شەشەندىك سوزدەر. بيلەر ءسوزى - ناقىلدىڭ كوزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شەشەندىك سوزدەر. بيلەر ءسوزى - ناقىلدىڭ كوزى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ اۋىز ادەبيەتى جانە ونىڭ تۇرلەرى تۋرالى ادەبي بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ، شەشەندىك سوزدەر تۋرالى مالىمەت بەرۋ، بيلەر مەن شەشەندەردىڭ سوزدەرىن تالداۋ.
2. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇيىمشىلدىققا، تاتۋلىققا باۋلۋ، ەلجاندىلىققا تاربيەلەۋ
3. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ادەبي دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋ، قوسىمشا ماتەريالدار ارقىلى پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: بايانداۋ، مانەرلەپ وقۋ، سۇراق - جاۋاپ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: «بيلەر ءسوزى» شەشەندىك تولعاۋ، ارناۋ
ءپانارالىق بايلانىس: قازاقستان تاريحى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى.
جىردان تەڭەۋ، ەپيتەتتەردى تەرىپ جازۋ.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ:
1. شەشەندىك سوزدەر تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
شەشەندىك سوزدەر قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ كۇردەلى دە كوركەم ءبىر سالاسى بولىپ تابىلادى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەشەندىك سوزدەرىن: شەشەندىك تولعاۋ، شەشەندىك ارناۋ، شەشەندىك داۋ دەپ شارتتى تۇردە ۇشكە بولۋگە بولادى. شىنايى شەشەندىك قيالدان تۋمايدى، ومىرلىك وقيعالاردان، تابيعي قۇبىلىستاردان تۋادى، كوپ جىلدىق تاجىريبە مەن سان رەت قايتالاۋ ارقىلى سىننان ءوتىپ حالىق مويىنداعان قاعيداعا، داۋسىز اقيقاتقا اينالادى. ونىڭ ۇستىنە ءار ءداۋىردىڭ ءار ءتۇرلى ءسوز شەبەرلەرىنىڭ تالعامىنان، تولعاۋىنان ءوتىپ شەشەندىك ءسوز “تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جەڭىل” تيەتىن سۇيكىمدى ءۇن مەن ىرعاققا يە بولادى. شەشەندىك سوزدەر ءۇش ءتۇرلى بولادى: كەڭەسۋ، بيلىك جانە سالتاناتتى ءسوز. ال قۇرىلىسى جاعىنان كىرىسپە، بايانداۋ جانە قورىتىندى بولىپ بولىمنەن تۇرادى.
“ونەر الدى – قىزىل ءتىل” دەپ قازاق بەكەر ايتپاعان. قازاق جۇرتى – جاراتىلىسىنان شەشەندىك ونەرگە بەيىم حالىق. ونىڭ قيىننان قيىستىرا، توتەدەن توگە سويلەيتىن تاپقىر دا اقىلدى، بەينەلى دە بەدەرلى، اتالى دا باتالى، ناقىل، قوماقتى ويلارى جونىندە ءوزىمىز دە، وزگەلەر دە تاڭداي قاعىپ ايتۋدامىز. قازاق شەشەندىك ونەرى - اتادان ميراس بولىپ، التىن باۋلى جەلىسى ۇزىلمەي كەلە جاتقان ارداقتى ونەر. تەڭىز تەربەپ تەرەڭىندە شايقالعان ءىنجۋ مارجانداي عاسىرلار بويى حالىق جادىندا ساقتالىپ، جۇپتالىپ كوپتىڭ كوكەيىنە ورناعان شەشەندىك سوزدەر شەشەندەردىڭ دانالىق سوزدەرىندە اشىلادى، ايقىندالادى، ال شەشەندەر الدەنەشە ۇرپاقتىڭ سانا سەزىمىن ارالاپ، كوپتىڭ كوكەيىنە قوناقتاعان ويلى، سىرلى سوزدەردى جاتتاپ، جادىندا ساقتايدى كەرەكتى، كەلەڭدى جەرىندە جاڭارتىپ كادەگە جاراتادى.
قازاق شەشەندىك ونەرىنىڭ پىسپەگى – شەشەن بيلەر دە، كۇبىسى – حالىق. ەل ەسىندە جۇرگەن شەشەندىك نۇسقالاردىڭ تۋىندىگەرى – شەشەن - بي. حالىق زامانى وزعان سايىن الگىندەي ءسوز ۇلگىلەرىن تالقىعا سالىپ، قىرلاپ، وڭدەپ، قۇلپىرتىپ اكەلىپ، كەيدە ءتىپتى سان - ساققا جۇگىرتىپ اركىمدەردىڭ (شەشەن - بيلەردىڭ) اتىنان ايتادى. وسىنداي ادەبي - حالىقتىق، فولكلورلىق سۇرىپتاۋلاردان كەيىنگى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا كەلىپ جەتكەن شەشەندىك سوزدەر شىمىرقانعان قىمىزداي جۇتىلعان، تاڭداي تاتارلىق دۇنيەلەر بولىپ كەلەدى.
قازاقتا شەشەن، بي دەگەن ۇعىمدار دەربەس تۇرىپ تا، قوسارلانىپ تا ايتىلا بەرەدى. بەلگىلى ءبىر شەشەندەرىن وكىل دەپ تانىساق، ماسەلەن، جيرەنشە شەشەن، ءزىلقارا شەشەن، الىبەك شەشەن، ءسۇيىنباي شەشەن، بولتىرىك شەشەن، شاڭكى شەشەن، مۇسىرەپ شەشەن، تۇياق شەشەن، ال ەندى ءبىر سىڭارىن بي دەپ تۇستەۋ، ماسەلەن، مايقى بي، اياز بي، موڭكە بي، ايتەكە بي، بالا بي ت. ب. دەپ اتاۋ قالىپتاسقان.
بي اتاۋى - الگىندەي ەمەس، بەلگىلى ءبىر ماقساتقا، مەملەكەتتىك مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن، جالپى شەشەندىكتەن سالىستىرمالى تۇردە تار ارناعا ىڭعايلانعان شەشەندەردىڭ توبىن كورسەتەتىن اتاۋ.
بۇدان بيلەردىڭ ءرولى تەك قوعامدىق ماسەلەلەردى شەشۋ ۇستىندە عانا ايرىقشا دا، ودان بىلايعى تۇستا شەشەندىك سيپاتى جويىلادى دەگەن وي تۋىنداماۋى كەرەك. بي دەگەنىمىز - ەل - جۇرتتىڭ ادەت - عۇرپىن، سالت - ءداستۇرىن، وتكەن - كەتكەن كونە شەجىرەسىن، تاريحىن، قوعامدىق دامۋ بارىسىن، اينالا قورشاعان تابيعاتتىڭ، جان - جانۋارلاردىڭ سان الۋان قاسيەتتەرىن، قۇپيالارىن جەتىك بىلەتىن، بۇگىنگىگە باعا بەرەتىن، بولاشاققا بولجام جاساپ، ادامداردىڭ كوكىرەك كومبەلەرىنە وي كوزىمەن قاراپ كورە الاتىن، قىرلى - قىرلى مىنەز - قۇلىقتاردى ايتقىزباي – اق دوپ باساتىن، عىلىم - بىلىمنەن حاباردار، كەمەل پىكىرلەرىن شەشەن تىلمەن جەتكىزىپ بەرۋدە دارا قاسيەتى بار ءبىرتۋما جاندار.
عالىم – پەداگوگ ى. التىنسارين ناقىل سوزدەردى جينادى جانە ولاردى جاريالادى. ول ءوزىنىڭ حرەستوماتياسىنا “ءىزباستى”، “باي ۇلى”، “جانىبەك باتىر”، “جيرەنشە شەشەن” تاعى باسقالاردىڭ كورگەندىككە، تاپقىرلىققا قۇرىلعان “دانالىق الىپپەلەرىن” ەنگىزىپ، كەزىندە ولاردى وقۋعا ۇسىنعان. العاشقى ۇستاز اتالى ءسوزدىڭ قۇندىلىعىن سول كەزدە – اق بىلگەن.
شەشەندىك سوزدەردى تۇڭعىش زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى - م. اۋەزوۆ بولسا، 30 - جىلدارى ولاردى ىرىكتەپ، جيناپ، حالىقتىڭ كەرەگىنە جاراتۋعا ۇلەس قوسىپ، قامقور بولعان، اسىل سوزدەردى وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنۋشى جانە بالالاردى ىزگىلىككە تاربيەلەۋدە تاپتىرماس قۇرال ەكەنىن وقىتۋشى س. سەيفۋللين بولدى. ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ “قازاق ادەبيەتى” دەيتىن كىتابىندا شەشەن بيلەردىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتتەرىن، شەشەندىك سوزدەردىڭ اۋىز ادەبيەتىندە الاتىن ورنىن انىقتاپ، ءبىرسىپىرا نۇسقاۋلارىن جاريالادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ اۋىز ادەبيەتى جانە ونىڭ تۇرلەرى تۋرالى ادەبي بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ، شەشەندىك سوزدەر تۋرالى مالىمەت بەرۋ، بيلەر مەن شەشەندەردىڭ سوزدەرىن تالداۋ.
2. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇيىمشىلدىققا، تاتۋلىققا باۋلۋ، ەلجاندىلىققا تاربيەلەۋ
3. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ادەبي دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋ، قوسىمشا ماتەريالدار ارقىلى پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: بايانداۋ، مانەرلەپ وقۋ، سۇراق - جاۋاپ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: «بيلەر ءسوزى» شەشەندىك تولعاۋ، ارناۋ
ءپانارالىق بايلانىس: قازاقستان تاريحى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرى.
جىردان تەڭەۋ، ەپيتەتتەردى تەرىپ جازۋ.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ:
1. شەشەندىك سوزدەر تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
شەشەندىك سوزدەر قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ كۇردەلى دە كوركەم ءبىر سالاسى بولىپ تابىلادى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەشەندىك سوزدەرىن: شەشەندىك تولعاۋ، شەشەندىك ارناۋ، شەشەندىك داۋ دەپ شارتتى تۇردە ۇشكە بولۋگە بولادى. شىنايى شەشەندىك قيالدان تۋمايدى، ومىرلىك وقيعالاردان، تابيعي قۇبىلىستاردان تۋادى، كوپ جىلدىق تاجىريبە مەن سان رەت قايتالاۋ ارقىلى سىننان ءوتىپ حالىق مويىنداعان قاعيداعا، داۋسىز اقيقاتقا اينالادى. ونىڭ ۇستىنە ءار ءداۋىردىڭ ءار ءتۇرلى ءسوز شەبەرلەرىنىڭ تالعامىنان، تولعاۋىنان ءوتىپ شەشەندىك ءسوز “تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جەڭىل” تيەتىن سۇيكىمدى ءۇن مەن ىرعاققا يە بولادى. شەشەندىك سوزدەر ءۇش ءتۇرلى بولادى: كەڭەسۋ، بيلىك جانە سالتاناتتى ءسوز. ال قۇرىلىسى جاعىنان كىرىسپە، بايانداۋ جانە قورىتىندى بولىپ بولىمنەن تۇرادى.
“ونەر الدى – قىزىل ءتىل” دەپ قازاق بەكەر ايتپاعان. قازاق جۇرتى – جاراتىلىسىنان شەشەندىك ونەرگە بەيىم حالىق. ونىڭ قيىننان قيىستىرا، توتەدەن توگە سويلەيتىن تاپقىر دا اقىلدى، بەينەلى دە بەدەرلى، اتالى دا باتالى، ناقىل، قوماقتى ويلارى جونىندە ءوزىمىز دە، وزگەلەر دە تاڭداي قاعىپ ايتۋدامىز. قازاق شەشەندىك ونەرى - اتادان ميراس بولىپ، التىن باۋلى جەلىسى ۇزىلمەي كەلە جاتقان ارداقتى ونەر. تەڭىز تەربەپ تەرەڭىندە شايقالعان ءىنجۋ مارجانداي عاسىرلار بويى حالىق جادىندا ساقتالىپ، جۇپتالىپ كوپتىڭ كوكەيىنە ورناعان شەشەندىك سوزدەر شەشەندەردىڭ دانالىق سوزدەرىندە اشىلادى، ايقىندالادى، ال شەشەندەر الدەنەشە ۇرپاقتىڭ سانا سەزىمىن ارالاپ، كوپتىڭ كوكەيىنە قوناقتاعان ويلى، سىرلى سوزدەردى جاتتاپ، جادىندا ساقتايدى كەرەكتى، كەلەڭدى جەرىندە جاڭارتىپ كادەگە جاراتادى.
قازاق شەشەندىك ونەرىنىڭ پىسپەگى – شەشەن بيلەر دە، كۇبىسى – حالىق. ەل ەسىندە جۇرگەن شەشەندىك نۇسقالاردىڭ تۋىندىگەرى – شەشەن - بي. حالىق زامانى وزعان سايىن الگىندەي ءسوز ۇلگىلەرىن تالقىعا سالىپ، قىرلاپ، وڭدەپ، قۇلپىرتىپ اكەلىپ، كەيدە ءتىپتى سان - ساققا جۇگىرتىپ اركىمدەردىڭ (شەشەن - بيلەردىڭ) اتىنان ايتادى. وسىنداي ادەبي - حالىقتىق، فولكلورلىق سۇرىپتاۋلاردان كەيىنگى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا كەلىپ جەتكەن شەشەندىك سوزدەر شىمىرقانعان قىمىزداي جۇتىلعان، تاڭداي تاتارلىق دۇنيەلەر بولىپ كەلەدى.
قازاقتا شەشەن، بي دەگەن ۇعىمدار دەربەس تۇرىپ تا، قوسارلانىپ تا ايتىلا بەرەدى. بەلگىلى ءبىر شەشەندەرىن وكىل دەپ تانىساق، ماسەلەن، جيرەنشە شەشەن، ءزىلقارا شەشەن، الىبەك شەشەن، ءسۇيىنباي شەشەن، بولتىرىك شەشەن، شاڭكى شەشەن، مۇسىرەپ شەشەن، تۇياق شەشەن، ال ەندى ءبىر سىڭارىن بي دەپ تۇستەۋ، ماسەلەن، مايقى بي، اياز بي، موڭكە بي، ايتەكە بي، بالا بي ت. ب. دەپ اتاۋ قالىپتاسقان.
بي اتاۋى - الگىندەي ەمەس، بەلگىلى ءبىر ماقساتقا، مەملەكەتتىك مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن، جالپى شەشەندىكتەن سالىستىرمالى تۇردە تار ارناعا ىڭعايلانعان شەشەندەردىڭ توبىن كورسەتەتىن اتاۋ.
بۇدان بيلەردىڭ ءرولى تەك قوعامدىق ماسەلەلەردى شەشۋ ۇستىندە عانا ايرىقشا دا، ودان بىلايعى تۇستا شەشەندىك سيپاتى جويىلادى دەگەن وي تۋىنداماۋى كەرەك. بي دەگەنىمىز - ەل - جۇرتتىڭ ادەت - عۇرپىن، سالت - ءداستۇرىن، وتكەن - كەتكەن كونە شەجىرەسىن، تاريحىن، قوعامدىق دامۋ بارىسىن، اينالا قورشاعان تابيعاتتىڭ، جان - جانۋارلاردىڭ سان الۋان قاسيەتتەرىن، قۇپيالارىن جەتىك بىلەتىن، بۇگىنگىگە باعا بەرەتىن، بولاشاققا بولجام جاساپ، ادامداردىڭ كوكىرەك كومبەلەرىنە وي كوزىمەن قاراپ كورە الاتىن، قىرلى - قىرلى مىنەز - قۇلىقتاردى ايتقىزباي – اق دوپ باساتىن، عىلىم - بىلىمنەن حاباردار، كەمەل پىكىرلەرىن شەشەن تىلمەن جەتكىزىپ بەرۋدە دارا قاسيەتى بار ءبىرتۋما جاندار.
عالىم – پەداگوگ ى. التىنسارين ناقىل سوزدەردى جينادى جانە ولاردى جاريالادى. ول ءوزىنىڭ حرەستوماتياسىنا “ءىزباستى”، “باي ۇلى”، “جانىبەك باتىر”، “جيرەنشە شەشەن” تاعى باسقالاردىڭ كورگەندىككە، تاپقىرلىققا قۇرىلعان “دانالىق الىپپەلەرىن” ەنگىزىپ، كەزىندە ولاردى وقۋعا ۇسىنعان. العاشقى ۇستاز اتالى ءسوزدىڭ قۇندىلىعىن سول كەزدە – اق بىلگەن.
شەشەندىك سوزدەردى تۇڭعىش زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى - م. اۋەزوۆ بولسا، 30 - جىلدارى ولاردى ىرىكتەپ، جيناپ، حالىقتىڭ كەرەگىنە جاراتۋعا ۇلەس قوسىپ، قامقور بولعان، اسىل سوزدەردى وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنۋشى جانە بالالاردى ىزگىلىككە تاربيەلەۋدە تاپتىرماس قۇرال ەكەنىن وقىتۋشى س. سەيفۋللين بولدى. ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ “قازاق ادەبيەتى” دەيتىن كىتابىندا شەشەن بيلەردىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتتەرىن، شەشەندىك سوزدەردىڭ اۋىز ادەبيەتىندە الاتىن ورنىن انىقتاپ، ءبىرسىپىرا نۇسقاۋلارىن جاريالادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
قازاق ءتىلى پانىنەن تاقىرىپتىق-كۇنتىزبەلىك جوسپار 8-سىنىپ
