تۋعان جەردە
ءوزى بولعان جىگىتكە قايدا بارسا ورىن بار. بولا الماعان جىگىتكە ەن دالادا ورىن تار. بولعانعا دا، بولا الماعانعا دا كىندىك كەسىپ تۋعان جەر، قازداي قالقىپ وسكەن ەل سەنەن ىستىق بار ما ەكەن!
«كەرى الا اتتى» ساۋىرلاي سالعان كۇرەڭ جولمەن قايقاڭنىڭ قىر جوتاسىنا شىعا كەلگەندە كونە جەر كوزگە وتتاي باسىلدى. ءبارى تانىس. ءبارى جىلى شىرايمەن قارايدى. اعاش ات، تال ساداق، اسىق ويناعان تاقىرشاق، قىز ۇزاتقان، كەلىنشەك تۇسكەن، كوكپار شاۋىپ، بالۋان كۇرەسكەن جەر — انا، سوناۋ بالا شاقتى ەسكە ءتۇسىرىپ كۇلىمدەگەندەي بولادى...
وسى قايقاڭعا شىعىپ، توڭىرەككە كوز جىبەرمەگەلى ءدال ون بەس جىل ءوتتى. بۇرىن ونداعان جىلدار وزگەرىلگەنىن بىلدىرمەگەن دالا، تانىپ العىسىز تۇرگە ەنىپتى. قارسى الدىمىزدا قاراۋىتىپ قارا نۇرا جاتىر. بوتاقارا كوز ۇشىندا مۇنارتادى. جاۋىر تاۋ مىنە. نۇرا جاعاسىنداعى بۇل ەكى تۇرعىنىڭ اراسى مىقتى اتقا كۇندىك جەر بولاتىن. نۇرا — تەڭىز، كۇندىك جەر، كوز تۇنار ەل بوپ كەتىپتى. بۇل قاي ەل، قاي تەڭىز؟ دەپ قاپەلىمدە كوز ءبىر توسىرقادى.
بالەكەڭ اقىرىن عانا ىڭىلدايدى. ءۇش بەس جىلدىقتى وسى اۋماقتا كوزىمەن وتكىزگەن قارت كەننىڭ عانا ينجەنەرى ەمەس، ۇلى وزگەرىستىڭ دە شەجىرەسى سياقتى. ول اڭگىمەنى ارىدەن قوزعايدى.
— كومىرەكەڭنىڭ كەرەمەتى عوي، شىراق.. — دەپ باستادى ءبىر كەزدە...
ءبىز شىققان جوننىڭ جوتاسىنان توڭىرەك تەگىس كورىنەدى. قاراعاندى ارت جاقتا: ەرتەدە، بايتاق جوننىڭ بەتىندە، اۋىل ايماعىنداي عانا قارا قوقىردىڭ ورتاسىندا شوشايعان جالعىز تۇربا بۇل كۇندە ءوربىپ كەتكەن. قارا جارتاس، كوك مۇنار، قايناعان قالا باتىسقا قاراي بەل اسىپ كەتە بارادى. ەسكى قاراعاندىنىڭ ماڭىنداعى بۇقپا، قىزىل قۇدىق، اققۇدىق، قامپان پوسەلكەلەرى قالامەن تۇتاسىپ كەتكەن. سوۆەتتىك قاراعاندى ءقازىر قارا نۇرانى جاستانا، اياعى شەرۋباي نۇرانى تىرەي جاتىر. ەكى نۇرانىڭ اراسى قىسقا كۇندە كۇندىك جەر، ەرتەدە التاي رۋىنىڭ مەكەنى. «ارعىن بولساڭ التاي بول» دەگەن ماتەل قاراعاندىنىڭ ءدال وسى بەينەسىنە قاراي ايتىلعان ءتارىزدى. جالشى، جىلقىشى التاي بالا جاھاندى كەزىپ كەلىپ، مويىماس قارا التىندى جاستانا جاتىپتى.
— ءبىز قاراعاندىلىقپىز. قاراعاندى ءبىزدىڭ جەر، — دەگەن ءسوز ەل ماقتانى بولىپ كەتكەن. تۋعان جەردىڭ تولىقسىعان بەينەسىنە قاراپ تۇرىپ، وڭاشادا ىشىمنەن مەن دە ءبىر ماقتاندىم.
— قاراعاندىنىڭ سۋسىنى، جۇرەگى عوي مىناۋ، — دەپ بالەكەڭ كوك تەڭىزگە قاراي يەگىن كوتەرىپ تۇر. ۇزىندىعى جيىرما بەس - وتىز كولدەنەڭى تورت-بەس كيلومەتر كوك جويقىننىڭ ورتاسىندا «كىندىك توبەنىڭ» توبەسى عانا قىلتيادى. بەك، ورازبەك اۋىلدارىنىڭ ماڭىنداعى قىستاۋلارى، قوجىر پوسەلكەسى سۋدىڭ استىندا قالعان. قوجىر تاۋىنىڭ ءوزىن سۋ ءۇش جاعىنان قورشاپ الىپتى. نۇرا — نۇرا بولعالى تالاي شالقىپ تاسىعان بولار، سۋاتىنان تالاي مىڭ يەكتەپ ءجۇزىپ قالقىعان بولار. ءبىراق، ەش ۋاقىتتا مۇنداي تەڭىز بولعان ەمەس، ارناسىن بۇزىپ ورگە قاراي اققان ەمەس. الىپ قاراعاندى الدەقايدا بيىك جوننىڭ بەتىندە، شولدە جاتىر. كولكىگەن نۇرانى قوس تۇتىكپەن كۇندىز-تۇنى سورىپ جاتىر. ءبىر تۇتىك جەر استىندا، سۋ تارتادى. بۇكىل قاراعاندىنىڭ جان-جانۋارىن سۋارىپ تۇر. ەكىنشى تۇتىك اسپاندا، توق تارتادى، قاراعاندىنىڭ بارلىق مەحانيزمىن جۇرگىزىپ تۇر. ەكى تۇتىكتىڭ كىندىگى قاراعاندىنىڭ ەلەكتر ستانسياسى — كارگرەس.
* * *
كارگرەس — جاراتىلىس اسۋىن نوقتالاپ ءمىنۋدىڭ ايقىن ءبىر بەينەسى. ءومىر بويى ىرىق بەرمەگەن اساۋ نۇرانى تەرەڭ ساعادان قىلعىندىرا بۋىپتى دا، بۋىنىپ بارا جاتسا بوساتىپ، تىنىستاتا قوياتىن بەس تەمىر قاقپا جاساپتى. بەسەۋىندە بەس وزەننىڭ كۇشى بار. جازعى تۇرعى تاسقىندا بۋىنعان نۇرا بۋىرقانا سوقسا دا، قولدان جاساعان بەس تيەكتى تەبىرەنتە الماي، جاعاداعى جارتاسقا، بىلش-بىلش ۇرا بەرەدى. ەرتەدەن شوككەن ءنان جارتاستى دولى تولقىن جەڭبەي تىنار ەمەس، اراشاعا تەك ادام ءتۇسىپ، دۇلەي كۇشتى جونگە سالىپتى.
باتىسقا قاراي كولدەنەڭ تارتقان «تەمىر استاۋ» تەرەڭ ارنا تولقىنداردى تۇيدەگىمەن جۇتىپ جاتىر. وسى ارنا بىرنەشە كيلومەترگە سوزىلادى. ەكى جاعى سۋارمالى وگورود، سوناۋ سىرعاباي توبەشىگىنە دەيىنگى كەڭ القاپ كوكپەڭبەك، ءونىمى ىشىنە سيماي لىق-لىق ەتەدى. ارناسىنان اسقان نۇرا الىپ قاراعاندىنى عانا ەمەس، ەن دالانىڭ دا تۇگىن تۇلەتىپ، ءتۇرىن قۇلپىرتىپ جىبەرگەن...
باتىسى — سول قۇلپىرعان دالا، شىعىسى — تاۋ باۋرىندا تۋلاعان نۇرا، ارالىقتان ادەمى قالا وسكەن. قالانىڭ كوپ قاباتتى، الۋان ءتۇستى، زاڭعار ۇيلەرى بار. ءۇي ماڭى ءوربىپ كەلە جاتقان بايتەرەكتەر. ءدال ورتادا ۇلكەن ب ا ق...
ساۋلەتتى قالانىڭ شاپشاڭ وسكەندىگى سونشا، تۇرعان حالىق ات قويىپ تا ۇلگىرمەگەن. بىرەۋلەر «كارگرەس»، «قازمەتالزاۆود» دەسە، بىرەۋلەر «ساماركاند» دەپ جۇرەدى. ءبىر قالانى ءۇش ءتۇرلى اتاۋدا ءمان بار. سوعىس ۇستىندە نۇرانى تەڭىز، قاراعاندىنى جويقىن كۇش ەتكەن كارگرەس وسى قالادا. ونى جاساۋشىلار قالانى ءوز ءوندىرىسىنىڭ اتىمەن اتايدى. قازاقستاندا قارا مەتاللۋرگيانىڭ الىبى «مەن» دەپ تۇرعان جاس نويان دا وسى قالادا. ونى جاساۋشىلار دا قالانى ءوز ءوندىرىسىنىڭ اتىمەن اتايدى. «ساماركاند» — ەرتەدە وسى قالانىڭ ورنىندا بولعان كىشكەنتاي پوسەلكە، اۋىزعا ول ادەت بويىنشا اشەيىن ءىلىنىپ ءجۇر. دۇرىسىندا، ءبارىنىڭ ساعالاعانى نۇرا. قالانىڭ اتى نۇرا بولسا ءبارى دە ىرزا بولار ەدى.
* * *
سۋدان بۋ الىپ، بۋدىڭ كۇشىمەن ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرىپ تۇرعان كارگرەس-تىڭ ءىشى تولىپ جاتقان شىتىرمان. تەحنيكانىڭ الۋان تەتىكتەرىن سوزبەن ۇعىندىرۋدىڭ قيىنشىلىعى سونشا، ەڭ اقىرى كوچەگار جولداس تا وزگەرىپ كەتىپتى. ومىراۋىنداعى ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنى بار قازاق جىگىتى ءبىر اسەم سارايدا ءبىر ءوزى وتىر. الدىندا جارقىراعان تاقتا، تاقتانىڭ بەتى جىپىرلاعان كنوپكا، ولشەۋىش قۇرالدار... سارايدىڭ ءىشى — تىم زەينەتتى عىلىمي-زەرتتەۋ لابوراتورياسىنا، جىگىت — عالىمعا ۇقسايدى. ديرەكتور ميحايلەنكو جولداس، سوندا دا، «كوچەگار» دەپ تانىستىردى وسى جىگىتتى. كوچەگار دەگەننىڭ قولىندا سويىلداي تەمىر كوسەۋ، كوزىندە توماعا كوزىلدىرىگى بولاتىن ەدى. ول ىسىلداعان ءداۋ قازان، لاپىلداعان وتپەن قارا تەر بولىپ الىسىپ جاتاتىن ەدى. ال، مىنا كوچەگار كابينەتتە وتىرعان ديرەكتور ميحايلەنكونىڭ وزىنەن سالتاناتتىراق.
— جاڭا تەحنيكاعا ەسكى ءتىل ەرە الماي قالعان ەكەن، — دەستىك.
— كوچەگار دەگەنشە، ماشينيست دەۋ كەرەك، - دەپ كومبينات باستىعى راچيەۆ جولداس تۇزەگەن بولادى. وعان قانشا تۇزەلگەنىن قايدام، ايتەۋىر، تەحنيكا وزگەرىسى — ءتىلدىڭ دە وزگەرىسى ەكەنىن، ەلەكتر قۋاتى — بارلىق ءىستىڭ، مادەنيەتتىلىكتىڭ كىلتى ەكەنىن ءبىر كوچەگاردىڭ ءوزى-اق دالەلدەپ تۇر. وسى ادەمى سارايداعى جالعىز جىگىت بۇكىل ستانسيانىڭ مەحانيزمدەرىن جۇرگىزەدى. ال، ستانسيانىڭ ءوزى قاراعاندى مەن قاراعاندى مەتالل زاۆودىن، تاعى ءبىر الىپ قۇرىلىستى جۇرگىزەدى. وسىنشاما كۇردەلى مەحانيزمدى ءبىر كىسى باسقارىپ وتىرعانىنا قاراماستان راچيەۆ جولداس جۇمىسشى كۇشى جەتپەيدى دەپ زارلايدى. سوعىس ءبىتتى، مايدانداعىلار كەلىپ جاتىر. كەلىسىمەن-اق وندىرىسكە كىرىپ جاتىر. ءبىراق، كەلەشەگى قازىرگىسىنەن دە كۇشتى ەلەكتر كوممۋنيزمگە جەتپەي جاي تابار ما!
— رەسپۋبليكامىزدىڭ جيىرما بەس جىلدىعىنا دەيىن ەڭبەك ونىمدىلىگىن تاعى دا ون پروسەنت ارتتىردىق!.. — دەگەن ۇران قابىرعالاردا جازۋلى، جۇمىسشىلاردىڭ اۋزىندا. يۋن ايىندا ستاحانوۆشىلار مەن ەكپىندىلەر جيىلىسى بولىپ، مەرەكە الدىنداعى جارىستى ءبىر شولىپ وتكەن ەكەن:
«...ەكى ءجۇز جەتپىس توننا كومىر ۇنەمدەلدى. ءبىر اۆاريا بولعان جوق. جوندەۋ جۇمىستارى مەرزىمىنەن بۇرىن، «جاقسى» دەگەن باعامەن ءبىتتى. ەكىنشى اگرەگاتتى ورناتۋ جۇمىسى گرافيكتەن وزىق كەلەدى. ەڭبەك ءونىمى ون ءبىر پروسەنت ارتتى...» دەگەن قورىتىندى شىعارىپتى.
ستاحانوۆشىلار بۇل جۇگىن ابدەن سالماقتاپ، جاڭادان ون ءبىر ءتۇرلى مىندەتتەمە الىپتى. سونىڭ ءبىرى — ەكىنشى ءنومىرلى قازان مەن ەكىنشى ءنومىرلى تۋربوگەنەراتوردى ورناتۋ كورىنەدى. بۇل ستانسيا قۋاتىن ەسەلەپ كۇشەيتۋ شاراسى. وزگەسى، بار كۇشتى باپتاپ، دۇرىس پايدالانۋ قامى. مەرەكەگە وسى العان مىندەتتەمەلەرىن ورىنداپ كەلسە، ولاردان كىم وزار! ازىرگى جۇرىسىندە ايىپ جوق. ايتسە دە، راچيەۆ جولداس:
— قارا جارىستا وزا بەرەدى. ۇلى جارىستا وزعاندى ايت، — دەپ ىقىشيەۆ پەن اسىلبەكوۆتى قالجىڭمەن قايراپ تۇر.
ۇستاراداي قىلپىلداعان، قىسىق كوز قارا جىگىت:
— قارا جارىستا وزا بەرسە، ءتۇبى سول تەگىن ەمەس، — دەپ كۇلىمدەيدى، — ستانسيامەن بىرگە وسكەن، قارا جۇمىسشىدان مونتاج سەحىنىڭ باستىعى بولۋعا دەيىن كوتەرىلىپ، جاقسى ەڭبەگى ءۇشىن جاڭادا عانا وردەن العان ىقىشوۆ التىنبەك وسى. ەلەكتر سەحىنىڭ باستىعى التىنبەكوۆ تە تومەننەن ورلەپ، وردەنگە جەتكەندەردىڭ ءبىرى. وسكەن تەحنيكا ادامدى دا وسىرگەن. ءبىراق، تەحنيكا دا، ادام دا وزدىگىنەن وسە بەرە مە؟ كوپ وسىرۋدە عوي. ميحايلەنكو، راچيەۆ جولداستار ستانسيانىڭ ءوسۋ تاريحىن ۇزاق حيكايا قىلسا دا، ونى جاساسقان كوپ قازاقتاردىڭ ىشىنەن ءۇش-تورت-اق جىگىتتىڭ اتىن اتاۋعا جارادى. بۇل وزدەرىنە دە ولقى كورىندى، دەرەۋ كادر ماسەلەسىنەن تايىپ شىعىپ، باسقا اڭگىمەگە كوشتى!..
قالاعا ەرەكشە كورىك، تىنىس بەرىپ تۇرعان ۇلكەن باقتى نۇسقاپ:
— تاجييەۆ جولداس جاساتىپ كەتىپ ەدى، — دەيدى جۇمىسشىلار. سول باقتان شىعىسقا قاراي، ستانسيانى قورشاي جيىرما مىڭ ءتۇپ اعاش ەگىلگەن. جۇمىسشىلار تۇراتىن كوركەم ۇيلەردىڭ اراسىنا تروتۋارلار سالىنعان. ەندى بىرەر جىلدا، قالىڭ اعاشتىڭ ىشىندە، تاۋ باۋرىندا، تۋلاعان وزەن جاعاسىندا دەمالىس — ساياحات ورنى بوپ كورىنگەلى تۇر كارگرەس.
شىركىن نۇرا، جەر شۇرايى سەنەن وتەر مە! كومىر، تەمىر، ەلەكتر، ەگىن — ءبارى سەنەن ءوربىپ تۇر.
1945 جىل.
You Might Also Like
-
كەشكى مەزگىل. تۇنەرگەن اسپان وقتىن-وقتىن جاۋىپ كەتەدى. جاز شىقسا دا كۇن ءجوندى جىلىنباعان. ۆوكزال باسىندا ساپىرىلىسقان جۇرتتىڭ ىشىندە جاق ءجۇنى ۇرپيگەندەر كوپ. قوڭىراۋ قاعىلدى. پاروۆوز ءۇنى ەستىلدى. ۆ...
