شىعىس جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى عاني مۇراتبايەۆ
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى،
قازالى اۋىلى، №100 ورتا مەكتەبىنىڭ 10-سىنىپ وقۋشىسى
انۋاربەك شاحنوزا الىشەر قىزى
جەتەكشىسى:گەوگرافيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
قوجامۇراتوۆ سەرىك يگىلىك ۇلى
تاقىرىبى: شىعىس جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى عاني مۇراتبايەۆتىڭ ءومىر جولى
كىرىسپە
ءاربىر تاريحي كەزەڭ وزىنە ساي كوسەمدەرى، شەشەندەرى، باتىرلارى، باستاۋشىلاردى ىرىكتەيدى. ولار قوعامدىق ءومىردىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋلەرىن»تاباندىلىقپەن باستان وتكىزىپ، جالىنداي جانىپ، جۇلدىزداي جارقىراپ، كەلەشەك ماسەلەلەرىن ەلىنىڭ، جەرىنىڭ، تۋعان حالقىنىڭ ماڭگىلىك مۇددەلەرىمەن بايلانىستىرا بىلەدى. وتان بولاشاعى الدىنداعى جان-جاقتى جاۋاپكەرشىلىك، ادامگەرشىلىك، اقىل، پاراسات، قاجىرلى قايرات، شەبەر ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەت تانىتا بىلگەن تۇلعالار تاريح تورىندە، تاريحي جادىدا قالا بەرەدى.
ءبىزدىڭ عانيىمىز قازاقتىڭ عاني مۇراتبايەۆى وسى الىپ تۇلعالار توبىندا. قازاقستان مەن ورتالىق ازيا جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى، شىعىس جاستارىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولعان بەلگىلى بولعان قوعام قايراتكەرى عاني مۇراتبايەۆ ەسىمى ەلگە عانا ەمەس، الەمگە بەلگىلى. ول ءوز باسىنا دارىعان جىگەر كۇشپەن اقىل –پاراساتىن شىعىس حالقىنىڭ كەمەل كەلەشەگىنە باعىتتادى.
1. عاني مۇراتبايەۆتىڭ ءومىر جولى
شىعىس جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى عاني مۇراتبايەۆ قازالىنىڭ قاسيەتتى توپىراعىندا، قازىرگى ءوزىنىڭ اتىمەن اتالىناتىن اۋىلدا مۇراتباي بولىس شاڭىراعىندا 1902 جىلى 3ماۋسىمدا دۇنيەگە كەلگەن. كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە «عاني جارلى-جاقىباي وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى»دەپ جازىلىپ ءجۇردى. قازالىنىڭ كونەكوز قاريالارى مەن شەجىرەشىلەردىڭ ايتۋىنشا مۇراتبايدىڭ ۇزاق جىلدار بويى بولىس بولىپ، ەل بيلەگەن پاراساتتى ادام ەكەندىگى تاۋەلسىزدىك العالى اشىق جاريالانا باستادى.
عانيدىڭ اكەسى مۇراتباي بالاسى 4 جاسقا تولعاندا قايتىس بولادى. ول ەر جەتكەنشە اكەدەن قالعان ازدى-كوپتى دۇنيە-مال تاۋسىلىپ، كوزگە كورىنەرلىك اسىرىپ –ارتىلعان ەشنارسە بولا قويماعان. سوندىقتان دا عاني تەك قانا كۇن كورەتىن دارەجەدە وسكەن. اناسى باتيما بالاسىنىڭ زەرەكتىگىن بايقاپ، عانيدى 9 جاسىندا كوپ قيىنشىلىقپەن قازالى قالاسىنداعى ورىس –قازاق وسى كۇنگى گوركيي اتىنداعى №16 ارالاس مەكتەپكە وقۋعا بەرەدى. 1916جىلى عانيدىڭ اناسى باتيما قايتىس بولادى. عاني سول كەزدە نەبارى 14جاسىندا جەتىم بولىپ قالادى. مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرگەن سوڭ، ورىسشا ساۋاتتانعان عاني 1914-1917جىلدارى قازالىداعى ورىس باستاۋىش ۋچيليششەسىندە وقىپ، اقپان - قازان توڭكەرىسىنە بايلانىستى ءتۇرلى ساياسي جۇمىستارعا قاتىسادى. ۋچيليششەنى بىتىرگەن سوڭ، 1917-1918جىلدارى قازالىدا تۇڭعىش رەت كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلعاندا عاني مۇراتبايەۆ ريەۆوليۋسيالىق كوميتەت مۇشەلىگىنە قابىلدانىپ، ونىڭ قۇرامىندا بەلسەنە جۇمىس ىستەيدى.
2. جالىندى جاس عۇمىر
ەلدىڭ ەكى جاق بوپ، ەش نارسەگە كوزى جەتە قويماعان توڭكەرىستى تولقىندى وسى كەزەڭىندە عانيدىڭ العاشقى دەموكراتيالىق كوزقاراسى وياندى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
الايدا، بىلىمگە قۇمارتقان جاس عاني 1918 جىلى قازالىدان تاشكەنتكە كەلىپ، قازاق-قىرعىز ۋچيليششەسىنە وقۋعا تۇسەدى. بۇل ۋچيليششە 1920جىلدان باستاپ حالىق اعارتۋ ينستيتۋتى بولدى. 1919جىلى عاني مۇراتبايەۆ جاستار ۇيىمىنا مۇشەلىككە قابىلدانادى. مىنە وسى كۇننەن باستاپ عانيدىڭ جالىنداعان ءومىرى جاستار ۇيىمىمەن ۇنەمى تىعىز بايلانىستا ءوتتى. سول كەزەڭدە ساياسي سانا سەزىمى دە، ومىرگە كوزقاراسى دا كوپ جاستاردان وزىق عاني مۇراتبايەۆ كومسومولدىڭ الدىڭعى قاتارلى بەلسەندى مۇشەسى، جاستار جۇمىسىن ۇلگىلى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى.
1916جىلعى جانە ودان كەيىنگى وقيعالار سالدارىنان اشتىققا، جالاڭاشتىققا ۇشىراعان تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ قاڭعىرىپ جۇرگەن جەتىم بالالارىن ينتەرناتتارعا، بالالار ۇيلەرىنە، مەكتەپتەرگە تارتۋ ىسىنە قىزۋ ارالاسادى. ونىڭ بۇل تاراپتاعى ءىسى سول كەزدەگى تۇركىستان اسكەري كەڭەسى ساياسي باسقارماسىنىڭ باستىعى ۆ. ۆ. كۋبىشوۆتىڭ نازارىن اۋداردى. ۆ. ۆ كۋبىشوۆ عانيدى قىزىل ارميا قاتارىنا العاش شاقىرىلعان قازاق، قىرعىز، تاجىك، وزبەك، تۇركىمەن، ۇيعىر جاستارى اراسىندا ساياسي ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزۋگە تارتتى.
1919جىلى كوممۋنيستىك جاستار ۇيىمىنا مۇشە بولىپ قابىلدانىپ، ۋچيليششە كومسومولدارى عانيدى كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ەتىپ سايلايدى. بىرەر جىل قالالىق، ۋەزدىك كوميتەتتە جۇمىس ىستەيدى. جەتىسۋ ايماعىنىڭ پەداگوگيكالىق كۋرسىندا ساباق بەرۋ ماقساتىندا ۆەرنىي قالاسىنا جىبەرىلەدى. ناتيجەسىندە جەتىسۋ وبلىسىندا مۇعالىمدەر دايارلايتىن كۋرستار ۇيىمداستىرادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا كومسومول ۇيىمىنىڭ جۇمىسىنىڭ جاندانۋىنا قازالىنىڭ ءوز تۇلەگى، شىعىس جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى اتانعان عاني مۇراتبايەۆتىڭ ىقپالى زور.
قورىتىندى
عاني ءوز زامانىنا ساي، ۋاقىت تولقىنىنا ىلەسە بىلگەن اسقاق ويلى، ەر كەۋدەلى ورەن ەدى. ەلدىڭ جوعىن جوقتادى، حالقىمەن بىرگە مۇڭايدى، ءبىراق بولاشاققا سەندى. حالقىمىزدىڭ ارداقتى دا، ابزال ازاماتى، اققان جۇلدىزداي از جاساپ، ارتىنا مول مۇرا قالدىرعان، قازاقستان مەن ورتا ازيا جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى –دەموكرات عاني مۇراتبايەۆتىڭ ەل مۇددەسى ءۇشىن جاساعان جانقيارلىق ەڭبەگى بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1. ورتايماعان قازانى - قاسەتتى قازالى 1998جىل
2. عاني تاعىلىمى 2008جىلى
3. مەن عانيمىن 2007جىل
4. تۇران قازالى، سىر بويى گازەتتەرى
قازالى اۋىلى، №100 ورتا مەكتەبىنىڭ 10-سىنىپ وقۋشىسى
انۋاربەك شاحنوزا الىشەر قىزى
جەتەكشىسى:گەوگرافيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
قوجامۇراتوۆ سەرىك يگىلىك ۇلى
تاقىرىبى: شىعىس جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى عاني مۇراتبايەۆتىڭ ءومىر جولى
كىرىسپە
ءاربىر تاريحي كەزەڭ وزىنە ساي كوسەمدەرى، شەشەندەرى، باتىرلارى، باستاۋشىلاردى ىرىكتەيدى. ولار قوعامدىق ءومىردىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋلەرىن»تاباندىلىقپەن باستان وتكىزىپ، جالىنداي جانىپ، جۇلدىزداي جارقىراپ، كەلەشەك ماسەلەلەرىن ەلىنىڭ، جەرىنىڭ، تۋعان حالقىنىڭ ماڭگىلىك مۇددەلەرىمەن بايلانىستىرا بىلەدى. وتان بولاشاعى الدىنداعى جان-جاقتى جاۋاپكەرشىلىك، ادامگەرشىلىك، اقىل، پاراسات، قاجىرلى قايرات، شەبەر ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەت تانىتا بىلگەن تۇلعالار تاريح تورىندە، تاريحي جادىدا قالا بەرەدى.
ءبىزدىڭ عانيىمىز قازاقتىڭ عاني مۇراتبايەۆى وسى الىپ تۇلعالار توبىندا. قازاقستان مەن ورتالىق ازيا جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى، شىعىس جاستارىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولعان بەلگىلى بولعان قوعام قايراتكەرى عاني مۇراتبايەۆ ەسىمى ەلگە عانا ەمەس، الەمگە بەلگىلى. ول ءوز باسىنا دارىعان جىگەر كۇشپەن اقىل –پاراساتىن شىعىس حالقىنىڭ كەمەل كەلەشەگىنە باعىتتادى.
1. عاني مۇراتبايەۆتىڭ ءومىر جولى
شىعىس جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى عاني مۇراتبايەۆ قازالىنىڭ قاسيەتتى توپىراعىندا، قازىرگى ءوزىنىڭ اتىمەن اتالىناتىن اۋىلدا مۇراتباي بولىس شاڭىراعىندا 1902 جىلى 3ماۋسىمدا دۇنيەگە كەلگەن. كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە «عاني جارلى-جاقىباي وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى»دەپ جازىلىپ ءجۇردى. قازالىنىڭ كونەكوز قاريالارى مەن شەجىرەشىلەردىڭ ايتۋىنشا مۇراتبايدىڭ ۇزاق جىلدار بويى بولىس بولىپ، ەل بيلەگەن پاراساتتى ادام ەكەندىگى تاۋەلسىزدىك العالى اشىق جاريالانا باستادى.
عانيدىڭ اكەسى مۇراتباي بالاسى 4 جاسقا تولعاندا قايتىس بولادى. ول ەر جەتكەنشە اكەدەن قالعان ازدى-كوپتى دۇنيە-مال تاۋسىلىپ، كوزگە كورىنەرلىك اسىرىپ –ارتىلعان ەشنارسە بولا قويماعان. سوندىقتان دا عاني تەك قانا كۇن كورەتىن دارەجەدە وسكەن. اناسى باتيما بالاسىنىڭ زەرەكتىگىن بايقاپ، عانيدى 9 جاسىندا كوپ قيىنشىلىقپەن قازالى قالاسىنداعى ورىس –قازاق وسى كۇنگى گوركيي اتىنداعى №16 ارالاس مەكتەپكە وقۋعا بەرەدى. 1916جىلى عانيدىڭ اناسى باتيما قايتىس بولادى. عاني سول كەزدە نەبارى 14جاسىندا جەتىم بولىپ قالادى. مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرگەن سوڭ، ورىسشا ساۋاتتانعان عاني 1914-1917جىلدارى قازالىداعى ورىس باستاۋىش ۋچيليششەسىندە وقىپ، اقپان - قازان توڭكەرىسىنە بايلانىستى ءتۇرلى ساياسي جۇمىستارعا قاتىسادى. ۋچيليششەنى بىتىرگەن سوڭ، 1917-1918جىلدارى قازالىدا تۇڭعىش رەت كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلعاندا عاني مۇراتبايەۆ ريەۆوليۋسيالىق كوميتەت مۇشەلىگىنە قابىلدانىپ، ونىڭ قۇرامىندا بەلسەنە جۇمىس ىستەيدى.
2. جالىندى جاس عۇمىر
ەلدىڭ ەكى جاق بوپ، ەش نارسەگە كوزى جەتە قويماعان توڭكەرىستى تولقىندى وسى كەزەڭىندە عانيدىڭ العاشقى دەموكراتيالىق كوزقاراسى وياندى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
الايدا، بىلىمگە قۇمارتقان جاس عاني 1918 جىلى قازالىدان تاشكەنتكە كەلىپ، قازاق-قىرعىز ۋچيليششەسىنە وقۋعا تۇسەدى. بۇل ۋچيليششە 1920جىلدان باستاپ حالىق اعارتۋ ينستيتۋتى بولدى. 1919جىلى عاني مۇراتبايەۆ جاستار ۇيىمىنا مۇشەلىككە قابىلدانادى. مىنە وسى كۇننەن باستاپ عانيدىڭ جالىنداعان ءومىرى جاستار ۇيىمىمەن ۇنەمى تىعىز بايلانىستا ءوتتى. سول كەزەڭدە ساياسي سانا سەزىمى دە، ومىرگە كوزقاراسى دا كوپ جاستاردان وزىق عاني مۇراتبايەۆ كومسومولدىڭ الدىڭعى قاتارلى بەلسەندى مۇشەسى، جاستار جۇمىسىن ۇلگىلى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى.
1916جىلعى جانە ودان كەيىنگى وقيعالار سالدارىنان اشتىققا، جالاڭاشتىققا ۇشىراعان تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ قاڭعىرىپ جۇرگەن جەتىم بالالارىن ينتەرناتتارعا، بالالار ۇيلەرىنە، مەكتەپتەرگە تارتۋ ىسىنە قىزۋ ارالاسادى. ونىڭ بۇل تاراپتاعى ءىسى سول كەزدەگى تۇركىستان اسكەري كەڭەسى ساياسي باسقارماسىنىڭ باستىعى ۆ. ۆ. كۋبىشوۆتىڭ نازارىن اۋداردى. ۆ. ۆ كۋبىشوۆ عانيدى قىزىل ارميا قاتارىنا العاش شاقىرىلعان قازاق، قىرعىز، تاجىك، وزبەك، تۇركىمەن، ۇيعىر جاستارى اراسىندا ساياسي ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزۋگە تارتتى.
1919جىلى كوممۋنيستىك جاستار ۇيىمىنا مۇشە بولىپ قابىلدانىپ، ۋچيليششە كومسومولدارى عانيدى كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ەتىپ سايلايدى. بىرەر جىل قالالىق، ۋەزدىك كوميتەتتە جۇمىس ىستەيدى. جەتىسۋ ايماعىنىڭ پەداگوگيكالىق كۋرسىندا ساباق بەرۋ ماقساتىندا ۆەرنىي قالاسىنا جىبەرىلەدى. ناتيجەسىندە جەتىسۋ وبلىسىندا مۇعالىمدەر دايارلايتىن كۋرستار ۇيىمداستىرادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا كومسومول ۇيىمىنىڭ جۇمىسىنىڭ جاندانۋىنا قازالىنىڭ ءوز تۇلەگى، شىعىس جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى اتانعان عاني مۇراتبايەۆتىڭ ىقپالى زور.
قورىتىندى
عاني ءوز زامانىنا ساي، ۋاقىت تولقىنىنا ىلەسە بىلگەن اسقاق ويلى، ەر كەۋدەلى ورەن ەدى. ەلدىڭ جوعىن جوقتادى، حالقىمەن بىرگە مۇڭايدى، ءبىراق بولاشاققا سەندى. حالقىمىزدىڭ ارداقتى دا، ابزال ازاماتى، اققان جۇلدىزداي از جاساپ، ارتىنا مول مۇرا قالدىرعان، قازاقستان مەن ورتا ازيا جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى –دەموكرات عاني مۇراتبايەۆتىڭ ەل مۇددەسى ءۇشىن جاساعان جانقيارلىق ەڭبەگى بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1. ورتايماعان قازانى - قاسەتتى قازالى 1998جىل
2. عاني تاعىلىمى 2008جىلى
3. مەن عانيمىن 2007جىل
4. تۇران قازالى، سىر بويى گازەتتەرى
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى- تاريحي دەرەك رەتىندە
