شەتەل تىلدەرىن ءبىلۋدىڭ ماڭىزى
تاڭداي قاقتىرار قۇدىرەت كوپ قوي دۇنيەدە. سونىڭ ءبىرى ─ ءتىل. قاسيەتتى ءتورت انامىزدىڭ ءبىرى. ارعى بابالارىڭنان جەتىپ، كەشە اكەڭ مەن شەشەڭنەن قابىلداعان كونە مۇرا. ءتىل ولمەك ەمەس. قاناتى كەڭ جايىلا تۇسسە، بالامىزدىڭ بالاسىنىڭ سانا تورىنەن ورىن السا، ارينە، ولمەس. "وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، وزگە ءتىلدى قۇرمەتتە!" دەگەن قادىر اقىننىڭ ءسوزى ۇرانعا اينالعالى دا جارتى عاسىردان استى. ءوز انا ءتىلىن جەتىك ءبىلىپ، وزگە تىلدە سۋدىراتا سويلەۋ ─ وسۋگە باعىتتالعان جاستىڭ باستى ساپاسىنىڭ ءبىرى. بۇگىندە ءار قازاق بالاسى ءوز انا تىلىنەن بولەك اعىلشىن تىلىندە، ورىس تىلىندە سويلەۋگە مۇمكىندىگى بار. ءتىپتى، سوعان قىزىعۋشىلىعى ارتا تۇسۋدە. سوندا شەت ءتىلىن ءبىلۋدىڭ قانشالىقتى كەرەگى بار؟ ماڭىزى قانداي؟ شەت تىلدەرىن ءبىلۋ الەمگە تانىمال تۇلعالارعا نە بەردى؟ "اربىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى سونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارسىزدانا جالىنبايدى" (اباي.جيىرما بەسىنشى ءسوز). قازاقشا سويلەپ، قازاقتارشا ويلايسىڭ، ورىسشا سويلەپ - ورىستارشا، اعىلشىنشا سويلەپ، اعىلشىندارشا ويلاۋعا شاماڭ جەتەدى. كوپ ۇلتتىڭ ءتىلىن ءبىلىپ، پسيحولوگياسىنا ەنۋ كەمەلدەنگەن ادامنىڭ قولىنان كەلەدى. جەتى ءتىل بىلگەن شوقان اناۋ-مىناۋ ادامنىڭ قاققانىنا قاقپاسىن اشپايتىن ورىس جاعىرافيا قوعامىنا مۇشە بولىپ، بوتەن جۇرتتىڭ كىرۋىنە تىيىم سالىنعان، كىرگەنى بىلىنسە، ءتىرى شىقپايتىن قاشقارياعا امان بارىپ، ساۋ قايتتى. الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋ ناسىر ءال - فارابي جەتپىس ءتىل بىلگەن دەگەن اڭىز بار. كەرەمەتتەردىڭ ءوز تاريحىمىزدا دا بولعانى، بار ەكەندىگى قانداي باقىت!
ءتىل ماسەلەسى تۋرالى اڭگىمە قوزعالسا، ءبىر توسىن وي مازالايدى. قازاقتىڭ شۇرايلى ءتىلىن شەتەلدىكتەر قانشالىقتى شەبەر اۋدارىپ ءجۇر؟ كوركەم شىعارمالارىمىز ءتۇپنۇسقاسى ساقتالا، ءوز بوياۋىمەن، تىلدىك ءنارى وزگەرمەستەن اۋدارىلا ما؟ وسىعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن دە، شەت ءتىلىن تەرەڭ ءبىلۋىمىز كەرەك ەكەن. شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ ەلدىڭ مادەنيەتىن سىرتتاي باقىلاپ، ونەر جۇلدىزدارى ارقىلى عانا جارتىلاي تانىعانى از. ءبىز تۋرالى نەنى وقىعانىن، نەنى تۇيگەنىن ءبىلۋ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ تاپتالماۋىن تالاپ ەتۋىمىز ءۇشىن قاجەت. قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسى قازاق وتباسىنىڭ اۋماعىنان شىعىپ، ءوز دۇنيەمىزدى ءوزىمىز كەز كەلگەن ەلدە قورعاي الاتىنداي دەڭگەيگە جەتۋگە ءتيىس. انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا قانباعان جان باسقا ءتىلدى تەك كۇنەلتىس قۇرالى رەتىندە قولدانا العانىنا ءماز بولۋى مۇمكىن. ولار ءتىلدى قورعاۋ اردى قورعاۋ ەكەنىن تۇسىنە مە؟ "بوراتتاردى" بولدىرماۋدىڭ بىردەن-بىر جولى دا وسى: شەتەل باسىلىمدارىن ەركىن وقىپ، تۇسىنەتىن، ۇلتتىق مۇددەگە قارسى اتىلعان وقتى وقپانىنا دەر كەزىندە كەرى قايتاراتىن كۇش، تىلدىك قارۋ بىزدە ءالى از ەكەن. وكىنىشتى-اق.
ادامنىڭ ءوزى وسكىسى كەلسە، ۇرپاعىن وسىرگىسى كەلسە، شەت ءتىلىن مەڭگەرۋگە بەت بۇرۋى ─ دۇرىس جول. عاسىر تاڭدامايتىن، ۇلت تاڭدامايتىن قادام. ءححى عاسىر ادام ريەۆوليۋسياسىنىڭ شارىقتاۋ شەگى سياقتى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. مەنىڭشە، ولاي ەمەس. ويلى ادام كەلەشەككە سەنىممەن قاراپ، بۇگىنىن قۇر وتكىزبەي، ءبىلىم الۋعا جۇمساۋى ءتيىس. جاھاندانۋ ءداۋىرى ─ اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىندەردىڭ ءداۋىرى. الەمدە اعىلشىن ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى ورناپ تۇر. الەم سولاردىڭ قولىندا. "ونەر، ءبىلىم بار جۇرتتار" سەكىلدى ءومىر سۇرگىسى كەلگەن ادام اعىلشىنشا سايراۋى ─ مىندەت. تەحنيكا ءتىلى ─ اعىلشىن ءتىلى، ونەردىڭ عالامعا تانىلۋ كىلتى دە سول تىلدە. وزۋ دەگەنىمىز ─ ونەر ۇيرەنۋ. ۇلى اباي "زارارىنان قاشىق بولۋعا، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك" دەگەن ورىس ءتىلىنىڭ ورنىن ەندى اعىلشىن ءتىلى باستى. بۇكىل الەم اعىلشىن ءتىلىنىڭ قۇرساۋىندا. ءسوز جوق، بەسىنشى ريەۆوليۋسيانى تۇركىلەر جاساماسا، قازاق ءتىلى ۇلى تۇعىرعا قونا المايتىنى بەلگىلى. مەن تاياۋ جىلداردا انا ءتىلىم ─ قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستار ءتىلى بولا الاتىنىنا سەنەمىن. سوزىمە قايتىپ ورالايىن، قازىرگى پرەزيدەنتىمىز ق.توقايەۆ جۇڭگو جۋرناليسىنە جۇڭگو تىلىندە سۇحبات بەرىپ، بىرلەسكەن وتىرىستا پەكين تورىندە قازاقشا مالىمدەمە جاسادى. تەكتىلىگىن، مىقتىلىعىن، بولمىسىن تانىتتى. "Euronews-تە" اعىلشىن تىلىندە سويلەدى. فرانسۋز تىلىندە، قىتايشا ەركىن كوسىلەدى. پوليگلوت. بۇگىنگى قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى. بۇگىن ول ─ پرەزيدەنت. ەڭ باستىسى، ماعجان سەنىم ارتقان جاستاردىڭ ۇلگى تۇتار اعاسى. قيىن عاسىردا ۇلت كوشباسشىسى بولا العان مۇستافا شوقاي دا جەتى ءتىل ءبىلىپ، تۇركيا اسىپ، فرانسيادا تۇردى. نەمىس بيلىگىنە حات جازىپ، ولاردىڭ ءحىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن شىڭعىس حاننان دا اسقان زۇلىم ەكەندىگىن بەتتەرىنە باستى. فاشيستىك بيلىكتىڭ باعاسىن بەردى. لوندوندا وقىعان ماحاتما گاندي ەلىنە تاۋەلسىزدىك سىيلادى. اتىنان اتى ۇركەتىن داڭقتى چەرچيلمەن سۇحباتتاستى. بۇكىل ءۇندىستان قارىز ولارعا. سول گانديدىڭ "اقىرىپ تەڭدىك سۇراۋىنا" مۇمكىندىك بەرگەن قۋاتتى ساناسىنىڭ تۇپكى نەگىزى نە ەدى؟ كوكىرەگىندەگى ءۇندى رۋحى جانە اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋى ەدى. الەمدىك ءتىلدى ءبىلدى، كۇللى ءۇندىنىڭ ارمانىن ورىندادى. "جاۋىڭدى جەڭگىڭ كەلسە، ونىڭ ءتىلىن ءبىل". گانديدىڭ جاۋىن جەڭگەنى ەمەس پە، الپاۋىت ەلگە ارىزىن ايتىپ، قارا حالىقتىڭ ەڭبەگىن تولىق وتەتتى. بۇدان تۇيەتىنىمىز: بىزگە دە كەرەگى ─ قورىقپاۋ، سانانى تۇزەپ، ءبىلىم كەڭىستىگىنە قالىقتاپ ەنۋ. كوپ ءتىل بىلگەن ادامنىڭ ءبىرى ەرەكشەلىگى ─ ەلدەگى ءارتۇرلى قاساقانا ارانداتۋشىلىققا ەرىپ كەتە بەرمەيدى. مىسالى، ەلگە جۇڭگو كەلەدى ەكەن دەپ ۇزىنقۇلاق حابار دۇرلىكتىرگەندە، جۇڭگو مادەنيەتىن، جۇڭگو ءتىلىن بىلەتىندەر مەن كوپ ءتىل بىلەتىندەر بۇعان باس اۋىرتپادى. ويتكەنى ونداي اقپاراتتاردى شەتەلدىك باسپالاردان وقىعان، حابارى بار. كوپ ءتىل ءبىلۋ ─ كوپ ادامنىڭ ميىن باسىڭا قوندىرۋ. ونداي ادامدار جەردە قالمايدى، تاڭداعان جەرىنەن ءوز ورنىن تابادى. ۇلتىن تانىتقىسى كەلگەن پاراسات يەلەرىنىڭ ىستەرى مەن بىلىمگە ارنالعان ۋاقىت ىزدەرى وسىنى دالەلدەيدى.
جاراس دجايلىبايەۆ
جاڭاوزەن ءبىلىم-يننوۆاسيا ليسەيى
You Might Also Like
-
جيرەنشەنىڭ ايەلى ءولىپ، ايەل كورىپ ءجۇرىپ ءبىر شالدىڭ قىزىنا كەزدەسەدى. ءبىر قاراشا ءۇيدىڭ الدىندا ءبىر قىز شىعىپ تۇر ەكەن. قىزدىڭ ۇستىندە قىزىل ماتادان كويلەگى بار ەكەن. كويلەكتىڭ ۇشكىلى اق ماتا ەكەن. ق...
