گورى داڭعىراعى باسىم بالا. ەكەۋمىز دوسپىز، ەكەۋمىز تاڭەرتەڭ پيونەر لاگەرىنىڭ كوركىمىز. ءتورت درۋجينا ءتورت بۇرىش بوپ ساپ تۇزەيدى. ءبىزدىڭ درۋجينانى فروسيا باسقارادى. قازاقشاعا دا، ورىسشاعا دا ءتىلى جاتىق. تاعى ءبىر درۋجينانى گاليا تايمانوۆا باسقارادى. ول — اۋداندىق وقۋ ءبولىمى باستىعىنىڭ قىزى. ءتۇسى سۋىق، كىسىگە مۇرنىن شۇيىرە قارايدى. اكەسى باستىق بولعاسىن با، اناۋ-مىناۋدى مەنسىنبەيدى. ءبىر كۇنى لاگەردە كونسەرت قوياتىن بولدىق. كونسەرتتى ءبىزدىڭ درۋجينا باستادى. فروسيا ءاندى سونداي بابىمەن ايتادى ەكەن، اۋەلى «موي ادرەس — سوۆەتسكيي سويۋزدى» ەرەكشە ەكپىنمەن، سوسىن ءوز تىلىندە كارىسشە ءبىر ءان شىرقادى. جۇرت قول شاپالاقتاپ قويماعان سوڭ «كۋدا ۋحوديت دەتستۆو» دەگەن تاعى ءبىر ءاندى شىرقادى. ءسوزىن تۇسىنبەسەم دە، ءان مۇڭلىلاۋ كورىندى. مەن تاڭقالىپ، ەسكەرتكىشتەي سەلت تۇرىپ قالىپپىن. گاليا قاباعىن ءتۇيىپ، شالا قازاقشاسىمەن «جەتىسىپ قاپتى» دەدى. ءوزى اۋدان ورتالىعىنداعى پۋشكين ەسىمىمەن اتالاتىن ورىس مەكتەبىندە وقيدى، ورىسشا سويلەيدى، قازاقشاسى جەتىسىپ تۇرعان جوق. كەزەك ماعان دا كەلدى، قاستەك بايانبايەۆ دەگەن اقىننىڭ ولەڭىن جاتقا وقىدىم. ءالى كۇنگە ۇمىتقان جوقپىن. مىنە، بىلاي:
— مىناۋ عارىش عاسىرىنىڭ ۇلىمىن،
ىلەسۋگە جەتسە، ءبىراق بىلىگىم.
بولماسام دا ارىپتەسى،
قانداسى،
گاگارينگە مەن رۋحاني ءىنىمىن.
ەرلىگىمەن تاڭىرقاتقان زامانىن،
ءبارىمىزدىڭ سۇيىكتىمىز گاگارين.
قارشادايدان تىڭداپ وسكەن مەن قۇساپ،
«سوۆينفورمبيۋرونىڭ» ءار حابارىن.
قۋاناتىن،
قىنجىلاتىن ول دا ادام،
داڭق جۇلدىزى تەگىن كەلىپ قونباعان.
ءبىز پارتيا مۇشەسىمىز ەكەۋمىز،
مەن ۇقسايمىن گاگارينگە،
ول ماعان، —
دەپ ءبىر قايىردىم دا، قايتا جالعاستىردىم.
— عاسىرىمنىڭ العاش اشقان قاباعىن،
لەنينگە مىڭ تابىنا قارادىم.
ءبىر جاعىنان بولسام وعان زامانداس،
ءبىر جاعىنان ول — اكە،
مەن — بالامىن.
تالقانداعان جاۋدىڭ تۇنەك قامالىن،
مەن تالعاتتى تۋىسىما بالادىم.
ۇلى ديقان جاقايەۆقا ءىنىمىن،
شاحماتشى كارپوۆقا مەن اعامىن، — دەپ اياقتاپ، ورنىما كەپ تۇرعاندا فروسيا قۇلاعىما سىبىرلاپ، «جارايسىڭ!» — دەدى. ءبىزدىڭ درۋجينا ءبىرىنشى ورىن الدى. ول كەزدە جۇلدەلى ورىن الۋ مارتەبە ەدى، الدىق 1ء-شى ورىندى. گاليانىڭ قاباعى اشىلمادى، ونىڭ درۋجيناسى 2ء-شى ورىن الدى. ول سول كۇنى ءۇن-تۇنسىز ۇيىنە كەتىپ قالىپ، ءبىر كۇننەن كەيىن قايتا ورالدى.
سول كونسەرت بولعان كۇنى كەشكە لاگەر تۇبىنەن تولىپ اققان ءداۋ ارناعا ارمانسىز سۋعا تۇستىك. ءبىزدىڭ بۇتىمىزدا دەلەڭدەگەن قارا تۇرسىك، قىزدار بولسا، كەۋدەسىن شۇبەرەك انارقاپپەن جاۋىپ، ءبىر تۇتام قارلىعاش-لىپا كيىپتى. بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن مەن بارىنە كوز الماي قارادىم. اسىرەسە، فروسيانىڭ سيدام دەنەسى، تومپايىپ تۇرعان انارقاپ شۇبەرەگى مەن ءبىر تۇتام قارلىعاش-لىپاسى سونداي سۇلۋ كورىنەدى. دەنەسىندە ارتىق ەت جوق، ابدەن كۇنگە كۇيگەن. كارىس قىزدار جاز كۇندەرى تىنباي كەتپەن شابادى دەپ ەستيتىنبىز، سول راس-اۋ دەيمىن، دەنەسىن ابدەن كۇن جالاپ، جىلتىراتىپ جىبەرگەن.
ول سۋدا موينىنا دەيىن مالىنىپ وتىر ەدى، شليۋز ۇستىنەن ءۇڭىلىپ تۇرعان مەنى ادۋىن ۋاقيت يتەرىپ جىبەردى. ونىڭ دا وسىنداي شەشەندىگى قالمايدى، فروسيانىڭ ءدال ۇستىنە ەتبەتىمنەن ءتۇستىم. ول مەنى قۇشاعىن جايىپ تۇرىپ قاعىپ العان سەكىلدى — كوكىرەگىنە قىسىپ قاتتى قۇشاقتاپ، وزىنە تارتتى. سوسىن قۇلاعىما سىبىرلادى — «بۇگىن ءبارى ۇيىقتاعاسىن ساعات 11-دە ەسىك الدىنا شىق». «نەگە؟» دەيمىن اعىن سۋعا قاقالىپ-شاشالىپ. ول ءۇنسىز كۇلىمسىرەپ قاراپ تۇرا بەردى.
جۇرەگىم الىپ-ۇشتى. ەل جاتسا دا مەن جاتپادىم. قاز-قاتار كەرەۋەتتەگىلەر ءبىرى پىسىلداپ، ءبىرى قورىلداپ، ادەتتەگىدەي «حور» باستالدى. اراسىندا تارس ەتىپ اتىلىپ جاتقان تابيعي ارتيللەريا دا بار. مىسىقشا باسىپ ەسىك الدىنا شىقتىم. ول ءۇي الدىنداعى كارى تالدىڭ تۇبىندە كولەڭدەپ تۇر ەكەن، مەنىڭ سۇلبامدى كورە ساپ قولىن بۇلعادى. سولاي قاراي جۇگىردىم. قاسىنا كەلىسىمەن تالدىڭ ار جاعىنداعى جىڭىشكە وسكەن قارا اعاشتارعا قاراي ساۋساعىمنان ۇستاپ ءسال تارتقانداي بولدى. تىك باقاي قارا اعاشتاردىڭ اراسىنا كىرىسىمەن اۋەلى ەكى بەتىمنەن، سوسىن ەرنىمنەن شۇيىلە سۇيگەندە دەم الا الماي قالدىم. اۋەلى كارىسشە، سودان كەيىن «يا تەبيا ليۋبليۋ!» دەگەندە تۇلابويىم مۇزداي بوپ كەتتى. ىلە «مەن سەنى سۇيەمىن» دەپ قاراڭعىدا تۋرا قارادى، كۇلىمسىرەپ تۇر ما، الدە بەتىمە بەزىرەيىپ قارادى ما، بىلمەدىم. «مەن دە» دەگەن ءسوز اۋزىمنان شىعىپ كەتتى. سول جەردەگى سىرەستىرىپ قاعىپ تاستاعان ەكى ادامدىق ورىندىققا وتىردىق. ول مەنى قاپسىرا قۇشاقتاپ الدى. دەنەسى سونداي ىستىق. اپام ايتاتىن — «كارىستەر يت جەيدى، شان-گەن جىلدا سوعىمعا ءبىر يت سويادى» دەپ. — ولاردىڭ قولقانى اتقان ءيىسى بولادى، سۋىققا توڭبايدى. سوعىس كەزىندە قاقاعان قىستا ءبىز دىردەكتەپ جۇرگەندە ولاردىڭ قاتىنى دا، ەركەگى دە جالاڭباس جۇرە بەرەدى» دەگەنى ەسىمە ءتۇستى. مەيلى، كىم نە دەسە و دەسىن، ايتەۋىر فروسيانىڭ دەنەسى وتتاي ىستىق، تيگەن سايىن دەنەمدى ورتەپ بارادى. ءيىسى قانداي ادەمى. ەرنىمدى وپكەندە دەم الا الماي قالدىم. «بولدى» دەدىم ەرنىمدى قولىمنىڭ سىرتىمەن ءبىر ءسۇرتىپ تاستاپ. ول «ءبىرىنشى رەت، ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت» دەدى داۋىسى دىرىلدەپ. وسىلاي جەتى كۇن جۇپ جازباي كەزدەسىپ جۇردىك.
ءبىر كۇنى ەرتەڭگىلىك جيىن ءبىتىپ، مەن گورندى، ۋاقيت باراباندى ورنىنا قويىپ كەلە جاتقاندا گاليا تايمانوۆا قارسى الدىمنان شىعىپ، ءتۇسىن سۋىتا قارادى.
— اناۋ كارىس قىزدىڭ مەنەن قاي جەرى ارتىق، — دەدى ءوزىن زور ساناپ.
ۇندەي المادىم.
— بۇگىن 11-دە، ءبارى ۇيىقتاعان سوڭ ەسىك الدىنا كەل. تالدىڭ تۇبىنە، — دەدى قازاقشانى ارەڭ سويلەپ، بۇيرىق رايمەن.
— ماقۇل.
باسقا نە دەرسىڭ. تاجىريبە جوق قوي. ايتپەسە باسقاشا جاۋاپ بەرەر ەدىم. گاليا سويلەگەندە اعا پيونەر ۆوجاتىي دا ۇندەمەي قالادى. سويتسەك اكەسىنىڭ قىزمەتىنەن سەسكەنەدى ەكەن. مەنىڭ اكەم دە لاۋازىمدىلاردى سيلايدى. ءوزى ءومىر بويى قوي فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان، قىزمەتى تومەندەرمەن قياس سويلەسەدى، سپتۋ-دا وقيتىن بالدارمەن دوس بولسام، «كىلەڭ تراكتىردىڭ وقۋىندا وقيتىندارمەن جۇرەسىڭ» دەپ كوڭىلى تولمايدى. «سولار ءشوبىڭدى ءتۇسىرىپ بەرەدى عوي» دەسەم، «ولاردىڭ ىشىندە دە تاۋىرلەرى بار عوي» دەپ جۋىپ-شايادى. «ەندى كىمدەرگە جاقىن جۇرەيىن؟» دەسەم، «داۋلەردىڭ بالدارىمەن جولداس بول، ولاردىڭ بولاشاعى زور» دەيدى. سول ءسوز دە ىزىڭداپ ميىمدى جاۋلاپ الدى. ونىڭ ۇستىنە اۋداندىق وقۋ ءبولىمى باستىعىنىڭ قىزى قانداي بولادى ەكەن، سونى دا ءبىر بايقاپ كورەيىن دەدىم. ايتەۋىر سەرتىمدە تۇرىپ، تۇنگى 11-دە گاليا ايتقان جەرگە كەلدىم. ول جوق. بۇل قالاي؟ فروسيا مەنەن بۇرىن كەلىپ، كۇتىپ تۇرۋشى ەدى. شاقىرعان ادام ءبىرىنشى كەلمەي مە دەپ دىزاقتاي بەرگەنىمدە ەسىكتەن شىققان قىز سۇلباسى كورىندى. كارى تالعا قاراي ماڭعاز باسىپ كەلە جاتىر. اياعىنا ىلە سالعان تور-تور شاركەي، ۇستىنە قىسقا ەتەك كويلەك كيگەن. توپ-تومپاق تىزەسى توقپاقتاي بوپ بۇرسەڭ-بۇرسەڭ ەتەدى. فروسيا مۇنداي ەمەس، تويعا كەلگەندەي ادەمى كيىنىپ شىعاتىن. ۇزىن ەتەك كويلەك كيىپ، قازاقتىڭ قىزىنداي ورىلگەن قوس بۇرىمى ارقاسىندا سالبىراپ تۇراتىن. مىنا قىز جالبىراپ، بەتىنە تۇسكەن شاشىن اندا-ساندا قۇلاعىنىڭ تۇبىنە قاراي ىسىرىپ قويادى. ءدال ءبىر كينوداعىداي بەينە.
اي ساۋلەسى استىندا دا قاباعى ءتۇيۋلى، ادامعا دەگەن ءبىر جىلۋى جوق. ونىڭ اكەسى اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى بولسا، مەنىڭ اعام وبلىس پروكۋرورى، اتام سوسياليستىك ەڭبەك ەرى. وسىنى ەندى عانا ويلاپ تۇرمىن.
— كارىس قىزدىڭ نەسى ارتىق ەكەن؟ — دەدى ءا دەگەننەن شاپ ەتىپ. قازاقشاسى دا ونشا قيىلىسپاي تۇر. بەتىن جابا بەرگەن شاشىن ۋىستاپ اپ قۇلاعىنىڭ تۇبىنە جينادى. ءبىراق، شاش قىزدىڭ ەركىنە باعىنباي بەتىنە قاراي ىسىرىلا بەردى.
— اعاڭ پروكۋرور، جاعدايلارىڭ جاقسى شىعار، — دەدى تاعى دا توسىن سۇراق قويىپ.
— وندا نە جۇمىسىڭ بار؟ — دەپ ەدىم، ءسال ءجۇنى جىعىلا قارادى.
— ءبىز ەليتا ەمەسپىز بە، — دەدى بۇل جولى بەتىمە شۇقشيىپ. — شەمىشكە ساتقان كارىستىڭ قىزىندا نەڭ بار. — بەتىندە مەيىرىمنىڭ ءىزى جوق، سۇپ-سۋىق. نەتكەن قاتىگەز قىز.
«ەليتا» دەگەن سوزىنە تۇسىنبەدىم. مەنىڭ بىلەتىنىم — ءبىز قاراپايىم قازاقپىز، كەتپەن شاپقان ديقاننىڭ بالاسىمىز.
— ءبىز دەريەۆنيامىز عوي، — دەدىم بىلگەن ورىسشامدى سوزگە قوسىپ.
شيەلىگە بارعاندا اۋدان ورتالىعىنىڭ تانىس بالدارى «دەريەۆنيا، حال قالاي؟» دەپ سويلەيتىن. سول ەسىمە ءتۇسىپ وتىر.
ول جالت قارادى دا، قاراڭعىدا جىمىڭ ەتە قالعانداي بولدى. بۇرىنعىداي ەمەس، ءبىر نارسە جانىنا اسەر ەتكەن سياقتى.
— سەن دەريەۆنيا ەمەسسىڭ. اعاڭ پروكۋرور، اتاڭ گەروي، — دەپ تاعى دا مەنىڭ وتباسىما شولۋ جاسادى.
مىنا قىز باستىقتىڭ قىزى بولسا دا فروسيانىڭ تىرناعىنا تاتىمايدى ەكەن. ادام قىزىعاتىن ءسوز ايتپايدى. وتكەن جولى فروسياعا: «ەكى جىلدان كەيىن 10-شى كلاستى بىتىرەمىز. ەكەۋمىز الماتىعا بارىپ وقۋعا تۇسسەك قوي» دەپ ەدىم، «وعان ءالى ەكى جىل بار. اسىقپا. تۇسەمىز»، — دەپ مەنى قۇشاقتاپ، وزىنە تارتا بەردى. وسى جولى ءتۇرتيىپ تۇرعان توسىنە كوكىرەگىم تيگەندە دەنەم شىم ەتە قالدى. «قانداي جاقسى، قانداي جۇمساق، بويىم بالقىپ بارادى».
— ءيا، ەكى جىل قالدى، — دەدى فروسيا ءبىرتۇرلى قامىعىپ.
ال، مىنا گاليا ءالى ماعان پىشاق ەلى جاقىنداعان جوق، ساۋساق ۇشىن دا تيگىزگەن جوق. وسىنداي دا كەزدەسۋ بولا ما ەكەن؟ ءوزى شاقىرعاسىن ءوزى باستاماي ما؟
— سەندەردىڭ جەڭىل ماشينالارىڭ بار عوي. اتاڭنىڭ «ۋازيگىن» ءوزىڭ ايدايسىڭ با؟ — دەدى ءسال بوگەلىپ.
«ونى قايدان بىلەدى. مىنا قىز بارلاۋشى ەمەس پە؟»
— ايدايمىن. «يج» دەگەن ماتاسەكلىم دە بار.
سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى.
— ماتاسەكىل ەمەس، موتوسيكل دەسەيشى، — دەپ تۇزەتۋ ەنگىزدى. — كاپيتاليست، — دەپ كۇبىرلەدى.
نە ايتقانىن تۇسىنبەدىم.
— انا كارىسكە جولاما، — دەدى تاعى دا. ءدال ءبىر مەنىڭ شەشەم سياقتى.
— توڭىپ كەتتىم، — دەپ ورنىمنان ۇشىپ تۇردىم دا، كەلگەن ىزىممەن اياق جولعا ءتۇسىپ، تۇرا جۇگىردىم.
بار بولعانى وسى.
ەرتەڭىنە فروسيا مەنىمەن سويلەسكەن جوق.
ساپقا تۇرعان ەرتەڭگىلىك جيىننان كەيىن گورن مەن باراباندى فروسياعا تاپسىرامىز. ول سۋىق قول سوزىپ، بەتىمە تۋرا قارامادى. ءتىل قاتپادى.
وسى كۇننەن باستاپ گاليا تايمانوۆا مەنى يەمدەنىپ الدى. سۋعا تۇسسەك تە ماعان جاقىنداپ، الاۋ جاققان تۇندە انگە بالقىپ وتىرسام دا قاسىما كەلگىشتەپ قويمايدى. مەن قاشقاقتاپ جولاعىم كەلمەيدى. تۋرا كەزدەسىپ قالسا، بۇرىلىپ كەتەمىن.
ءبىر كۇنى الاۋدىڭ شوعىن ءوشىرىپ جاتقاندا قاسىما جەتىپ كەپ «پرەداتەل!» — دەدى ىزبارلانا ءتىل قاتىپ. جاقسى ءسوز ەمەس ەكەنىن ءبىلدىم، ءبىراق ءدال اۋدارماسىن تاپپادىم.
فروسيا مەنى كورسە بەتىمە تۋرا قاراماي بۇرىلىپ كەتەتىن بولدى.
كارىس قىزدان وسىلاي ايرىلدىم.
لاگەردەگى وتىز كۇن دە وسىلاي زىرلاپ وتە شىقتى.
فروسيا ءبىر كۇن بۇرىن قوشتاسپاستان كەتىپ قالدى.
گاليانى اكەسىنىڭ شوپىرى كەلىپ، ماشيناسىمەن الىپ كەتتى.
***
كەلەسى جىلى پيونەر لاگەرىنىڭ ەسىگى تارس جابىلىپ، قايتا قۇرۋدىڭ قۇلپى سالىندى. بۇل — قايتا قۇرۋدىڭ كىشكەنتايلارعا تارتقان سىيى بولدى. مەن بولسام، فروسيانى ىزدەپ شارق ۇرىپ ءجۇرمىن. جاتسام دا، تۇرسام دا ويىمنان ءبىر كەتپەيدى. بار بالە سول گاليادان كەلدى. گاليادان ەمەس، وزىمنەن، تابانىمنىڭ ءبۇرى جوق، نەگە ونىڭ ەركىنە باعىنىپ، كەزدەسۋگە باردىم. تاجىريبەم دە جوق، بۇرىن ەڭ كەمى ەكى قىزبەن جۇرسەم وسىلاي بولماس ەدى. حات جازسام با ەكەن؟ ءادىرىسىن دە الماپپىن. «يج» ماتاسەكىلىمە ءمىنىپ، «كارىس كولحوزدى» ارالاپ ءجۇرىپ، ءۇيىن تاۋىپ الارمىن. الاقانداي اۋىل عوي. فروسيانى سونداي ساعىندىم. گاليانى كورگىم كەلمەيدى. بار بالە سودان. سونىڭ اكەسىنىڭ قىزمەتىنە قىزىعىپ، ونىڭ ۇستىنە لاگەر دە تىكەلەي سوعان باعىنادى دەگەسىن... ءوز اكەمنىڭ ءسوزى دە قامشى بولدى، «لاۋازىمى بارلاردىڭ بالدارىمەن جاقىن ءجۇر» دەپ... ەكەۋى قوسىلىپ، فروسيادان ايىردى. جۇرەگىم ورتەنىپ، ءىشىم ۋداي اشيدى. ول وكپەلەپ كەتتى، ەندى قالاي بەتىن قايتارام. اۋەلى تاۋىپ الايىن. ءادىرىسىن دە بىلمەيمىن. ەندى تارىلداق «يج»-گە وتىرىپ اپ، «كارىس كولحوزدى» ارالاپ، ءۇي-ۇيدى تىنتكىلەگەننەن باسقا امال جوق. ءبىراق، ول قىز بالا، تومەن ەتەك، ونىڭ ۇستىنە مەكتەپ وقۋشىسى، اكە-شەشەسى ەستىسە ۇيات بوپ قالماس پا ەكەن؟
تاپتىم. ىزدەگەن تاپپاي قالمايدى. حاتتى بازاردا وتىرعان اجەسىنە اپارىپ بەرەم. اجەسى اشىپ وقىسا قايتەمىن. ول وقىمايدى، ول سونداي مەيىرىمدى، وسەككە، جەل سوزگە جوق ادامدار. نە دە بولسا حاتتى اجەسىنە تاپسىرامىن. سوندا نە دەپ جازام. «فروسيا! سەن مەنى تۇسىنبەي ءجۇرسىڭ. ءادىرىسىڭدى ايتىپ، حات جاز. سوندا ءبارىن ايتامىن. قۋانتاي» دەيمىن. ارتىق ءسوز ايتپايمىن. 1958 جىلى شىققان «ورىسشا-قازاقشا سوزدىكتى» اۋىل كىتاپحاناسىنا بارىپ اقتارىپ وتىرىپ، گاليا ايتقان «پرەداتەل» دەگەن ءسوزدىڭ اۋدارماسىن تاۋىپ الدىم. «ساتقىن» دەگەن ءسوز ەكەن. «مەن سەنى ساتقان جوقپىن» دەسەم... جوق، ونى كەزدەسكەندە ايتارمىن. بۇل ءسوزدى كەيىنگە قالدىردىم. ءبىر بەت قاعازدى ءۇشبۇرىشتاپ بۇكتەپ ەدىم، كوزگە قوراش كورىندى. «بۇل كينودان كورگەن سوعىس كەزىندەگى حات ەمەس قوي، ءقازىر زامان باسقاشا. ونان دا كونۆەرتكە سالايىن». كونۆەرتكە ساپ، جەلىمىن تىلىممەن ءبىر جالادىم دا، «كومۋ» دەگەن تۇسقا «كيم فروسياعا» دەپ جازدىم. ءبىر ءداۋ ستاكان شەمىشكە الامىن دا، «مىنانى فروسياعا بەرە سالىڭىزشى» دەيمىن. «ءبىر رەت بەتپە-بەت جۇزدەستى، قالتامدى تولتىرىپ شەمىشكە سالىپ بەردى، ۇمىتپاعان شىعار». ساباقتان كەيىن حاتتى كاستومىمنىڭ ىشكى قالتاسىنا سالىپ، تورسەتكىنى قولىما ۇستاپ، تاس جولعا ءتۇسىپ، شيەلىگە قاراي قۇستاي ۇشتىم. شەشەم جۇرەگىمنىڭ ءدۇرسىلىن ايتپاي-اق سەزەدى، ءبارىن ءجۇرىس-تۇرىسىمنان ءبىلىپ قويدى.
— قايدا باراسىڭ؟
— شيەلىگە، مونشاعا...
— بۇگىن بازار كۇن ەمەس قوي.
— ءبىر كۇن ەرتە بارام.
مەن 9-سىنىپتى بىتىرەتىن ءتۇبىت مۇرت جىگىتپىن. ماعان ەشكىم دە كەدەرگى كەلتىرە المايدى. تەك تابانىمنىڭ ءبۇرى جوق، ايتپەسە جىگىتتىگىم ءبىر باسىما جەتەدى. ەندى تۇزەلەتىن شىعارمىن. باسىما تاياق ءتيدى عوي، ءبىر جىلدا ءبىراز نارسەگە كوزىم جەتتى.
بازاردىڭ دا بازار سيقى قالماپتى. ءتىزىلىپ وتىراتىن شەمىشكەشى ايەلدەردىڭ ورنىندا زاڭكيىپ قوس قاباتتى ءۇي تۇر. ماڭدايشاسىنا «شيەلى اۋداندىق ۇيىمداسقان قىلمىسقا قارسى كۇرەسۋ كوميتەتى» دەپ جازىلعان. تەك سول ءۇيدىڭ ارتىندا تۇمسىعىن كوككە قاراتىپ، دۋالعا تىرەپ قويعان ەكى-ۇش كۇلابى قاۋىندى كورىپ قالدىم. بۇل دا تىعىپ ساتىپ تۇرعان ساۋداگەردىڭ سيقى. بازاردىڭ بازار كوركى قالماپتى. بارلىق جەر بۇزىلعان، الا تاقيا وزبەكتەر كىرپىش قالاپ، تام سوعىپ جاتىر. بازار دەگەن قايناپ جاتقان قاربالاس مەكەن، ادامنىڭ ەمەن-جارقىن كوڭىل-كۇيى ەمەس پە ەدى. مىنا جەردە قاباعى اشىلعان ەشكىمدى كورمەدىم. بۇرىنعى بەرەكە جوق. كوڭىلىم قۇلازىپ قايتتىم.
— تەز قايتتىڭ عوي، — دەدى اپام تۇلابويىمدى تىنتكىلەپ قاراپ.
ۇندەمەدىم. ءبارىن ءبىلىپ تۇر.
— بۇگىن اناۋ كارىس شان-گەن ۇيىنە شاقىردى. «ەلىمىزگە كوشەمىز» دەيدى. قوشتاسىپ، ءشاي بەرمەكشى. قايتا قۇرۋ دەگەن جاقسى بولدى، اركىم وتانىن تاۋىپ، تۋعان-تۋىسقانىنا كوشىپ كەتىپ جاتىر. شان-گەننىڭ قاتىنى «كەتپەي-اق قويايىق» دەسە، اناۋ ءماتتاقام كونبەپتى، «ەلىمە بارىپ ولەمىن» دەپ. ءوزى دە تراكتىر سياقتى تەمىر عوي. قاتىنى مەنى كورگەن جەردە سولقىلداپ قويا بەرەدى. ءقايتسىن، وسىپ-ونگەن جەرى بولعاسىن. — اپام سويلەپ تۇر. — سەنىڭ اناۋ ۋاقيت دوسىڭنىڭ اكەسى شەشەن ءدۇدۋ كەشە كوشىپ كەتىپتى. ءلام دەگەن جوق، ايتپەسە ەلۋ جىلدان بەرگى اۋىلداس ەمەس پە. شەشەن دەپ باسىمىزعا كوتەردىك. ساعان دوسىڭ ەشتەڭە ايتقان جوق پا؟
— جوق، — دەپ باسىمدى شايقادىم.
— قاتىگەز عوي، قاندارى بۇزىق قوي.
اپام ارەڭ دەگەندە ءسوزىن اياقتادى. مەن شارشاپ تۇرسام دا، قايتا جولعا شىقتىم. اۆتوبۋس تا كەلە قويدى. ەكى شاقىرىم جول الىستاپ كەتكەندەي كورىندى، اۆتوستانسياعا ءتوزىمىم تاۋسىلىپ ارەڭ جەتتىم دە، «گيگانت» دەگەن جازۋى بار تاعى ءبىر اۆتوبۋسقا وتىردىم. ول دا قاشىق ەمەس، ءۇش-اق شاقىرىم. سوندا دا تىقىرشىپ، مازام كەتتى. ءدال ورتالىقتان ءتۇسىپ قاپ، تاقيا كيگەن كەكسە كىسىنى سوزگە تارتتىم.
— كوكە، كيم فروسيا دەگەن قىزى بار كارىستىڭ ءۇيىن قالاي تابۋعا بولادى؟ — دەپ ەدىم، قىرسىقتاۋ جاۋاپ بەردى.
— قۇداڭ با ەدى؟
— جوق، كەرەك ەدى.
— كيم-ير-سەن عوي. ول ءبىر اي بۇرىن كوشىپ كەتكەن. وتانىنا. اۋەلى كارى شەشەسى: «مەن وياققا بارعاندا نە بىتىرەم دەپ كونبەپ ەدى، اقىرى كەتتى، بايعۇس. كارىنىڭ ءسوزىن كىم تىڭداسىن. قان تارتىپ تۇر عوي، — دەدى تاقيالى كىسى جۇقا مۇرتىنىڭ استىنان جىميىپ. ايتارىن ايتىپ، قيسالاڭداپ جۇرە بەردى. ىلكى ساتتە قايتا بۇرىلىپ: — ءيا، پروسيا دەگەن بويجەتىپ وتىرعان قىزى بار ەدى. ول نە، اشىناڭ با ەدى؟ — دەدى تاعى دا مۇرتىنان كۇلىپ.
مەن تۇككە تۇسىنبەي بۇرىلىپ كەتتىم. اۆتوبۋس كۇتپەستەن اۋدان ورتالىعىن قيعاشتاي كەسىپ ءوتىپ، اۋىلعا جاياۋ تارتتىم. كاستومنىڭ ىشكى وڭ قالتاسىنداعى حاتتى قولىما الدىم. ەندى بۇنى قايتەم؟ جىرتىپ تاستايىن با؟ جىرتپاي-اق قويايىن. فروسيا تۋعان جەرىن ساعىنبايدى دەيسىڭ بە؟ ساعىنباي تۇرا المايدى. قايتسە دە ءبىر كەلەدى. سوندا مەنى ىزدەپ نەگە كەلمەيدى. كەلەدى. وعان دەيىن حات جازىپ قالۋى دا مۇمكىن. ءسوزسىز ءبىر حابار بولادى. بارعان جەرىن جەرسىنبەي كوشىپ كەلسە عوي، شىركىن. فروسيانى قاسىمنان ءبىر ەلى شىعارماس ەدىم. «قايتا كوشىپ كەلىپ جاتقاندار از ەمەس» دەپ اپام ايتقان. — بارعان جەردىڭ ءبارى الدىنان اعارعان الىپ شىعاتىن ءبىزدىڭ اۋىل ەمەس قوي» دەپ ءسوزدىڭ ءسىراعاسىندا تاعى ءبىر سىلتەگەن. «فروسيالار دا سويتسە عوي» دەپ ارمانداپ كەلەمىن. اپامنىڭ ايتقانى راس، كارل ۆەحتەر دەگەن شيەلىدەگى شاشتاراز نەمىس گەرمانياعا قونىس اۋدارىپ، جارتى جىلدان كەيىن قايتا كوشىپ كەلىپتى. «مەن جارىتىپ نەمىسشە بىلمەيدى ەكەنمىن، ءتىل بىلمەيتىندەردى ول جاقتا ەكىنشى سورتقا سانايدى ەكەن. گەرمانيادا ەكىنشى سورت بولعانشا، شيەلىدە جوعارعى سورت بوپ جۇرمەيمىن بە؟» دەپ جىلاپ كورىسىپتى قايتىپ ورالعاندا. فروسيا دا قايتىپ كەلسە عوي. تۋعان جەرىن قالاي قيىپ كەتتى ەكەن. ءبىراق، ولار العان بەتىنەن قايتپايدى، تىرلىكتى ادال ىستەپ، كەتپەندى ادال قولمەن شابادى. بىزگە كۇرىش ەگۋدى ۇيرەتىپ كەتتى، ەندى ءوزىم شەمىشكە ەگۋدى ۇيرەنەم. تاڭدايىما شەمىشكە ءدامى ءبىلىندى، فروسيانىڭ اجەسى قالتاما سالعان شەمىشكە قانداي ءتاتتى ەدى. بالا كۇنىمنەن شەمىشكە شاقتىم، ءبىراق سول ءبىر ستاكان شەمىشكەنىڭ ءدامى ءومىر بويى تاڭدايىمدا قالىپ قويدى. فروسيانىڭ اجەسى وتىرعان جەردە ءقازىر ءتىرى جان جوق. بازاردى ايباق-سايباق قىپ قورشاپ قويىپتى. بالداردىڭ تاڭدايىنا ءتاتتى بوپ تيەر شەمىشكە دە كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. مال بازار دا الا جىپپەن قورشاۋلى. بۇل — قۇرىلىس ءجۇرىپ جاتىر دەگەن بەلگى. سيىردىڭ موڭىرەگەن جۋان داۋسى مەن قارا قويدىڭ ماڭىراعان جىڭىشكە ءۇنى دە ەستىلمەيدى. ءتىپتى، ءوزىمىزدىڭ ءتول داقىلىمىز — كۇرىشتى دە پويىزدان ساتىپ الىپ ءجۇرمىز. «باردان جوق جاساپ ءجۇرمىز عوي» دەپ اپام اندا-ساندا بۇرق-بۇرق ەتەدى. ەكى شاقىرىم جول ەكى كۇندىك جولداي الىستاپ كەتتى. ايتەۋىر قالتامدا ءوز قولىممەن جازىلعان حات بار. سونى مەدەت تۇتىپ كەلەمىن. شىن كوڭىلىممەن، بار ونەرىمدى سالىپ جازىلعان حات عوي. بىلتىر ءبىر ستاكان شەمىشكەنى كارىس اجە لاق ەتكىزىپ توڭكەرە سالعان قالتامدى سىرتىنان تاعى ءبىر سيپاپ قويدىم. سول شالبار، سول قالتا، وسى شالباردى بۇتىمنان شەشكىم كەلمەيدى. حات قارا كاستومىمنىڭ ىشكى قالتاسىندا، ونى دا سىرتىنان ءبىر سيپادىم. وسى ەكەۋى كوڭىلىمە مەدەت بوپ كەلەدى. ەگەر فروسيا كەلمەسە مەكەن-جايىن تاۋىپ اپ، جەر اياعى كەڭىپ، وزىمە-وزىم كەلىپ، جىگىت بولعان سوڭ ارتىنان بارىپ قايتامىن. مەن ونسىز دا جىگىت ەمەسپىن بە؟ ءبىر مەزەت ءىشىم شىم ەتە قالدى. قىسىق كوز كارىس قىز وزىنە ۇقساس باسقا بىرەۋمەن ءجۇرىپ كەتىپ جۇرمەسە... جوق، ول مەن ەمەس، وندايعا بارمايدى. جۇرەك تۇسىم مۇزداي بولدى. حاتتى سىرتىنان تاعى ءبىر سيپاپ قويدىم. اياق الىسىم دا جيىلەي ءتۇستى. باياعى ءوزىمىز سۋعا تۇسكەن ءداۋ ارنانىڭ بويىن جاعالاپ كەلەمىن. تاس جول ارنامەن قاتار تارتىلعان. وسى ارنا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۇسىنان وتەدى. انە، كودىرەكەپ باۋىنىڭ توبەسى كورىندى. فروسيا ەكەۋمىز تۇبىندە كەزدەسكەن كارى تال ورنىندا تۇرعان شىعار، ەشكىم كەسىپ تاستاماعان بولار. ءقازىر قارايعان اعاشتى كەسىپ تاستاۋ تۇك ەمەس، ەشتەڭەنىڭ يەسى جوق زامان بوپ تۇر. باسقا باسقا، اۋىلداعى ءدان سۋىرعان كۇرىش قىرمان تازدىڭ باسىنداي تاپ-تاقىر بوپ جالتىراپ جاتىر، قولى ۇزىن بىرەۋ ءدان سۋىرعان جەرگە بالاسىنا ارناپ تام سوقپاقشى دەيدى. لاگەر ءۇيىنىڭ ماڭدايشاسى كورىندى، ءازىر بۇزىلماپتى، بۇعان دا شۇكىر. اناۋ توبەسى كوك تىرەگەن كارى ءسامبى تال... سول كۇيى تۇر. ارنا جاعاسىنان تومەن قاراي قۇلديلادىم. قويۋ توپىراقتى بورپ-بورپ باسىپ، اياعىمدى ارەڭ الىپ كەلەمىن. سول كارى تالعا جەتىپ جىعىلىپ، قاتپار-قاتپار بۇدىرىنە قولىمدى تيگىزسەم... سول جەردە فروسيا تۇرعانداي، مەنى كۇتىپ، دەگبىرى كەتىپ، تاپال ورىندىققا ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇرادى. قاسىنا جەتكەنشە كەتىپ قالماسا ەكەن. ءقازىر جەتەم. ول مەنى تۇسىنەدى، كەشىرەدى، ساتقىن ەمەس ەكەنىمدى بىلەدى. بالاعىم مالمانداي بوپ شاڭعا مالىندى، اسىعا باسقان سايىن دەلەڭدەگەن بالاعىمنان بوز توپىراق بۇرق-بۇرق ەتەدى. اپاما دا شىنىمدى ايتام، ەندى ەشتەڭەنى دە جاسىرۋعا بولمايدى. از قالدى، ايتەۋىر حات قالتامدا. اساۋ ارنانىڭ جاعاسى الىستاپ، كارى تالعا تاياق تاستامداي جەر قالدى. سول جەردە فروسيا مەنى كۇتىپ وتىر. تەز جەتپەسەم كەتىپ قالۋى دا مۇمكىن. ماعان دەگەن قارا قازانداي وكپەسى بار عوي. ءبارىن ايتىپ، ءوزىمنىڭ «پرەداتەل-ساتقىن» ەمەس ەكەنىمدى ءتۇسىندىرۋىم كەرەك. سول ءۇشىن تەز جەتۋىم كەرەك. سىدىك شاپتىرىمداي جەر قالدى. لاگەردىڭ ماڭدايشاسى عانا ءبۇتىن، قابىرعا كىرپىشىن بىرەۋلەر بۇزىپ الىپتى. كارى تالعا ەشكىمنىڭ شاماسى كەلمەس، وعان ەشكىم دە قول تيگىزە المايدى، وعان ەشقانداي بالتانىڭ ءجۇزى وتپەيدى. ول ءبىزدىڭ العاش كەزدەسكەن جەرىمىز. سول جەرگە جەتىپ جىعىلسام بولعانى، باسقا ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق. «ۇيگە قايت» دەگەن اپامنىڭ داۋسى قۇلاعىمدا كۇڭگىر ەتە قالدى. «كارى تالدى ءبىر كورمەي قايتپايمىن» دەپ ىشىمنەن جاۋاپ بەردىم. جەتىپ قالدىم، مىنە، مىنە... قاراشى، تاپال ورىندىقتى دا بىرەۋ تۇبىنەن جۇلىپ اكەتىپتى. بۇ زامانعا نە بولدى؟ قارايعاننىڭ ءبارىن جوق قىلىپ... فروسيا ەكەۋمىز وتىرعان جەر وسى. سول جەردى ءبىر كورىپ، تابانىم تيسە بولدى. سول شەمىشكە سالعان بوپ-بوس قالتامدى سىرتىنان تاعى ءبىر سيپاي بەرگەندە قارا ءتۋفليىمنىڭ ۇشكىر تۇمسىعى كەسىلگەن اعاشتىڭ تۇبىرتەگىنە ءتيىپ، ەتبەتىمنەن ءتۇستىم. تىزەم ۋداي اشىپ، تۇرا الماي قالدىم. قۇلاپ جاتىپ توڭىرەكتى ءبىر شولىپ شىقتىم. ءشوپ باسى سارعايا باستاپتى. فروسيانى كورمەگەنىمە دە ءبىر جىل بولعانى عوي. اۋىرسىنىپ جاتىپ سارعايعان جۋساندى ۋىستادىم. جۋساندا دا ءيىس قالماپتى. مەيلى، ءبىراز جاتا تۇرايىنشى. قانداي راحات. ءدال وسى جەردە فروسيا ەكەۋمىز قۇشاقتاسىپ تۇرعانبىز. ەندى سول جەردە مايىپ بوپ ەتبەتىمنەن ءتۇسىپ جاتىرمىن. «كارىس كولحوزعا» تاعى ءبىر بارىپ، تولىق ءادىرىسىن تاۋىپ الامىن. كارىس ەلى دەگەن نەمەنە، تۇك تە الىس ەمەس، مىناداي سامولەت سامعاپ جاتقان زاماندا... وعان اكەمنىڭ داۋلەتى جەتەدى، اعام بولسا پروكۋرور. كەلەسى جىلى مەكتەپ بىتىرەم، ءوز ەركىم وزىمدە، مەن دە ءبىر ەركىن سامعاعان قۇسپىن، قۇلاشىمدى كەڭ جازىپ سامعايمىن. ال، مىنا جاتىسىم نە جاتىس؟ وڭ تىزەم ۋداي اشيدى، شالبارىمنىڭ تىزەلىگى كۇلدىرەپ قالىپتى. اۋىرسىنا ورنىمنان كوتەرىلىپ، اقساڭداي باسىپ كارى تالعا جەتتىم دە، ءبۇدىر-بۇدىر قاتپارىنا الاقانىمدى تيگىزىپ ءبىراز تۇردىم. بويىم بوساپ، كوزىمدى جۇمدىم، سوندا دا كوز الدىمنان فروسيا كەتپەي قويدى. بالاعىم دەلەڭدەپ، شاڭ-شاڭ بوپ ارنانىڭ جاعاسىنا قايتا شىقتىم. بۇرىنعى اساۋ ارنا سۋى تارتىلىپ قۇلازىپ تۇر، ەگىن سۋعاراتىن دا ەشكىم جوق، بۇرىنعىداي تولىپ اقپايدى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قازىرگى كوركى — زىمىراندى اسپانعا اتقان بايقوڭىر مەن قىتايلىقتار باس-كوز بوپ جۇمىس ىستەگەن ۋران القابى بوپ تۇر. بوز توپىراقتى بورپ-بورپ باسقان ءتۇبىت مۇرتىڭ اۋىلدى بەتكە الدى. «تىزە دەگەن نە ءتايىرى، باس امان بولسىن» دەپ وزىمە-وزىم دەم بەردىم. ارتىما ءبىر قاراسام، بىرەۋلەر قورباڭداپ، كونە لاگەردىڭ ەسىگىن بۇزىپ اپ جاتىر. السىن. كارى تالدى قىرقۋعا ەشكىمنىڭ قولى بارا قويماس. ول دا ادام سياقتى تابيعاتتىڭ ءتىرى جەمىسى، ول دا ءوز اجالىنان ءولۋى كەرەك. ءالى-اق فروسيا ەكەۋمىز كارى تالدىڭ تۇبىنە كەلەمىز. مەكتەپ بىتىرۋىمىزگە ءبىر-اق جىل قالدى، قايتا قۇرۋدىڭ ادامدارى سونشا اسىعىس ەمەس شىعار، كارى ادامدار مەن كارى تالدارعا تيىسە قويماس. وزىمە-وزىم دەم بەرىپ كەلەمىن. تىزەمنىڭ اۋىرعانى قويدى، ءبىراق شالبارىمنىڭ تىزەلىگى كۇلدىرەپ تۇر. «بۇعان نە بولدى؟» دەپ اپام ءسوزسىز سۇرايدى. «ءسۇرىنىپ قۇلادىم» دەيمىن. «قيالي دەگەن اتىم بار ەمەس پە، ويلانىپ كەلە جاتىپ ەتبەتىمنەن ءتۇستىم» دەيمىن. ادام بولعان سوڭ سۇرىنبەي تۇرمايسىڭ، بۇعان دا جاۋابىم دايىن. تەك ۇيگە اقساڭداماي جەتسەم بولعانى، ايتپەسە كوزگە ءتۇسىپ قالام. وڭ قولىم بىلتىر شەمىشكە سالعان قالتام مەن حات تۇرعان ىشكى قالتامدى تاعى ءبىر ءتىنتىپ شىقتى. ءبارى دە ورنىندا. كەلەر جىلى ون ەكى مۇشەم ساۋ بولسا فروسيانى ءبىر كورىپ قايتۋ ءۇشىن كارىستەردىڭ ەلىنە اتتانام. ەندى سول كۇندى كۇتەمىن. انە، قارا، اپام ءۇي تۇسىندا كۇن سالىپ جولعا قاراپ تۇر. وسى ءبىزدىڭ اپام مەن فروسيانىڭ مىنەز-قۇلقى سونداي ۇقساس، ارەدىك قيمىل-قوزعالىسى دا ۇقساپ كەتەدى. شيەلىدەن كەلگەندە شىرت-شىرت ەتكىزىپ شەمىشكە شاعىپ كەلەتىن بالاسى بۇ جولى ءسال سىلتي باسىپ، قۇرقول كەلە جاتىر. «شەمىشكە الماعانسىڭ با؟» دەپ الاڭكوڭىل شەشەمنىڭ سۇرارى انىق. جاۋابىم دايىن. «وعان مەن ەمەس، قايتا قۇرۋ كىنالى». «وسى، تۇقىمىن قۇرعىر، قايتا قۇرىلماسا بولماي ما ەكەن، ءبارىن تۇك قالدىرماي جاپىرىپ...». اپامنىڭ دا قايتارار جاۋابى قۇلاعىما كەلدى. اپامدى دا، فروسيانى دا سونداي جاقسى كورىپ كەتتىم. اپاما جاقىنداپ قالدىم، فروسيا بولسا الىستا. تىزەم ءسال-سال سىزداسا دا، تەز-تەز باسىپ كەلەمىن. فروسياعا ۇقساعان اپامنىڭ سۇلۋ ءجۇزىن تەزىرەك كورسەم دەيمىن. سوندا ءسال دە بولسا جەڭىلدەپ قالار ەدىم...
You Might Also Like
