شىڭعىس حان تۋرالى (ءىى نۇسقا)
ەرتەدە نايمان تايپاسىن قايىپ دەگەن حان بيلەپتى. حاننىڭ كۇنسۇلۋ اتتى قىزى بولعان. سۇيىكتى دە جالعىز قىزىن حان وزەننىڭ ورتاسىنا سالىنعان جۇزبەلى اعاش ۇيدە، ەلدەن جۇرتتان اۋلاق ۇستاعان. قاسىندا قىرىق كانيزەگى بار. مەرزىمدى ۋاقىتتا ازىق-تۇلىك پەن كەرەك-جاراقتى اتەكتەر جەتكىزىپ تۇرادى. اعاش ءۇي ءتورت بۇرىشىنان تەمىر ىلگەكپەن بەكىتىلگەن. جازعى ىستىقتا سۋ بەتى سالقىن دا راحات.
قىزىنىڭ جۇزبەلى سارايىنا التى ايدا ءبىر بارىپ قايتاتىن حاننىڭ ادەتى. سول ادەت بويىنشا بىردە وزەن ۇستىندەگى سارايعا بارسا، كۇنسۇلۋ اۋزى-مۇرنىنان شىعا ەكىقابات. بۇلقان-تالقان اشۋلانعان اكەسىنە ايتقان قىزدىڭ تۇسىندىرمەسى مىناۋ:
— تاڭەرتەڭ شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە قاراپ ەدىم، تۇلا بويىم ءيىپ كەتتى. سونان بويىما بالا ءبىتتى.
حان بۇل سوزگە سەنبەيدى. ولتىرەيىن دەسە، جالعىزى، تاعى قيمايدى. اقىرىندا ويلانىپ-تولعانا كەلە اعاش ءۇيدى ىلگەكپەن بوساتىپ، كانيزەكتەرىمەن قوسا وزەننىڭ اعىسىمەن اعىزىپ قويا بەرۋگە پارمەن ەتەدى.
سول وزەننىڭ تومەنگى جاعىن مانعۇل ەلى جايلايدى ەكەن. سول ەلدە جەبە سوقىر جانە اسۋكەي مەرگەن دەگەندەر بولىپتى. ەكەۋى دە دوس، ءارى قىراعى. ۇنەمى ەلدىڭ شەتىن، جاۋدىڭ ءوتىن تورۋىلدايدى ەكەن. ءبىر كۇنى قاراسا، وزەن ۇستىمەن قاراۋىتقان الدەنە زات الىستا جايلاپ اعىپ كەلە جاتىر. ەكى مەرگەن سول ارادا باستەسەدى.
— وسى اعىپ كەلە جاتقان زات مەنىكى بولسىن، — دەيدى جەبە سوقىر.
— ىشىندەگىسى مەنىكى بولسىن، — دەيدى اسۋكەي.
اعاش ءۇي ەلدىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە جىگىتتەر تەمىر ىلگەك لاقتىرىپ توقتاتادى. ۋادە بويىنشا اعاش ءۇي جەبەگە بۇيىرىلادى دا، ىشىندەگى كۇنسۇلۋ قىزدى اسۋكەي الادى. كۇنسۇلۋ ايى-كۇنى تولعان سوڭ بوسانىپ، التىن ايدارلى ۇل تابادى. بەس جاسقا دەيىن وعان ەسىم قويىلماعان. ويتكەنى شەشە بايعۇس «ءولتىرىپ تاستايدى» دەپ قاۋىپتەنىپ، وگەي اكەگە كورسەتپەي، جاسىرىن ۇستاعان.
اسۋكەيگە كەلگەن سوڭ كۇنسۇلۋ ەكى ەگىز ۇل تابادى. العاشقى ەگىزدىڭ اتتارىن تورەگەتاي، تورگەلتاي، كەيىنگى ەگىزدىڭ اتتا- رىن ساراعاتاي، سارعالتاي قويادى. بۇل ەگىزدەر تۋعاندا جاۋىرىندارى جابىسىپ تۋعان. وتاشى جاۋىرىندارىن قىلىشپەن ايىرعان. مۇنى ەستىگەن ءبىر سۇڭعىلا قارت قاتتى وكىنىپتى:
— بارەكەلدە-اي! باسقا ءادىس قولدانباي، قىلىشپەن بەكەر ايىرعان ەكەن. وزدەرى دە، ۇرپاقتارى دا قىرىق پىشاق بولادى-اۋ، — دەپتى الگى قارت.
كۇندەردە ءبىر كۇن كۇنسۇلۋ ويعا تۇسەدى: «مىنا تورتەۋى ءبىر اكەدەن. التىن ايدارلىم ءبىر اكەدەن. ەرتەڭ ەر جەتكەن سوڭ قاستىق جاسار». وسىنى ويلاعان قامقور انا التىن ايدارلى ۇلىن جاسىرىن تۇردە بۇلعىر تاۋ دەگەن سول وزەننىڭ باس جاعىنداعى تاۋعا جونەلتەدى.
مۇنان سوڭ ارادا ون بەس جىل وتكەن. باياعى سۇڭعىلا شالدىڭ ايتقانى تۋرا كەلىپ، اسۋكەيدىڭ ءتورت بالاسى ۇلىستى تورتكە ءبولىپ الادى دا، ءوزدى-وزى جاۋلاسادى. ەل بۇلىنەدى. مۇنى كورگەن سوڭ ەلدىڭ مايقى ءبيى كۇنسۇلۋعا كەلىپ باياعى التىن ايدارلى بالانىڭ ءقازىر قايدا ەكەنىن سۇرايدى.
— ەلگە تۇلعا بولارلىق بالا — سول. مىنا ءتورت تەنتەك ەلدى سورلاتۋعا اينالدى، — دەيدى مايقى بي.
شەشەسىنىڭ ايتۋىنشا التىن ايدارلى ۇل ءتىرى، ءقازىر بۇلعىر تاۋدا. وزەننىڭ اعىسىمەن كۇن سايىن ارشانىڭ ءبىر بۇتاعىن اعىزىپ وتىرادى. شەشەسى ونىڭ ءتىرى ەكەنىن سونان بىلەتىن كورىنەدى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى مايقى بي التىن ايدارلى بالانى الىپ كەلۋ ءۇشىن بۇلعىر تاۋعا اتتانادى. كەتەرىندە وعان كۇنسۇلۋ موينىنداعى تەر سىڭگەن القاسىن بەرەدى.
— وسى ارقىلى ۇستاماساڭىزدار، تاعى بوپ كەتكەن بالا وڭايلىقپەن ۇستاتپاس، — دەيدى.
شەشەسىنىڭ ايتقانى راس ەكەن. قاسىندا كىلەڭ اقبوز اتقا مىنگەن قىرىق سەرىگى بار التىن ايدارلى بالا كولدەنەڭ قۇرىپ قويعان كەرمەنى دە، مويىنعا تاستالعان بۇعالىقتى دا بۇيىم كورمەي بىت-شىت قىلىپ وتە شىعىپتى. وتە شىققانداعى ءبارىنىڭ ايتقانى: «شىڭعىس، شىڭعىس!»
جابايى بالا ءدوڭنىڭ ۇستىندە جىلانشا ءيىرىلىپ جاتقان القانى كورگەن سوڭ توقتاپ، اتتان تۇسەدى. القانى يىسكەپ، كوزىنەن جاس بۇرشاقتاپ جىلايدى كەپ. اقبوز اتتى سەرىكتەرى مۇنى تاستاپ، قۇيىنداتىپ كەتە بارادى. جىلاپ تۇرعان بالا جىگىتتى مايقى ءبيدىڭ ىرىكتەپ اكەلگەن ازاماتتارى جابىلىپ
ۇستايدى.
بالا ءبىراز ءتىل بىلەدى ەكەن. اناسىنىڭ اتىن ەستىگەن سوڭ ونشا كوپ قارسىلاسپاعان. مايقى ءبيدىڭ توبى سول تاۋدا بالانى اق كيىزگە وتىرعىزىپ، قىرىق نايزامەن باستارىنا ءۇش رەت كوتەرىپ، حان سايلايدى.
ەندى حاننىڭ تابانىن جەرگە تيگىزبەي اپارۋ كەرەك ەلگە. ەرتەدەن كەلە جاتقان ءراسىم سولاي. اتقا مىنگىزسە، ات كوتەرە الماي دى. جاياۋ اپارۋدىڭ رەتى جوق. مايقى بي ويلاپ-ويلاپ، اقىرىندا جىگىتتەرىنە توبەسىندە شاتىرى بار، قوس دوڭعالاقتى كىشكەنە اربا جاساتادى. سول ارباعا ات جەگىپ، حاندى ەلگە جەتكىزەدى. سول كۇننەن باستاپ «شىڭعىس» اتاندىرادى.
شىڭعىس ەسىمىنىڭ ءبىر ماعىناسى «شىن قىز» دەگەن ءسوز، ياعني اناسىنىڭ اۋليەلىگىن، كۇنادان تازالىعىن سيپاتتايدى. تاعى ءبىر راۋاياتتا «شىڭ-قۇز» دەگەن ءسوز دەسىپ ءجۇر. سەبەبى بالا ون بەس جاسقا دەيىن ەلسىز-كۇنسىز بۇلعىر تاۋدا شىڭ مەن قۇزدىڭ اراسىندا ءوستى عوي. شىڭعىس حان ەلگە كەلگەن سوڭ ەلدى ءبۇلدىرىپ جۇرگەن ءتورت وگەي اعاسىنىڭ باسىن العىزادى. سونان سوڭ كورشىلەس رۋلاردى جاۋلاپ الۋعا اتتانادى.
You Might Also Like
-
ەلىمىزدە مەكتەپتە وقۋ كەزىندە سمارتفونداردى، پلانشەتتەردى پايدالانۋعا تىيىم سالۋ ەنگىزىلۋى مۇمكىن. بۇل جايىندا ق ر پرەمەر-مينيسترى اسقار ءماميننىڭ سەنات دەپۋتاتىنىڭ ساۋالىنا بەرگەن جاۋابىندا ايتىلعان.
-
ءاز جانىبەك حاننىڭ ءبىر بەس ءۋازىرى حان قولىندا بىرنەشە جىل ءجۇرىپ اقىلعا دا، بىلىمگە دە ءوزىن-وزى ارتىق اسقاندىعىن سەزىپتى. ءاردايىم ويلايتىنى وي: «اي! وسى حاننىڭ حاندىعى بولماسا، مەنەن اقىلى كەم-...
