سىر بويى. ءىى
ءۇشىنشى ءبولىم
داعدارىستا
اۋىل بيىك قۇبا ءدوڭنىڭ كۇنگەي جاق باۋرايىندا وتىر ەدى.
ءۇي مەن ءۇيدىڭ اراسى بەس قادام-ون قادام — ىرگە تۇيىسە قونىپتى. قوس بەلدەۋ سالعان اشىق قامىس قورانىڭ ەكى شالعايى اۋىلدى ىق پاناسىنا الىپ قاۋسىرا قۇشاقتاپ جاتىر. قورا تارتقان كەزدە مالدىڭ، جاننىڭ قامىن بىردەي ويلاستىرعان سياقتى.
جىلداعى ادەتى، نۇرىمبەت پەن باراقتىڭ بالالارى قىسى-جازى وسىلاي ىرگە ايىرمايدى.
ازىن-اۋلاق جىلقى تۇقىمى تەپسەڭدە، ەكى اۋىلعا قاراعان مىڭ قارالى قوي، ءۇش ءجۇز تۇيە، قامىس قورانىڭ ىعىنا يىرىلەدى.
بۇگىن ءتۇس اۋعالى كۇن قاقاپ تۇر. ارقا سىردىڭ بويى ەمەس، باس توقساننان قۋىرىپ اكەتەدى.
جانقوجا ۇيگە كىرگەندە قىزىل ءىڭىر ەدى.
ءۇش تاعان تەمىر وشاقتىڭ ۇستىندە قازان اسۋلى. قارا قيدىڭ قىپ-قىزىل شوعى بەتىڭدى شارپيدى. اياز سورىپ كەلگەن كيىمنىڭ بۋى بۇرقىراپ قويا بەردى.
ايبارشا اس قامىنا كىرىسكەن. كەنەت ءۇي سىرتىندا حابارلاس قىلعان ادام داۋىسى شىقتى.
— قۇدايى مەيمان بولساڭ، تۇسە بەر!
ەندىگى سىرت كيىمىن شەشىنىپ، وتقا قىزدىرىنىپ وتىرعان جانقوجا قايتا كيىنۋگە ەرىنەدى. قاقاپ تۇرعان ايازدا تاعى دا دالاعا شىعۋعا بەتىنەن باسقان.
— اسسالاۋمالايكۇم!
قوناقتىڭ وزىنەن بۇرىن داۋىسى كىردى. قىلعىندىرا بۋىنعان تۇلكى تىماقتىڭ تۇگىنەن بەت-جۇزى كورىنبەيدى. قوي تەرىسى توننىڭ سىرتىنان تۇيە ءجۇن شەكپەن كيىپ، بەلىن تۇساۋمەن بۋىنىپتى.
— ەي، ساپاقپىسىڭ؟
— تانىماي قالعانىڭ با، جاكە؟
ساپاق باسىنان تىماعىن الدى. جىرتيىپ كۇلەدى.
— تانىدىم. تۇساۋ بەلبەۋىڭنەن تانىپ تۇرمىن.
جانقوجا وسى تۇساۋ بەلبەۋدى ەتكەن جاز ءبىر ەسكەرتكەن.
ساپاق مىڭ ايداعان باي، ۇيالعان سياقتى ەدى. سوندا دا تاس ەكەن. كەڭكىلدەپ كۇلدى.
كۇزدىكۇنگى اپامنىڭ جانازاسىندا بولىپ كەتكەلى بەل شەشكەنىم جوق، — دەدى، اقتالعالى ايتقانداي.
قازان سوعاردىڭ الدىندا ءمۇمسىن دۇنيە سالعان. جانازاسىنا بۇل وڭىردەگى ءتورتقارا تۇگەل قاتىستى. ساپاق سونى ايتىپ وتىر.
ساپاقتىڭ ءبىر ءۇيىر جىلقىسىن جوعالتقانى جايلى جانقوجا دا ەسىتكەن. كۇزدىڭ كۇنى كوشى-قون، الاس-قاپاس كوبەيەدى. بارىمتاشى باتىرلار دا سونداي كەزدى اڭدىپ قاپى سوعاتىن ەدى.
ساپاق قىر ىزىنەن قالماي ءجۇرىپ، اقىرى تاۋىپ قايتىپتى. قىر شەكتىسى، شۇرەن اۋلىنىڭ جىگىتتەرى ەكەن.
جىلقى ىزدەپ ءجۇرىپ، كوتەكەڭنىڭ جانازاسىنا تاپ بولدىم...
— كوتەكەڭ...
— كوتىبار اعام... اپىراۋ، ونىڭ قازا بولعانىن سەندەر ءالى ەسىتكەن جوقسىڭدار ما؟
بيىل قىس بىردەن قۋىرىپ اكەتتى. قار ەرتە تۇسكەن. قاراشادا باستى دا سالدى. سول-اق ەكەن، ءبىر كۇن تىنىشتىق جوق، بۇگىن قار، ەرتەڭ بۇرقاسىن، كوزدى اشتىرعان جوق. ۇلكەن-كىشى مال سوڭىندا، بەلدەرىن بوساتقالى ەكى-اق كۇن. ءومىرى ادام بولىپ، جانقوجانىڭ بەتىن ۇسىك شالعانى بيىل ەكەن. سارعىش ءجۇزى قارا قوجالاق تارتقان. وسى قىستىڭ الەگى اۋىل-اۋىلدىڭ اراسىن الشاقتاتىپ، ەڭ اياعى ۇزىنقۇلاق حاباردان دا قاعىس قالدىرادى.
بيىل جاز بورسىق قۇمىنا جاقىنداپ قونعان تابىننىڭ باتىرى جانقاسقا قاراشا سوعاردىڭ الدىندا قىس قىستاۋى جەم بويىنا قاراي جىلجيدى. جاي جىلجىماي، قارا شوقپار جىگىتتەرىن اتتاندىرىپ، قاباق كوتىبار اۋلىنىڭ ءبىر ءۇيىر جىلقىسىن الا كەتكەن. قازاق اراسى قاشان قىجىلسىز جۇرگەن. بۇرىن دا اتتىڭ مايى، اتاننىڭ قومى سياقتى وكپە-نازى بولسا كەرەك. كوتىبار دا ءبىر ەلدىڭ قازان بۇزار تەنتەگى، جانقاسقانىڭ قول قيمىلىنا اشىنعان بەتى، اتتان سالىپ، اتقا قونادى ەكەن. تابىن اۋلىنان جىلقى قۋادى.
— سول كۇنى قاراشا سوعىپتى. كوتەكەم الا قۇيىن بوراسىننىڭ اراسىندا جولداستارىنان اداسىپ قالعان. اتى بولدىرىپ ءبىر توبەنىڭ ىعىندا جاتادى ەكەن. قۋعىنشى تابىندار ۇستىنەن تۇسەدى. ايتۋى، كوتىبار ەكەنىن ولار دا بىلىڭكىرەمەيدى-اۋ، ءسىرا. باتىر دا قاسارىسىپ، شىنىن ايتپايدى. تاياق ۇشىنا ءتيىپ، جان تاپسىرىپتى.
جانقوجانىڭ ەرىنى قىبىر-قىبىر ەتەدى. بەتىنە ءبىر تامشى جاس دومالاپ ءتۇستى. اقىرىن بەتىن سيپاپ جاتىر.
— مارقۇمنىڭ توپىراعى تورقا بولسىن...
ارجاعىن ايتقان جوق. وكسىك بۋعانداي، باتىردىڭ داۋسى بارلىعىڭقىراپ شىعادى.
ودام بەرى دە ون جىلداي ءوتىپتى-اۋ. ايدارقۇل مەن ەستەكباي وسى ءتورتقارالاردان جىلقى قۋىپ، اقىرى كىسى ولىمىنە سوعىپ... قۇرماماي-قۇتتىق ءۇش ەردىڭ قۇنىن تولەپ قۇتىلىپ ەدى. سونىڭ الدىندا عانا بورانباي ولتىرگەن رامانقۇلدىڭ ىنىسىنەن قوجامۇرات بولىپ قۇن تارتقان. سول جىلى قىس تا قامىتشىلىق،، سىر بويىندا شىعىندالماعان اۋىل جوق... كوتىبار ءتورتقاراعا تولەنەتىن ءۇش مىڭ قويدىڭ جارتىسىن موينىمەن كوتەردى... قايران ەر!
ولگەن قازاقتىڭ جامانى جوق، قايتا جاقسى ىستەرى ەسىندە قالادى...
بيىل كوكتەمدە عانا ەدى-اۋ... ايشىلىق جەردە وتىرعان كوتىبار جانقوجاعا شاپقىنشى جىبەرىپتى...
حيۋا حاندىعى سىر بويىنا قامال سالىپ، ەكى ارىس ەل الىم-شومەننىڭ بەرەكەسىن الىپ جاتقان جايى بار... بىرەسە زەكەتى، بىرەسە ءۇسىرى... وعان ساربازداردىڭ سويىستىعى، سالىنىپ جاتقان قامالدىڭ ىعىن-شىعىنى قوسىلادى. قارا قازاق بالاسىنىڭ كۇيزەلىپ بىتكەنىن ءسوز قىلدى.
الدىڭعى جىلى كوتىبار وقىس قيمىلعا بارىپ، الىم-سالىق جيناۋعا شىققان مەكتەردىڭ قول، اياعىن بايلاتىپ، ورىستاردىڭ قولىنا بەرەدى ەكەن. ەسىتكەن جۇرت جاعاسىن ۇستادى. سودان بەرى توعىز مىڭ ءۇي قىر شەكتىسى ابىگەر... بەلدەۋلەردەن ات كەتپەيتىن ەدى.
كوتىباردىڭ اۋلىنداعى ۇلكەن جيىنعا الىم-شومەننىڭ جاقسىلارى تۇگەل باس قوسا العان جوق. ءبىر بولەك شومەكەي، قىرداعى ءتورتقارا بيلەرى... سىر شەكتىسىنەن جانقوجا سياقتى حيۋانىڭ قۋعىنىندا شەتتەپ جۇرگەن اۋىلداردىڭ بەس-التى ازاماتى ەدى. ال قىر شەكتىسىنىڭ جاقسىلارى تۇگەل كەلگەن.
كوتىباردىڭ توپ باستايتىن كوسەمدىگى بولعانمەن، ءتىلمارسۋدى جانى قالامايتىن كىسى. بۇل جولى ءبىراز كوسىلدى. الىم-شومەن قۇرىق كورمەگەن اساۋ عوي. ءبىر زاماندا تىزە كورسەتكىسى كەلگەن ءابىلقايىردى باراق سۇلتانعا جىعىپ بەرەتىن دە وسى شەكتى ەدى. باراق قاھارلى سۇلتاننىڭ باسىن الاتىن جولى، ءالىمنىڭ اش بورىلەرىنە سۇيەنىپ ءىس قىلدى. نۇرالىنىڭ سىر بويىنان جىلجىپ كەتەتىنى دە سودان سوڭ... ال قاراقالپاقتى قان قاقساتىپ نەشە رەت شاۋىپ العان ايشۋاق سۇلتان مەن ەرالى الىم-شومەنگە كوز الارتۋدان تايساقتايتىن. ءبىر جاعىندا ءابىلقايىر اۋلەتى، ءبىر جاعىندا ورىس سولداتتار، — سىرىم باتىر جايىق بويىنان ەرىكسىز ىرگە اۋدارعاندا، سىر وڭىرىندەگى الىمگە كەلىپ ەدى. الدىنان ەل كەتىپ، سوڭىنا جاۋ ءتۇسىپ ساسقان كەزدە قاراتاي سۇلتان دا سىر شەكتىسىنە كەلىپ، ات تىزگىنىن سۇرادى...
سويتكەن الىم-شومەن بۇگىن توزىپ كەتىپ وتىر. ارداقتى ەرى جانقوجا اتا قونىسىنان بەزىپ، ءتورتقارانى ساعالاپ جۇرسە، توزعانى ەمەي نەمەنە؟ حيۋا حانى اللاقۇل سىر بويىنان قامال سالدىرىپ، جەلكەگە ءمىنىپ الدى. اتادان قالعان سالت، الىم-شومەن جادىك اۋلەتىنىڭ شاشپاۋىن كوتەرىپ كەلىپ ەدى. حيۋا تاعىنا ءمىنىپ، ىعىلىم ەلگە ءامىرىن جۇرگىزگەن قايىپ حان ءالىم ىشىندە جاز جايلايتىن. ونىڭ سالتىن بالاسى ءابىلعازى دا ۇستادى. ورىسقا ۇركە قارايتىن قارا قازاق، وندا حيۋا حاندىعىنا بۇيرەگى بۇرادى، ءابىلعازىنى توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىن كەرەتىن. ول كوز جۇمعان كۇنى بالاسى ارىنعازى سۇلتاندى حان كوتەرگەنى دە سوندىقتان...
ول كەزدە نەنىڭ ءمانىسىن ءبىلىپ جاتىرمىز، ارىنعازىنى قاتال دەپ جۇردىك. ەلدى ءبىر ۋىسقا جيناپ، قىسىڭقىراپ جىبەرگەنى دە راس. ءبىراق، اڭدىعان دۇشپانعا ايبار ەدى. حيۋا بەتكە پانا بولدى، قىزىلقۇمعا اياعىن اتتاپ باستىرعان جوق. تەنتەكتى تىيىپ ۇستاعانى، ەلدىڭ تىنىشتىعىن ويلاعان شىعار... ونىڭ ەسەسىنە حالىقتىڭ اۋىزبىرشىلىگى كۇشەيدى. ونىڭ تۇبىنە جەتكەندە، ورىس تا سودان قورىقتى عوي. ءابىلقايىر تۇقىمىنىڭ ايتاعىنا ەردى. ەسىل ەردىڭ كوزىن اسىرىپ، يتجەككەنگە ايداتىپ جىبەردى...
ءابىلقايىر اۋلەتى ازعىندادى. شەرعازىنىڭ بالاسى جانعازى الىم-شومەننىڭ تاعىنا تالاسىپ، قىلىقتى كورسەتكەن جوق پا؟ ءقازىر حيۋانىڭ قارعىلى توبەتىنە اينالىپتى. حان بولعانداعى سيقى، قازاعىن — قالىڭ ەلىن قوسىلىپ تالاپ وتىر...
ەندى بىرەۋى بايماعامبەت سۇلتان، كۇن اشىقتا موينىندا، كۇن جاۋعاندا قوينىڭدا... ءوزى حيۋانىڭ وزبىرلىعىنان تۇرالاپ وتىرعان ەلدەن، ورىستىڭ پايداسىنا الىم-سالىق سۇراپ قودىراڭدايدى. ورىس بودان قىلعىسى كەلەدى ەكەن، سىر بويىنان حيۋالىق كاززاپتاردى نەگە قۋىپ تاستامايدى؟ اللاقۇل حاننىڭ قىلىشى وتكىر، ودان ورىس تا سەسكەنىپ وتىر. قارا قازاق سولاي تۇسىنەتىن ەدى...
بۇل كەزدە ورىس تاعىنىڭ جاس ءامىرشىسى نيكولايدىڭ بار نازارى كاۆكازعا اۋعانىن قازاق، بىلمەيدى. ءشامىلدىڭ تۋى استىنا جينالعان جاۋىنگەر تاۋ حالىقتارىنىڭ قاتال قارسىلىعىنان قول بوساماي جاتقان. قازاق دالاسىنداي ەمەس، كاۆكاز باي ولكە... ءارى ارجاعىندا ورىس پاتشالىعىنىڭ ەجەلگى دۇشپانى تۇرىكتەر مەن پارسىلار جاقىن... ورتا ازيانى باعىندىرعىسى كەلسە، نيكولايعا كاۆكازداعى ارمياسىنىڭ ۇشتەن ءبىرى دە جەتەر ەدى. ءبىراق ەڭ اۋەلى ءقاۋىپتى جاقتاعى جاۋىن جايعاستىرىپ الۋى كەرەك. ايتپەسە، كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىر بۇيىردەن ساپ ەتىپ وپىق جەگىزۋى كادىك...
ستراتەگيانىڭ ونداي-ونداي قۇيتىرقىسىنا قاراپايىم ويلايتىن قازاق بيلەرىنىڭ اقىلى جەتە بەرمەيدى. ورىستىڭ قيمىلسىز جاتقان تۇرىنە قاراپ، ونى قورقاقتىقتىڭ بەلگىسىنە جوريدى.
ايداۋداعى ارىنعازىنىڭ قاسىنا ءجۇسىپ باتىر كەلىپتى. سىرىم باتىردىڭ ارتىندا قالعان جالعىز تۇياق.
— الىم-شومەنمەن جەتى جىل دامدەس بولىپ ەدىم، جاقسىلارىنا سالەم ايت. حيۋانىڭ شاپقىنشىلىعىنا ۇشىراعان ەلدى ويلاسام، ىشكەن اسىم تاماعىمنان جۇرمەيدى. ءبىراق، باستا بۇعاۋ. — ءجۇسىپ باتىردان سالەم جولداپ وتىرىپ، ءبىر ءوتىنىش جاسايدى. — بالىمنىڭ قاسىنا بىر-ەكەۋى ەرىپ، نيكولاي پاتشاعا ارىز ايتىپ كەلسە عوي. سىر بويىنا حورەزم حاندىقتارىنىڭ قامال سالىپ جاتقانى ورىس پاتشالىعىن قوبالجىتپاۋى مۇمكىن ەمەس. قازاق سۇلتانداردىڭ ىشىندە ەلدىڭ باسىن قوسىپ، حيۋاعا قارسى قاۋقار جاساي الاتىنداي ەشكىم قالعان جوق. ەل بولىپ ءوتىنىش جاساسا، پاتشا مەنى قايتارىپ قالۋى كادىك. نيكولاي الەكساندر ەمەس. ءارى ءقازىر ءابىلقايىر تۇقىمىنىڭ قاۋقارى قانشالىقتى ەكەنىن بىلگەندەي دە بولدى عوي...
ءجۇسىپ باتىر وسى ءسوزدى ايتىپ وتىرعاندا، تالايلار-اق كوزىنە جاس الدى. جانقوجانىڭ دا تەبە قۇيقاسى شىمىرلايدى.
قازاق حان ۇستەمدىگىن سيرەك مويىندايدى. اسىرەسە قۇم ساعالاعان الىم-شومەن... ون ءتورت جاسار جانقوجا ءابىلعازى حانعا اۋىر-اۋىر سەز ايتتى. سوندا بالا دا بولسا، بەس شەكتىنىڭ ايبارىنا سەنىپ ايتتى. سول جانقوجا ءابىلعازىنىڭ بالاسىن حان كوتەرەتىن جەردە اقساقال-بيلەردىڭ كەڭەسىنەن سىرت قالدى... سونداعىسى، ارىنعازىنىڭ الگى ءبىر قورلىق سەزدى كەشىرمەسىنە شاك كەلتىرگەن جوق-تى. جاس ءامىرشىنىڭ قاتالدىعى جايلى الىپ قاشتى حابار دا دۇرىلدەپ ەستىلىپ جاتتى... باس ساۋعالاۋدى ويلاعان باتىر بوحان تاۋىنا قاراي جىلجىپ كەتتى.
سوڭعى تورت-بەس جىلدىڭ بەدەرىندە جانقوجا دا تالاي قيىندىقتى باستان كەشكەن. اجال قاتەرى ءتونىپ، قۋعىن كوردى. سىرتتان كەلگەن جاۋ ونىڭ باسىن ەز باۋىرىنىڭ قولىمەن الدىرا جازداعان جوق پا؟ سونى ويلاسا ءالى كۇنگە ەت جۇرەگى تىتىركەيدى. قىرىق رۋ قازاق ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالماي، ءتۇبى ەل بولىپ وڭبايدى ەكەن.جاسانعان جاۋ ۇستىنە كەلگەندە، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋدىڭ ورنىنا، ساتقىن بيلەر قانجىعاسىنا بايلانادى... ءبارىنىڭ ويلايتىنى باس اماندىعى... دۇشپاننىڭ سەنىمىنە كىرىپ، سول ارقىلى ەل تىزگىنىن ۇستاۋدان دامەتەدى... تىزگىن تۋعان حالقىن الىپ جەۋ ءۇشىن كەرەك. رامانقۇل بيلەپ، قارا قازاقتى قاي ارمانىنا جەتكىزەدى؟ قاسقىرعا قوي باقتىرعان اڭقاۋ شالدىڭ كەرى كەلدى. قاسقىر... اۋزى جىنعا تيگەن سوڭ قۇتىرىندى...
ەلدى ءبىر ۋىسقا جينايتىن ءدىنى مىقتى ەر كەرەك. قىرىق رۋ قازاق قارا بۇقارادان شىققان جاقسىسىن مويىنداعان ەمەس. حان تۇقىمىنا امال جوق... اتادان قالعان ءداستۇر... حان باسىن السا دا شىدايدى...
حان تۇقىمىن اۋىزعا العاندا، بۇل ولكەنىڭ بىلەتىن ۇشەۋى — ءابىلقايىر، ابىلاي، جادىك سۇلتان... ابىلايدى ءۇش ءجۇزدىڭ جاقسىسى حان كوتەرىپتى دەگەن اتاعى بولماسا، ورتا جۇزدەن اسىپ بيلىك ەتكەن جەرى جوق. ال ءابىلقايىر تۇقىمىنان ەل جەرىپ شىقتى. قارا بۇقارادان شىققان جاقسى بولسا كورە الماي، ەل ۇستىنە ورىس اسكەرىن شاقىرىپ، بالەنىڭ باسىن اۋەلى باستاعان دا سولار ەدى... باي ۇلى مەن جەتىرۋ — ەكى ارىس ەل، ءابىلقايىر ۇرپاعىن العان جەردە تىكسىنە باستايدى. جاڭگىر حان مەن ايشۋاق اۋلەتىنە ورىستىڭ مىلتىعىنان قورقىپ باعىنىپ وتىر...
حيۋانىڭ شاشباۋىن كوتەرگەن جانعازىنىڭ كەسكىنى اناۋ. ول دا ءابىلقايىر اۋلەتى...
ابىلاي تۇقىمى بولسا، التى باقان الاۋىز... قارقاراداي بولىپ قاسىم ءتىرى وتىرعاندا، ەركەك كىندىك قۇرىعانداي، ابىلايدىڭ تاعىنا قاتىن وتىرىپتى...
جادىك سۇلتان اۋلەتىندە ارتىق تۋعان ارىنعازى ەدى. ءالى دە حان تاعىنا سول لايىق...
سوڭعى تورت-بەس جىلدا كوپ تولعانعان جانقوجا ءوزى دە وسى قورىتىندىعا كەلگەن.
كوتىباردىڭ ءسوزىن قۇپتادى.
بالىمنىڭ قاسىنا ءجۇسىپ باتىر ەرەدى. پەتەربۋرگقا ءوزى دە بارىپ، جول كەرىپ قايتتى. تاعى دا ەكى كىسىنى اتادى. ولار اتتانعاندا سارشاتامىزدىڭ ءىشى، ءقازىر باس توقسان ورتاسىنان اۋدى. بەس ايدىڭ ءجۇزى بولدى.
سوڭعى ءبىر ايدىڭ ىشىندەگى قىستىڭ قامىتشىلىعى مال باققان شارۋانىڭ ەسىن شىعاردى. ەكى قىردىڭ استىندا وتىرعان اۋىلمەن حابارلاسۋدان قالعان. بۇدان ءبىر جارىم اي بۇرىن وپات بولعان كوتىباردىڭ جاماناتىن بۇگىن ەسىتىپ وتىرعانى مىناۋ...
جانقوجا بۇگىن داستارقان باسىندا تىم تۇيىق وتىردى.
توسەكتە دە كوپكە شەيىن كوز ىلە العان جوق.
قىستا كيىز ءۇي سالقىن. ۇيدەگىلەر كورپەنىڭ استىنان ءبىر-بىر تون جامىلادى. ەرلى-زايىپتى ەكەۋى ءتورت جاسار يتجەمەستى ورتاسىنا الىپ جاتاتىن ەدى. بالا مازاسىز، ءجيى ۇيقىسىراپ، كورپەنىڭ استىنان بالىقتاي تۋلاپ شىعىپ كەتەتىنى بار.
ايبارشا باسى توسەككە ءتيدى-اق ۇيقىعا كەتەدى. پىسىلداعان دىبىسى عانا ەستىلەدى. باتىر يتجەمەستىڭ ۇستىندەگى تۇيە ءجۇن شەكپەندى ءجيى-جيى قىمتاپ قويىپ، وياۋ جاتىر. كوپ قوزعالعان سوڭ مازاسى كەتتى مە، دەنەسى توڭازيدى.
قازاق كورپەنىڭ ءمانىسىن بىلە بەرمەيدى. جاباعى كۇپى مەن قوي تەرىسى توندى بۇركەنىپ، سىرتىنان ءبىر تەكەمەتتى ايقارا جامىلىپ جاتا كەتەتىن عوي. نۇرىمبەت تۇقىمىنىڭ سالتىنا كورپە ايبارشانىڭ جاساۋىمەن بىرگە كىردى.
ءجۇن سالىپ قابىعانمەن، كورپە دە قىمساۋ بولىپ جارىمايدى ەكەن-اۋ... قايران قۇدىقتىڭ سۋىنا ەكى ءپىسىرىپ العان قازاقتىڭ كيىزىنە نە جەتەدى... باتىر كۇرسىندى.
اندا-ساندا وسىلاي ۇيقىسى قاشاتىنى بار. تۋعان جەردەن جىراق تارتىپ، اعايىن اراسىنان اۋلاق شىعۋ وڭاي ەمەس. قاتار-قۇربى، دوس-جولداستارىن ءجيى اڭسايتىن بولىپ ءجۇر. ەر باسىنا كۇن تۋسا، ەتىگىمەن سۋ كەشەدى... اكەسىنىڭ اسى دا بەرىلگەن جوق... ەلدەن بەزىپ جۇرگەنى مىناۋ...
ءتورتقارا دا اعايىن. ەر جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتىنىڭ بىرەۋى قايىن جۇرتى ەكەن. بۇل جاقتا نۇرىمبەت تۇقىمىن حان كوتەرەدى. ورتاسىنا كەلگەن سوڭ تۋعان — جيەنى يتجەمەسكە بىرەۋى ات ەنشى قىلدى، بىرەۋ تاي ەنشى قىلدى. بۇرىن دوڭگەلەنىپ قالعان داۋلەت، بۇل كۇندە قالپىنا كەلگەن. جىلقى سانى جۇزگە تاقادى. كەلەسى تۇيەگە تولىپ وتىر.
ءبىراق يت تويعان جەرىنە، ەر تۋعان جەرىنە... سول عانا ويلانتادى. جىلدان-جىلعا حيۋا دا قىسىمدى كۇشەيتىپ، تىنىستى تارىلتقان. ەلدى ويلايدى.
ارىنعازى... اپىر-اۋ، پاتشاعا كەتكەن ەلشىلەر نەگە كەشىگىپ جاتىر. ەندىگى قايتىپ ورالاتىن كەزى جەتكەن سياقتى. الدە ولارعا دا ارىنعازىنىڭ كەرىن كەلتىرىپ، ءارى قاراي ايداپ جىبەردى مە؟ كاپىرگە سەنبە، سۋعا سۇيەنبە...
ادام كوڭىلىنە كادىك كىرگەندە، قاي-قايداعى قاۋىپ-قاتەر قاپتاپ كەتەدى. قايران كوتەكەم... ول ءتىرى تۇرعاندا، جانقوجا ارقاسىن تامعا سۇيەگەندەي ەدى. قىسىلعاندا تىزگىن ۇشىن بەرەتىن — جاقسىلار دا ازايىپ بارادى-اۋ. باتىر كۇيزەلە تۇسەدى.
* * *
حانىم باستاعان قازاق ەلشىلەرى پەتەربۋرگقا ەكى اي ءجۇرىپ جەتتى. ارىنعازى ايداۋدا جۇرگەن كالۋگا قالاسى جولدان ءبىر ءبۇيىر قالادى ەكەن. ءجۇسىپتىڭ كەڭەسىنە توقتاعان جولاۋشىلار وندا بۇرىلعان جوق. پاتشانىڭ وزىنەن ۇلىقسات بولماعان جەردە جاندارمدار ايداۋداعى ادامنىڭ قاسىنا ەشكىمدى جولاتپايتىن ەدى.
روسسياعا تەرەڭدەپ ەنگەن سايىن، باسقا قازاقتاردان ەس كەتكەن، بارىندە دە ءوڭ-تۇس جوق. جول كورگەن ءجۇسىپ قانا ساسپايدى. ءارى ون جىلعا جاقىن ورىس اراسىندا تۇرىپ كورگەنى بار، تىلگە دە جۇيرىك ەدى.
بالىمعا وسى ۇزاق جولدا ءار وتكەن كۇنى جىلعا تاتيتىنداي، پەتەربۋرگقا جەتكەنشە اسىعادى. سۇلتانىن كورمەگەلى ون ەكى جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى، ەندىگى جاقسىلىقتان كۇدەر ۇزگەندەي، سىمباتتى دەنە قانشىرداي قاتىپ قالعان. بۇرىن دوڭگەلەنىپ كورىنەتىن قىزىل شىرايلى ءجۇزى، ءقازىر اشاڭ تارتقان، اق سۇر. باسىنان باقىت قۇسى ۇشىپ، جاسى وتىزدى ورتالاسا دا، حانىمنىڭ اجارى تايعان جوق-تى. ونىڭ ۇستىنە بىلتىر ايداۋداعى ءجۇسىپ باتىر كەلدى. سۇلتاننىڭ امان ەكەنىن، ايتقان سالەمىن ەسىتكەندە، ولگەنى ءتىرىلىپ، وشكەن وتى جانعانداي، بالىمنىڭ جۇزىنە قان جۇگىرىپ شىعا كەلگەن. پەتەربۋرگقا جاقىنداعان سايىن، مۇزداعان قانعا وت جۇگىرىپ، بۇيىعى جۇرەك القىنا سوعاتىنداي. ە، ءوڭىر. كوپىر پاتشانىڭ ءبىز پاقىرعا مەيىرىمىن تۇسىرە گور... ساپارى ءساتتى بولىپ، قۇداي ءابۇيىر بەرگەندە، سۇلتانىن اۋىلعا قولىنان جەتەلەپ قايتسا، توبەسى كوككە ءبىر تيەر ەدى-اۋ. بالىم ۇزاق تۇندە تاڭ كۇزەتىپ، تاڭىرگە جالبارىنىپ شىعادى. ال ارىنعازى سۇلتاننىڭ ەڭ سۇيىكتى دۇنيەسى — دومبىراسى قورجىندا كەلە جاتىر. ون ەكى جىلدىڭ بەدەرىندە ونىڭ تيەگىنە ءبىر پەندەنىڭ ساۋساعى تيگەن جوق. حانىم دا، دومبىرا دا سارى مەيىزدەي قاتىپ قالعان.
پەتەربۋرگ— عالامات ۇلكەن شاھار. وسىدان ءبىر جارىم اي بۇرىن ورىنبوردا بولىپ، ونىڭ ۇلكەندىگىنە تاڭ قالىپ، تاڭداي قاققان جولاۋشىلار پەتەربۋرگتى ارالاپ كەلە جاتىپ ەستەرى شىقتى. توبەسىمەن كوك تىرەگەن مينارەتتەر... الۋان ءتۇرلى ۇيلەر... كوشەسىندە اعىلعان حالىقتان كوز سۇرىنەدى. وزدەرى قالاعا كەشكىلىك جەتىپ ەدى. بيىك باعانالاردىڭ ۇشار باسىندا سامساپ تۇرعان فونارلاردى كورىپ، اۋىزدارىن اشىپ، كوزدەرىن جۇمدى. وزدەرى تاڭىرگە كۇندە جالبارىنىپ، ءبىراق ءبىر كورە الماي پۇشايمان بولىپ جۇرگەن ءقادىر تۇندەرى وسىندا — پەتەربۋرگتە الدارىنان شىقتى. ال بيىكتىگى بىرىنەن-بىرى وتكەن ميناpەتتەرگە كەزدەسكەن سايىن ءبىر ەلەڭدەيدى. پاتشا سوندا تۇراتىن سياقتى...
— پاتشا تۇراتىن ءۇيدىڭ تۇرپاتى بولەك.
ءجۇسىپ باتىر ولارعا كۇلە قارايدى. — بۇلار دەگەن نە ءتايىرى. مۇندا قارا شەكپەن بايلار تۇرادى...
قارا بۇقارا حالىق مىناداي ۇيدە تۇرعاندا، پاتشانىڭ جايى قانداي بولدى ەكەن!
ءجۇسىپ سۇراي-سۇراي ءجۇرىپ، ءبىر تاتار ساۋداگەرىنىڭ ءۇيىن تاپتى. سوناۋ ورىنبوردا ءادىرىسىن الا شىققان. كەن اۋلاسى بار، ۇلكەن جاي. بيلەر ءوز ۇيىنە كەلگەندەي، جاعاسى جايلاۋ، توبەسى قىستاۋ، جاتىر.
كەلەسى كۇنى ەلەڭ-الاڭدا تۇرىپ كوشەگە شىعىپ كەتكەن ءجۇسىپ كۇن باتا ورالدى. قازاق ورىس پاتشاسىنىڭ قاي مەكەمەسىن ءبىلىپ جاتىر، اناۋ ايتىپ وتىرسا، بارماعان جەرى جوق. ەرتەڭ حانىم باستاپ كەلگەن قازاق، جاقسىلارى ءبىر تورەگە جولىعۋلارى كەرەك. سونىڭ جايىن كەلىسىپ كەلىپتى.
جولاۋشىلار قاتتى قوبالجۋلى. كاپىر تورەنى قالاي قارسى الاتىنىن كىم ءبىلىپتى. پاتشا اعزامعا بۇلاردىڭ اۋزى قاشان جەتەدى؟ قاۋىپ-قاتەر كوپ ەدى.
پاتەرشى تاتار ساۋداگەرىنىڭ بىلمەيتىن تۇكپىرى جوق. جاياۋ قىبىرلاپ ءجۇرىپ، پاتشا سارايىنا ءبىر كۇندە جەتە قويۋ كيىن ەكەن. جولاۋشىلار ەكى پاۋەسكە جالدادى.
كەشەدەن بەرى كورىپ جۇرگەن عيماراتتارى ويىنشىق ەكەن. نيەۆا دارياسىنىڭ جاعاسىنداعى پاتشا سارايى قۇدانىڭ قۇدىرەتىمەن ورناعانداي. توبەسىنە قاراساڭ، باسىنداعى تىماعىڭ تۇسەدى. ءۇي كىرپىش ەمەس، وڭشەڭ اينەكتەن قۇراستىرىلعانداي ەدى. تەرەزەلەرگە كوزدەرى شاعىلىسادى. اسپانداعى جۇلدىزعا كەز بولىپ، سانىنا جەتە الماي اقىلى دال بولعاننان بەتەر، قوناقتار تامسانىپ تۇر.
ەكى يىعىن وقالاپ تاستاعان، ومىراۋى ساپ-سارى الا ورىس تورەسىنىڭ الدىنا بارعاندا ءبارىنىڭ دە بۋىندارى قالتىرايدى. بولمەسى دە كەڭ، اناۋ-مىناۋ اۋىلدىڭ قوتانىنا بەرگىسىز ەكەن. ۇستەلىنىڭ ۇزىندىعى ەسىك پەن تەردەي، ۇستىنە جاپقانى ماساتى ما، ماۋىتى-ماقپال ما، قازاق بالاسى ءبىلىپ بولمايدى. كوزدىڭ جاۋىن الىپ تۇر.
بۇلاردىڭ ىشىندە ءجۇسىپ قانا كوسىلىپ سويلەيدى. ورىسشا سويلەيدى. وزىنە سونىسى جاراسقانداي دا ەكەن. قوڭىر ءۇنى ءبىر اۋەنمەن قۇلاق كۇيىن كەلتىرەدى. ءبارى دە نەگىزدەن شىعادى-اۋ. سىرىم باتىر سويلەپ كەتكەندە، ەستىگەن قازاق سىلتىدەي تىنىپ تىڭدايدى ەكەن دەيتىن. حان تۇقىمى اقسۇيەكتەردى، قايتارىپ ءۋاج ايتۋعا كەلتىرمەي، تالاي ءجىپسىز بايلاعان عوي. ودان تۋعان ءجۇسىپتىڭ ءتۇرى مىناۋ، ورىس جانارالىنىڭ اۋىزىن اشتىرماي، سۋىرىلىپ تۇر...
قازاقتاردىڭ اڭدىعانى تورەنىڭ ءجۇزى، ءجۇسىپ ارىنعازىنىڭ حانىمىن تانىستىرعاندا، ەرەكشە ءىلتيفات بىلدىرگەنىن بايقاپ قالدى. ەڭكەيىپ قولىنىڭ ۇشىنان ءسۇيدى. ايەلدىڭ قولىنان سۇيگىزۋى قازاق ءۇشىن ەرسى. ءبىراق بۇل جەردە حانىمنىڭ قولى تۇگىل بەتىنەن سۇيگەندە، مىناۋىڭ قيسىق قوي دەۋگە دارمەن جوق. قايتا ورىس تورەسىنىڭ ىقىلاس كورسەتكەنىنە ىرزا بولىپ، قازاقتاردىڭ ءىشى جىلىدى.
— حانىمنىڭ كەلگەنىن پاتشا اعزامعا حابارلادىق. ەرتەڭ قابىلدايتىن بولىپ وتىر. قالعان وتىنىشتەرىڭىزدىڭ جاۋابىن دا سول جەردە الاتىن بولاسىزدار...
ءجۇسىپ بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي سويلەگەندە، تورە ءتورت-اق اۋىز سوزبەن تۇجىرىمىن ايتتى. پاتشا اعزامنىڭ الدىنا قازاقتاردىڭ بارلىعىن توپىرلاتىپ اپارۋدىڭ قاجەتى جوق كورىنەدى. حانىمنىڭ قاسىنا ءجۇسىپ قانا ەرەتىن بولدى.
بيلەر ونى دا كوڭىلدەرىنە العان جوق. قۇتىرعاننان قۇتىلعان. پاتشانىڭ الدىنا بارعاندا، شەن تيمەس. ءبارىنىڭ ايتاتىنى ءبىر-اق تىلەك، ارىنعازىنىڭ باسىنا بوستاندىق سۇرايدى عوي. ونى ءجۇسىپ تە جەتكىزەر...
وزدەرىنىڭ پەتەربۋرگقا قاراي اتتانىپ بارا جاتقان ساپارى جايلى ورىنبوردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى گراف ەسسەن جازعان مامىلە بۇدان ءبىر اي بۇرىن ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامنىڭ قولىنا تيگەنىن ولار بىلگەن جوق. قازاقتاردىڭ جولى وڭاي وڭعارىلىپ، يمپەراتوردىڭ تابالدىرىعىندا ۇزاق كۇتىپ جاتىپ قالماعاندارى سوندىقتان ەدى.
بار نازارى كاۆكازدا — كۇشتىرەك ەكى كورشىسى پەرسيا مەن تۇركيانىڭ باسقان قادامىن باعىپ وتىرعانمەن، نيكولاي پاتشا ورتا ازيا مەن قازاقستان ساحاراسىن دا ەستەن شىعارعان جوق. تاۋ حالىقتارىنىڭ تابان تىرەسكەن قارسىلىعى تويتارىلىپ، ءشامىلدىڭ قوسىنىندا جىك شىعىپ، موينىنداعى ءبىر مىندەتى جەڭىلدەگەندەي. ەندى ورتا ازيا... كەڭ بايتاق ولكە... وندا ءۇندىستانعا قاراي اساتىن ۇلى كەرۋەن جولى جاتىر... ورتا ازيا حاندىقتارى قوقان مەن حيۋا ورىس پاتشالىعىنىڭ سول نيەتىن اڭعارىپ قالعان سىڭايى بار. سىر بويىن جاعالاي قامال سالىپ، ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك بەتىنەن الدىن وراپ كەلە جاتىر. جول كەسىلدى...
اكەسى الەكساندر پاتشا جاردەم قولىن سۇراپ كەلگەن قازاق حانى ارىنعازىنى كالۋگاعا جەر اۋدارىپتى. ورىنبوردىڭ شالاعايگەنەرال-گۋبەرناتورى، ازۋلى ارىنعازىدان گورى، قولتىعىنان شىقپايتىن كونبىس اۋلەت ءابىلقايىردىڭ بالالارىن قولداۋدى ارتىق كورگەن. ول مىرزالارىنىڭ، قول استىنداعى ەلدى حيۋا حاندىعى جاۋلاپ الىپ جاتقاندا، قىڭق ەتىپ دىبىس شىعاpۋعا جاراي الماي وتىرعاندارى مىناۋ...
حيۋا مەن قوقان ءقازىر قازاق ساحاراسىنىڭ جەل بەتى ىسپەتتەس. ون جەرگە ەل ىرگەسىن بەرىك ۇستاۋعا قابىلەتى جەتەتىن مىقتى بيلەۋشى كەرەك. ول — ارىنعازى...
پاتشا اعزام ارىنعازىنى ايداۋدان بوساتۋعا بەكىنىپ وتىر. تەك قازاق ەلىنىڭ ەلشىلەرى كەلۋىنە قاراتقان. سودان كەيىن الپىس شاقىرىم جەردەگى كالۋگاعا شاپقىنشى اتتاندىرىپ، ارىنعازى حان سالتاناتىمەن پەتەربۋرگقا الدىرادى. حانىمنىڭ ءوزى دە كەلە جاتىر ەكەن... ساحارا حالقى اقپەيىل، كورسەتكەن قوشەمەتتى ۇمىتپايدى... ءارى بۇعاۋدان بوساتىپ، ءارى سىرداريانىڭ ەكى وڭىرىندە مەكەندەيتىن قالىڭ ەلگە ءامىرشى ەتىپ قايتاراتىن بولسا، ارىنعازى نيكولاي پاتشاعا ءومىر بويى قارىزدار بولىپ وتپەك...
يمپەراتور وسىلاي پايىمدايدى.
كەڭ قونىش قازاق بيلەرىن قابىلداپ جاتۋدى پاتشا اعزام قاجەت دەپ تاپقان جوق. ال جاسى وتىزدىڭ ىشىندەگى حانىمنىڭ ءجونى بولەك ەدى. التى مىڭ شاقىرىم الىس جەردەن ىستىققا كۇيىپ، سۋىققا توڭىپ كەلىپ وتىر... سونى ويلاعاندا يمپەراتوردىڭ ەسىنە كنياگينا ۆولكونسكايا ءتۇستى. پاتشاعا قارسى قول كوتەرىپ قاھارعا ۇشىراعان دەكابريست بۇلىكشى كنياز ۆولكونسكييدىڭ زايىبى... سىبىردە تاس قازىپ جاتقان كۇيەۋىنە باراتىن بولىپ ۇلىقسات سۇراعاندا پاتشا سەنگەن جوق. سول جاقتا ءبىرجولا قالىپ قويىپتى... جۇرت ورىس ايەلىنىڭ ەرلىگىن اڭىز قىلىپ ايتاتىن كورىنەدى. ونىڭ ىسىنە يمپەراتور دا ءتانتى. ءبىراق ول ورىس ايەلى... وقىمىستى ايەل، بەكزادا...تاعى حالىقتىڭ ورتاسىنان شىققان مىناۋ ايەلدىڭ مادەنيەتتى قاۋىمنان تاربيە العان بەكزادانىڭ ونەگەسىن اينىتپاي قايتالاۋى عاجاپ ەكەن. ءتىلىن بىلمەيتىن سالتى بولەك جات حالىقتىڭ ورتاسىنا تاۋەكەل ەتىپ قالاي كەلىپ ءجۇر...
قىزىل الا قاناۋىز كويلەكتىڭ قوس ەتەگى جەر سىزادى. حانىم ونىڭ سىرتىنان كوك جىبەك قامزول كيىپتى. ءوڭىرى مەن ەتەگىنە التىن زەر ۇستاپ، ءۇندى جىبەگىنەن تىكتىرگەن قامزول جارىققا شاعىلىسىپ كەزدى قارىقتىرعانداي. كامشات بورىك كيىپ، ۇستىنە اق جىبەك توقىما ءشالىنى بوس تاستاپتى. دالادا اياز، حانىمنىڭ سۋىق سورعان قۋقىل جۇزىندە قىزعىلت تولقىن وينايدى. ۇزىن كىرپىگى كولەگەيلەگەن قارا كوزدەرى تۇڭعيىق تەرەڭ كورىندى. ءتىل قاتقاندا، قايمىجاقتاي جۇقا ەرىنىندە ءدىرىل ءبىلىنىپ، قارا قاسىنىڭ قۇيرىعىن تارتىپ-تارتىپ قالعان. جول ساپار جۇيكەسىنە تيگەن. تولقىپ تۇر. كەنەت ول بەيكۇنا نارەستەگە ۇقساپ كەتكەندەي. حانىمنىڭ ءبىر سوزىنە دە تۇسىنگەن جوق. پاتشا اعزامنىڭ بار اڭعارعانى، وسى سارىتورى ايەلدىڭ، دالا ارۋىنىڭ اجارى — پەتەربۋرگتىڭ ماڭداي الدى سۇلۋلارىمەن سالىستىرۋعا بولاتىنداي ەكەن. جاس يمپەراتور ايەلدىڭ سۇلۋ سىمباتىنا ايرىقشا ءمان بەرەتىن. ورنىنان ەرىكسىز تۇرەگەلىپ، حانىمنىڭ اق سۇيرىك ساۋساعىنىڭ ۇشىنا ەرنىن تيگىزدى. قولعاپ كيۋ سالتىندا جوق، تاعى حالىقتان شىققان ايەلدىڭ قولى ماقتاداي جۇپ-جۇمساق كورىندى. قاقاعان ايازدا ىپ-ىستىق كۇيىپ تۇر. مۇرنىنا ساۋمال ءيىسى كەلگەندەي بولدى.
ءجۇسىپ باتىرعا تورت-بەس سۇراق قويدى. سىر بويىنداعى قازاقتاردىڭ. حال-جايىن بىلگىسى كەلەدى ەكەن. ءجۇسىپ حيۋا مەن قوقاندى ءبىر مەملەكەتكە ەسەپتەيدى. ەكەۋى دە قارا قازاقتى توناپ جاتىر. حالىق قوبالجۋلى. ءبىراق ەل باستايتىن ادام جوق... سولاي وراعىتىپ، بىرتە-بىرتە ارىنعازىعا كەلدى، حاننىڭ كىرىپتار جاعدايىن اۋىزعا الدى. ول بيلىك قۇرىپ تۇرعان زاماندا حيۋا سىپايى قىزىلقۇمنان بەرى قاراي اتتاپ باسپاعانىن ايتتى.
— ارىنعازى حانعا كەشىرىم بەرىلدى. بۇگىن كالۋگاعا حابارشى اتتاندىرىلادى. حان بەس كۇننەن كەيىن پەتەربۋرگتە بولادى.
بالىم ورىس تىلىندە ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەسە دە، پاتشانىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن ءتۇسىندى. اۋەلى ارىنعازىنىڭ، ودان كەيىن ول جۇرگەن قالانىن اتى اتالدى. جۇيرىك كوڭىل ءۇشىن سول دا جەتىپ جاتىر ەدى. حانىمنىڭ قاراقات كوزىنەن ءبىر تامشى جاس ىرشىپ شىقتى.
بەس كۇننەن كەيىن سۇلتانى قولىنا تيەدى...
قازاقتار حان يەسىن كۇتىپ الۋدىڭ قامىنا كىرىسىپ جاتىر. نوعاي ساۋداگەرگە اقشانى اياماي بەرىپ، سويىستىققا تۋ بيە ازىرلەتتى.
بالىم سۇلتانى كيەتىن اسىل كيىمدەردى شىعاردى. ايداۋدا ادام ءقايبىر جەتىسىپ ءجۇر دەيسىڭ. ون ەكى جىل... ەندىگى ازىپ-توزىپ ءبىتتى عوي... اعاش كوركى جاپىراق، ادام كوركى شۇبەرەك... دۇشپان اياققا قارايدى. كيىمدەرىنىڭ دايىن تۇرعانى ابزال.
بىردەڭەنى كۇتكەن كەزدە، كۇن قانداي ۇزاق. بەس كۇن بالىم ءۇشىن بەس جىلعا تاتىعانداي.
سوڭعى كۇن. ءجۇسىپ باتىردىڭ كۇندەگى ادەتى، كۇنۇزىن پاتشا سارايىن جاعالايدى. بۇگىن كوپ اينالماي قايتىپ ورالدى. باتىردىڭ ءتۇسى الەم-تاپىرىق ەدى.
— حان وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن قايتىس بولىپتى...
قاسىنداعى سەرىكتەرىن وڭاشا شىعارىپ الىپ، ەسىتىپ كەلگەن جامانات حابارىن ايتتى.
بالىمعا ەستىرتۋگە ءبىر ادام باتا العان جوق.
قازاقتار ەرتەڭىنە كالۋگاعا ساپار شەكتى. پاتشا اعزام ارىنعازىعا سول جاقتان كەزدەسىپ، ءارى قاراي الىپ كەتۋگە قوسىپتى. قىستىڭ كەزى قىراۋ، جول اۋىر... سونى ەسكەرگەن...
كالۋگاعا سول كۇنى تۇندەلەتىپ جەتتى.
ارىنعازى سوڭعى بەس جىلدا ءبىر نوعاي ساۋداگەرىنىڭ ۇيىندە تۇرىپ كەلگەن ەكەن. جولباسشى ورىس جاندارمى سوندا اكەلىپ ءتۇسىردى.
قازا وسى ارادا ەستىرتىلدى. قاپەرىندە تۇك جوق، قۋانىپ كەلە جاتقان بالىم تالىپ قالدى. ءبىر كۇننىڭ ىشىندە باسىنا اۋىر قاسىرەت ءتۇستى. ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە قارا شاشى اپپاق قۋداي بولىپ شىققان. قازاقتار جاعاسىن ۇستادى.
تاتار ساۋداگەر قالادا ون شاقتى ءۇي مۇسىلماندار بار ەكەنىن، ارىنعازىنى اق جۋىپ ارۋلاپ، مۇسىلمانشا قويعاندارىن ايتتى. حانىمنىڭ قۇلاعى تۇك ەسىتپەيدى. كالۋگادا بولعان ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ءۇش اۋىز ءسوز ايتقان جوق. ايەل جانى نازىك. اڭساپ كەلىپ ەدى. جالىنداعان جار قۇشاعىنا ءبىر سۋىق سۋدى اقتاpa سالعانداي. بالىم قاسىرەتتى كوتەرە العان جوق. ەسىنەن اداسىپتى بايعۇس.
حاننىڭ تويىنا ارناپ الىنعان تۋ بيە قازاسىنا سويىلدى.
ءجۇسىپ باتىر جانازاسىن قايتا شىعارتتى. ءبىر ويى سۇيەكتى الىپ قايتقىسى دا كەلەدى. ءبىراق سەرىكتەرى قىڭىر تارتىپ وتىر. ايشىلىق اۋىر جول. قوڭىر كۇز، كۇن جىلى. ءولى مۇردەنى جولدا ءشىرىتىپ الىپ، ماسقارا بولۋدىڭ قاجەتى جوق...
— امانات دەپ تاستاپ كەتىڭدەر. كەيىن كەلىپ الىپ كەتۋلەرىڭە بولادى. — تاتار ساۋداگەر شاريعات ايتتى.
امانات دەپ قالدىرعانمەن، ارىنعازىنىڭ ارتىنان ىزدەپ كەلىپ الىپ كەتە قوياتىنداي ەشكىمى جوق ەدى. بالىمنىڭ كەسكىنى مىناۋ. ءجۇسىپ ءبارىن دە ءتۇسىنىپ تۇر. ءبىراق امانات ايتۋ كوڭىلگە داتكە قۋات سەكىلدى. ساۋداگەردىڭ ايتۋى بويىنشا جول-جوباسىن جاسادى.
بالىم سول قالپى تۇزەلگەن جوق. ۇزاق جولدىڭ بويىندا ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاعان كۇيى ەلگە جەتتى.
وندا باس توقساننىڭ باسى ەدى. قىس قامىتشىلىق. ارىنعازىنىڭ قازاسى تۋرالى جامانات حابار كوتىباردان كوپ كەيىن، قىس ورتاسىنا تامان بىرتە-بىرتە تارادى.
* * *
ارىنعازىنىڭ جاماناتىن حيۋاعا قوجانياز جەتكىزدى. اللاقۇل حان سىر بويىنداعى باجبانىن قىستىڭ كوزى قىراۋدا حيۋاعا شاقىرتىپتى. قوجانيازدىڭ ءىشى كىپى الدى. حان شاقىرسا، قاراشادا شارا جوق، كەلىپ وتىر.
قازاق دالاسىنداعى جالعىز باجبان، حان سارايىنا ەكى ايدا ءبىر شاپقىنشى اتتاندىرادى. قازاقتاردىڭ احۋالى، الىم-سالىقتىڭ جاعدايى، قامال قۇرىلىسىنداعى جۇمىستىڭ بارىسى، ءبارى دە حات ارقىلى مالىمدەلىپ تۇراتىن ەدى.
اللاقۇلدىڭ بۇل جولعى سۇراعى قازاقتاردىڭ حال-اقۋالىنان باستالدى. حيۋا ساربازدارى سىر بويىندا ورىن تەپكەلى ءتورت جىلعا قاراپ بارادى ەكەن. ەڭ اۋەلى جانقوجا باتىر كوشتى. بىلتىر ءالىمنىڭ تاعى ءبىر اتالىعى قاراساقالدار مۇعالجار تاۋىنا قاراي ىعىسىپتى. ءتورتقارا باستان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ ەدى. ءالى باياعى قالپى، حيۋانىڭ قولتىعىنان كىرەتىن نيەتى بايقالمايدى... سولاي باستاپ كەلىپ، حان قاباق كوتىبار باتىردى اۋىزعا الدى. ونىڭ دا حيۋاعا سىرتىن بەرگەن ءتۇرى بار. وتكەن جاز الىم-سالىق جيناۋعا بارعان مەكتەردى تۇتقىنداتىپ، ورىستاردىڭ قولىنا تاپسىرىپتى. اللاقۇل ارىنعازىنىڭ قاتىنى پەتەربۋرگقا كەتكەنىن دە ءبىلىپ وتىر. بۇل جۇمىستى كوتىبار ويلاستىرعانىنا شاك كەلتىرمەيدى.
اللاقۇل كوتىباردىڭ دا، ارىنعازى سۇلتاننىڭ دا قايتىس بولعانىن وسى جەردە ەسىتتى.
قىزمەتىنە كىر كەلتىرەتىن كەيبىر جاڭالىقتاردى قوجانياز بۇگىپ قالۋعا تىرىساتىن. قامالدى حان سارايىنا حات جولداپ جاتاتىن تاعى بىرەۋ بار ەكەنىن بىلمەيدى. حان ءقازىر سول "بىرەۋدىڭ» قارادۋاننىڭ ءسوزىن الدىنا تارتىپ وتىر.
— ءتورتقارالار ارجاعىندا ورىس قامالىنا جاقىن وتىرعان ەل. ونى قوقان-لوققىمەن قورقىتا قويۋ قيىن. قاراساقالدارعا دا قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، حيۋا قولاستىنان كوشىرىپ وتىرعان سولار. ونى كەرگەن سوڭ ەجەلگى تەنتەك كوتىبار دا نىلدەي بۇزىلدى.
قوجانيازدىڭ جاۋابى دايىن ەدى، مۇدىرگەن جوق.
— ەندى مىناۋ كوتىباردىڭ ءولىمى، ارىنعازىنىڭ قازاسى كەلىپ وتىر... قىر شەكتىسى تۋلاعاندا قايدا بارادى؟
— شىنىمەن سولاي ويلايسىڭ با؟ — اللاقۇل ءسال ويلاندى. — ەندەشە جازعا قاراي قىر شەكتىسىنە توبە كوسەتىپ قايتساڭ قايتەدى؟ ونداي وڭاي قۇرىق الىپ كەتەتىن ەلدى قۇر-قۇرلاي ۇستاۋ كەرەك بولار. ال ءتورتقاراعا بەكارىستان ءبيدى سال. ونى ءالىم ىشىندە بەدەلدى دەسەدى عوي...
وسىنىڭ ءبارىن اللاقۇل قايدان بىلە بەرەتىنىنە قوجانياز شىنىمەن تاڭىرقادى. قامالدا ءبارىن جەتكىزىپ وتىرعان بىرەۋ بار عوي... قارادۋان جايلى كادىك كوڭىلىنە ءبىرىنشى رەت كىردى.
— ءتورتقارا الداعانعا كونە قويماس. ويتكەنى بەلگىلى بۇلىكشى جانقوجا سول ءتورتقارانىڭ ىشىندە ءجۇر. ءتورتقاراعا كۇيەۋ. ول جاقتاعى ءالىم جانقوجانىڭ قاباعىن باعادى.
قارادۋان حاننىڭ اتىنا جولداعان حاتتارىندا، قوجانيازدىڭ جەكە باسىنا بايلانىستى دا تالاي دەرەكتەر كەلتىرگەن. باجبان قازاق اۋىلدارىنان جينالعان ەسەپسىز الىم-سالىقتىڭ ۇلكەن بولىگىن باس پايداسىنا قىمقىرىپ قالاتىن كورىنەدى. اللاقۇل حان جاسىرىن تەكسەرتىپ كوردى. ءۇي سانىنا شاققاندا، زەكەتكە جينالعان مالدىڭ ۇزىن جوباسى تۇگەل... قامال قۇرىلىسى بار، ەكى ءجۇز سىپايدىڭ شىعىنى بار، وعان ون شاقتى اكىمدەردىڭ جالاقىسى قوسىلادى... الىم-سالىقتىڭ ۇشتەن ءبىر ۇلەسى قوجانيازدىڭ قولىندا قالاتىنى راس... قارادۋاننىڭ ايتۋىنشا، باجبان مولىراق قامتىپ قالاتىن سياقتى. سوندا قالاي؟ كەيبىر اۋىلداردان زەكەتتى ەسەلەپ جيناتاتىن بولعانى عوي... ءبىراق وندا تۇرعان ەش جاماندىق جوق. ەسەكتىڭ جۇگى جەڭىل بولسا جاتاعان كەلەدى. قازاقتى تىزەنى باتىرىڭقىراپ ۇستاعاندى حاننىڭ ءوزى دە جەك كورمەيدى...
ءبىراق، قامال قۇرىلىسى... قازاعى بار، قاراقالپاعى بار، التى اي جازدا ءۇش-تورت ءجۇز جىگىت تىنىمسىز قيمىلدايدى... سوندا بىتپەي جاتىر... زەكەتتەن ۇلكەن ۇلەس دامەتكەندە دە، قوجانياز قامال قۇرىلىسىن سىلتاۋ قىلادى. ادەيى سول ءۇشىن كەشىكتىرىپ، ءسوزبۇيداعا سالىپ جۇرمەسىن...
— العاشقى جىلى قامال دەگەن اتى، جەركەپەدە تۇردىق. ەكى كۇز سىپايعا جاتاتىن ءۇي كەرەك. قامال اكىمشىلىگىن ورنالاستىراتىن مەكەن-جاي كەرەك. قامالدىڭ قۇر سۇلباسى، سوڭعى ەكى جىل ءۇي قۇرىلىسىنان قولدى بوساتپادى.
قوجانياز بۇل جەردەن دە ىلدىرمەي كەتتى. — قۇداي قالاسا، بيىل جاز بىتەدى. دۋالدارى بيىكتەتىلىپ، اينالا ورى تەرەڭدەتىلەدى...
وسىدان كەيىن كەڭەس جايباراقات ارناعا تۇسكەن. قوجانياز شىم-شىمداپ ارىز-شاعىمدارىن ايتا باستادى. الگىدە حان سارايىنان شىققان ءتۇتىننىڭ قالاي قاراي شالقيتىنىن اڭعارىپ قالعان. باسقان قادامىن اندىپ وتىرعان جىمىسقى بىرەۋ بار ەكەنى انىق. ءوزى دە قارادۋاننان سەزىكتى ەدى. ونان باسقا تەرەڭمەن ويلاپ، ءىز كەسە قوياتىن ادامنىڭ ءيىنىن كورە الماي وتىر. سوندىقتان ەرۋلىگە قارۋلى كومەكشىسىن داتتاپ قالۋعا اسىقتى.
سىر بويىنداعى ەلدە ەڭ ءقاۋىپتى جاۋ جانقوجا ەدى. سونى قۋا كەتكەن قارادۋان كەشىرىلمەس كۇنا جاسادى. رامانقۇل بيگە تۋعان ءىنىسىن اتتىرىپتى. الىستاعى قازاق اۋىلدارىن شوشىتىپ وتىرعاندا، قارادۋاننىڭ وسىنداي قاتالدىعى...
— قوجانياز مىرزا، جات ەلدىڭ اراسىندا حيۋالىق ەكى بەك زاۋىمەن دامدەس بولعان ەكەنسىڭدەر. كومەكشىڭدى جامانداعانىڭ قيانات ەمەس پە؟ اتسا اعاسى، ولگەن دالاداعى قايمانا قازاق قوي. كەيدە سولاي كوزىن قورقىتىپ قويعان دا وڭدى بولار.
— ونسىز دا سىر بويىنداعى ەل بىر-بىرلەپ ىرگەسىن اۋلاق سالىپ جاتقانىن كورىپ وتىرسىز. مومىن تايپالاردى ورىنسىز ۇركىتۋدىڭ قاجەتى بولا قويار ما ەكەن؟
— وسى رامانقۇلدىڭ ىنىسىنەن بۇرىن دا ءبىر قازاقتىڭ باسى الىنعان جوق پا ەدى؟
بالپاننىڭ ءولىمىن ەسكەرتىپ وتىرعانى انىق ەدى. قوجانياز ىتىرىندى.
— ونى ولتىرمەسكە بولمادى، تاقسىر. بالپانعا ەشقانداي ايىپ تاعىلماي-اق باسىن الدىرعانى كەنەت ەسىنە ءتۇسىپ، قوجانيازدىڭ ءجۇزى قۋقىل تارتتى. — ول قازاق اقيرەكتەگى تىڭشىمىز ابىلسەيىتتىڭ كورسەتۋىمەن ولتىرىلگەن، — دەدى سودان سوڭ.
— ءبىراق كىناسىن موينىنا قويىپ وتىرىپ جازالاۋىڭ كەرەك ەدى. مەنىڭشە، رامانقۇلدىڭ كىناسى بار. جانقوجامەن تۋىس ەكەن. بۇلىكشىنىڭ ەرتە قامدانىپ، بوي تاسالاۋعا ۇلگىرگەنى سونىڭ ارەكەتى بولۋى دا مۇمكىن! — حان ءتۇسىن سۋىتتى.
— ەگەر سەنىمسىز ادامىمىز رامانقۇل بولسا، وندا قازاق اراسىندا كىمگە سۇيەنۋىمىز كەرەك ەكەنىن بىلمەي وتىرمىن، تاقسىر. قوجانياز مۇدىرە ءتۇستى. — الگى باسى الىنعان قازاق بولسا، ونىڭ ءجونى باسقا. ابىلسەيىتتى تانىپ قويىپتى. قازاق اراسىنداعى جالعىز جانسىزىمىزدىڭ باسى قاتەردە تۇرعاندا، ونى ءتىرى ۇستاۋ قىلمىس بولار ەدى. ءولىم جازاسىنا امالسىز بۇيىرۋعا تۋرا كەلدى، تاقسىر.
— ارتىنان ابىلسەيىتتىڭ ءوزى دە جوعالدى عوي...
— بار بالە سول قازاقتىڭ تۋىستارىنان كەلدى!
— سول ازاماتىمىز جالعىز حيۋا ەمەس، قوقان حانىنا دا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جوق پا ەكەن؟ ابىلسەيىت شايقىنى ايتام...
بۇل قوجانيازدىڭ قاپەرىندە جوق كادىك ەدى. ءوزى جانسىز بولعان سوڭ، وندا يمان-وتان دا جوق. ءبىر مەزگىلدە ەكى قوجاعا قىزمەتىن وتكىزىپ، ەسەبىن تاۋىپ ەكى اساپ ءجۇرۋى دە ىقتيمال-اۋ... قوجانياز اڭتارىلىپ قالىپتى.
حان ونى ويلاستىرعان. ابىلسەيىتتىڭ ۇيىنە باقىلاۋ قويىلعالى ءۇش جىل. سونى ايتتى.
ءبىراق ءىز-تۇزى شىقپاستان بارادى. ونىڭ حيۋاعا قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىن قوقان حانى دا بىلەدى. بار قويماسىن اكتارىپ بولعان سوڭ، شوشقانىڭ باسىن الدىرعان...
حاننىڭ اڭگىمەسى سول جەردەن ءۇزىلدى. ەسىك اشىلىپ، قىزمەتشى جىگىت ءبىر قىرىنداپ تۇرا قالدى.
— جانعازى سۇلتان كەلدى مە؟
— كۇتىپ وتىر، تاقسىر...
— كىرسىن!
جانعازىنىڭ ەسىمىن ەسىتكەندە، قوجانيازدىڭ ءجۇزى سۇرلاندى. باسە! اللاقۇل حان سىر وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ اراسىنداعى ءبىر جاعدايدى بەس ساۋساقتاي ءبىلىپ وتىر ەدى-اۋ. قوجانيازدىڭ كەۋدەسىندە مىڭ شايتان ويناق سالعانداي. ەندى قارادۋان جايىنا قالىپ، جانعازىدان كادىكتەندى.
قازاق ىشىنە ەلشى اتتاندىرىلاتىن جولى حاننىڭ الدىندا ءبىر سۇراق تۇردى. كوشپەلى حالىق قاراقالپاق ەمەس، كوڭىلىنەن شىقپاعان كۇنى سىرتىن بەرەدى... ونى حاننان قاراۋىل قويىپ ۇستاعان سەنىمدىرەك سياقتى. ال حيۋانىڭ بازارىنان ءابىلقايىر عانا ەمەس، جادىك سۇلتان اۋلەتىن دە ون-ونداپ تابۋعا بولادى. قاڭعىپ جۇرگەن ابىلاي حان تۇقىمى دا كەزدەسەدى. اللاقۇلدىڭ ءبىر بۇيىرىندە جانعازى سۇلتاننىڭ ەسىمى، كەڭەسشىلەرىنە اقىل سالدى.
سوندا ءقاۋىپ ايتقان بەكتەرىنىڭ ءبىرى قوجانياز ەدى. حان تۇقىمىنا سەنىم جوق. ەل تىزگىنىن ۇستاعانشا عانا، ودان ءارى قويدان شىققان قويشىدان تاياعىن سىرتتان سۇرايدى...
حيۋا سارايى قازاق ىشىنە جانعازىنى حان سايلاعالى جاتقانى جايلى حاباردى قوجانياز كۇزدىكۇنى ەسىتتى. شىندىققا شىققانى عوي...
جانعازى سۇلتان كوپ كۇتتىرگەن جوق. ەكى جاعىنا پىشاق جانىعانداي قارا سۇر كىسى. جاسى ەلۋگە تاقاپ قالسا دا، شاشى قاپ-قارا كۇيى ەدى. حاننىڭ الدىندا قۇلدىق ۇرىپ سىر بەرمەي، قولىن توسىنە قويىپ، باس ءيدى. تورە تۇقىمى باعاسىن تۇسىرگىسى كەلمەيدى عوي... قوجانياز حاننىڭ ۇستىنە كىرىپ كەلە جاتقاندا، قىلمىستى ادامنان بەتەر بەرەكەتى كەتىپ بولاتىن ءوز مىنەزىن ەسكە الدى. قايران، مۇحاممەد راحيم حان... ەكەۋى قاتار ءوستى. ونىڭ تۇسىندا قوجانياز دا كەردەڭ باساتىن. سىر مىنەز ادامنىڭ ورنى بولەك ەكەن-اۋ...
— جانعازى تورە، دەمالىس جاقسى بولىپ جاتىر ما؟ قوجانياز اككى حاننىڭ سۇراعىنا قاراپ، جانعازى حيۋادا قاتقالى كاپ ۋاقىت وتكەنىن اڭعاردى.
— ءتاڭىرىنىڭ قولداۋىمەن، ءسىزدىڭ استاناڭىزدا دەمالىس نەگە جامان ءوتسىن، تاقسىر.
— ات-كولىك تىنىققان شىعار؟
— شابىس تىلەپ، اۋىزدىعىن شايناپ تۇر...
— اتتانۋعا اسىعىپ وتىر ەكەنسىڭ عوي، تورە!... قوجانياز بۇلاردىڭ استارلاپ ايتقان سوزىنەن ەشتەڭە ءتۇسىنىپ جارىتقان جوق. جانعازى قايدا اسىعادى، قايدا اتتانادى؟ قازاق اراسى، سىر بويى... وندا الىنباي جاتقان جاۋ جوق ەدى عوي. سول عوي... اللاقۇل شەرعازىنىڭ بالاسىن حان سايلاعالى وتىر. بۇل انا جاقتا ەلدى العان، ەدىلدى العان ادام سياقتى تالتاڭداپ جۇرگەندە، سۇم تورە وتىرىك كۇلىپ ءجۇرىپ-اق اياعىنىڭ استىنان ور قازىپتى. بەتى جابىق تەرەڭ ور ويىلۋعا جاقىن... ءسال قاتە باسسا بولدى، قوجانياز كۇمبىر-سامبىر قۇلايدى!..
جوق، وعان جول بەرمەۋ كەرەك!
— قوجانياز مىرزا!
اۋ، مىناۋ الدياردىڭ داۋىسى عوي. ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاي سويلەيدى. بۇل اشۋلى وتىرعانىنىڭ بەلگىسى. قوجانياز وزىنە كەلگەندە سەلك ەتتى.
— الديار!
...مەن ساعان ايتىپ وتىرمىن، قوجانياز مىرزا، — دەگەندە اللاقۇلدىڭ قاباعىندا سىز ءبىلىندى. — جانعازى سۇلتان اتاسى ءابىلقايىردىڭ جولىن ۇستايدى. سىرداريانىڭ ەكى ءوڭىرىن جايلايتىن ىعىلىم ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستاتىپ وتىرمىن. حيۋا حاندىعىنا ادال ەكەنىنە انت بەردى. سۇلتان استاناسىن جانكەنت قالاسىنا ورناتادى. ەسكى قالاداعى ساۋلەتتى سارايلار ەندىگى قۇلاپ ءبىتتى. سونى جوندەتۋگە ءوزىڭ قول ۇشىن بەرەسىڭ. ءۇي تۇرعىزۋدىڭ شەبەرى قاراقالپاقتار بار ەدى عوي، ءتاۋىر-تاۋىر ۇش-تورتەۋىن جانكەنتكە، سۇلتاننىڭ قاراماعىنا جىبەر!
اللاقۇل حان ونىڭ ءبارىن كۇزدىكۇنى-اق شەشىپ قويعان. قىرداعى الىم-شومەننىڭ ازۋلى بيلەرى ورىس پاتشاسىنا ەلشى اتتاندىرىپ، ارىنعازىنى بوساتىپ الۋدىڭ ارەكەتىنە شىنداپ كىرىسىپتى. قازاق سىرتتان كەلگەن باسقىنشىدان گورى، ءوز سۇلتاندارىنىڭ وكىمىن وڭاي مويىندايدى. ارىنعازى ورالسا، قاپى ۇرىپ قالۋى كادىك. ونسىز دا الىم-شومەن ىرگەسىن بىرتە-بىرتە اۋلاق سالىپ جاتىر. حيۋانى ساعالاپ جۇرگەن ءابىلقايىر تۇقىمىن اللاقۇل جەدەل شاقىرتىپ الدى. حان سايلاۋ شەشىمى ساراي كەڭەسىندە وڭاشا ەتكەن. ەندى جانعازىنى قازاق اراسىنا اپارىپ، حان سايلاۋ ءراسىمىن جاساۋ قالعان.
بيىل كۇزگە قاراي قامالداعى قۇرىلىس ءىسى تولىق اياقتالادى. سودان كەيىن قاراقالپاق شەبەرلەرى اۋىلدارىنا قايتارىلادى. قوجانياز حاننىڭ اتىنان ۋادە بەرىپ قويعان. بۇل جەردە ول شىندىقتى ايتۋعا باتىلى بارعان جوق.
— جانعازى سۇلتان قۇرىق الىپ قاشىپ، باعىنباي جۇرگەن اتالىقتارمەن ءوزى سويلەسەدى. ساعان بۇيىراتىنىم، بۇدان بىلاي قاراي سۇلتاننىڭ ىشكى ىسىنە كوپ ارالاسپاۋىڭ كەرەك. ونداي ارەكەت حاننىڭ بەدەلىن تۇسىرەدى. سەن مەنىڭ سىر بويى قازاقتارى اراسىنداعى سەنىمدى وكىلىمسىڭ. حاننىڭ قازىناسىنا ءتيىستى الىم-سالىقتى، ۇشىر مەن زەكەتتى جيناتاسىڭ. سىر وڭىرىندەگى ءبىزدىڭ يەلىكتەرىمىزدىڭ اماندىعىنا، ەندىگى جەردە جانعازى سۇلتان ەكەۋىن. بىردەي جاۋاپ بەرەتىن بولاسىڭدار. قاراۋىنداعى سىپايلاردىڭ جارتىسىن حيۋاعا قايتار. ءقازىر قازاق ءىشى تىنىشتىق، سەنىڭ قاجەتىڭە ەكى ءجۇز سىپاي جەتىپ ارتىلىپ جاتىر. جانعازى سۇلتان دا قاراپ جاتپاس، وعان تىلەكتەس رۋلار كوپ. سودان جىگىت جيناپ، جانكەنت قالاسىندا ءجۇز سارباز ۇستايدى...
ءپالى، ءبىر الىم-شومەننىڭ ىشىندە سوندا ەكى مەملەكەت ورناعانى عوي. باس-باسىڭا بي بولساڭ، مانارتاۋعا سىيماسسىڭ! ەندى سونىڭ كەرى كەلگەن شىعار. الدياردىڭ مۇنىسىنا جول بولسىن. تىزگىندى جانعازى سۇلتان ۇستايدى ەكەن، وندا قوجانياز قوي قىرقا ما؟...
اللاقۇل حان ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشىندە تاعى ءبىر مەملەكەت اشقاندا، ويى ارىرەكتە ەدى. جانعازى سۇلتاننىڭ بەدەلىن پايدالانىپ، سىرتتاپ جۇرگەن اۋىلداردى حيۋانىڭ باۋىرىنا تارتادى. ءارى قازاق دالاسىنداعى دالاسىنداعى ەكى بيلەۋشى جانعازى مەن قوجانياز بىر-بىرىنە باقتاشى بولادى. قوجانيازدىڭ بار قيمىلى قازاق حانىنىڭ كوز الدىندا، بۇرىنعىداي الىم-سالىقتان مولىراق قامتىپ قالۋدىڭ جولى تارىلادى. زاۋدە ءبىر جاماندىعىنا باعىپ، جانعازى سۇلتان قۇرىق الىپ كەتەتىندەي بولسا، قوجانياز قامالىنداعى ەكى ءجۇز سىپاي ىرگەسىندە تۇر، وعان جول بەرمەيدى...
— قۇپ تاقسىر. قوجانيازدىڭ شاراسى قۇرىعان، قولىن توسىنە قويىپ ورنىنان تۇردى.
جانعازى سۇلتانعا كوزى ءتۇسىپ ەدى، ءبىر ەزۋىنەن مىسقىلداي كۇلىپ تۇر ەكەن.
* * *
كوكتەم تۋىپ، جەر اياعى كەڭىدى.
قازاقتار "باباجان قامالى" دەپ ءجۇر. قاراقالپاقتار قوجانياز قامالى" دەپ اتايدى... بۇل كۇندەرى حيۋا حاندىعىنىڭ سىر بويىنداعى بەكىنىسى بىتۋگە جاقىنداپ قالعان. قوجانيازدىڭ حان الدىندا دابىرايتىپ ايتقانىنداي التى ارشىن بولماسا دا، دۋالىنىڭ بيىكتىگى ەكى ادامنىڭ بويىنداي بار. وسى بالشىق دۋال بيىكتەگەن سايىن، اينالاسىنداعى كىسى بويى ور دا تەرەڭدەي تۇسەدى. ەرىنشەك تومان باسىن شايقاپ تۇر.
بۇنى وسىنشا وسىرە بەرىپ اكەسىنىڭ قۇنى كەتتى مە ەكەن؟ ورىنىڭ ءتۇرى جامان. ءالى بۇل قامالعا كەلگەن ادامدار ورعا ءتۇسىپ ولەتىن شىعار...
جامانقۇل العاشقى ەكى جىلدا، اۋىلدا قامالدىڭ قارا جۇمىسىنا جىبەرەتىن ادامنىڭ رەتى بولماي، جاما اعايىندارىنان جىگىت جالداپ ءجۇردى. بيىل اقىسىن اۋىرسىنىپ وتىر. قارا جۇمىسقا جالدانعان جىگىتكە ءبىر جىلدا ءتورت ءىرى قارا كەرەك ەدى. ءۇش اعايىندى تاڭسىققوجا بالالارى ءالى ەنشى الىسقان جوق. كوگەندەگى قوزىدان بىرەۋى كەمىگەن كۇنى ىشكەن اسى بويىنا سىڭبەيتىن تومان اقىرى شىدامادى. قارا جۇمىسقا ءوزى شىقتى.
— مۇنىڭ ىشىنە مەن بىلسەم ەگىن ەگەتىن شىعار، — دەدى قاراكەسەك جىگىت.
— سونى دا بىلمەيسىڭدەر مە؟
ءبالدىر كەتپەنىنە سۇيەنىپ تۇر. جىلدا قامالدىڭ جۇمىسىنا جالبىر كەلەتىن ەدى. اقىسىنا ءبىر-جار قارا-قۇرا الىپ، قىس سوعىمىنا جاراتادى. بيىل كوكتەمدە قاراپ وتىرماي، اقيرەكتىڭ استىنا تارى سالعان. جالبىر كەتسە، بارلىق جۇمىس قاراڭ قالادى. كەلمەسە، قىستا قارىزعا الىپ جەپ قويعان ءبىر قۇناجىن بايتال قارىزى بار... اقىرى جاسى الپىسقا كەلگەن ءبالدىر "باباجاننىڭ مولاسىن" قازۋعا ءوزى كەلدى.
— مىناۋ ور باباجان حاننىڭ مولاسى. ونى ءالى دە تەرەڭدەتە تۇسپەسە بولمايدى، جىگىتتەر. ويتكەنى ءبىر تۇسسە قايتىپ شىقپاۋعا جاقسى. — تىڭداپ تۇرعانداردىڭ داۋرىققان كۇلكىسى ءبالدىردىڭ ارقاسىن قوزدىردى. — مىناۋىسىن دۋال دەپ جۇرمىسىڭدەر. باباجاننىڭ باسىنا سالىنىپ جاتقان تام عوي. شايتان بولماسا، ەرتە مە، كەش پە، ءبىر ولەتىنى انىق. ەسى بار ازامات ەمەس پە، مولاسىن كوزى تىرىسىندە سالدىرىپ جاتىر.
كۇلكى ۇلعايدى. جۇمىس قالعان. جىگىتتەر وتىرعان-وتىرعان جەرىندە تاستاي سالىپ، ەندى ءبالدىردىڭ قاسىنا جينالدى.
— رامانقۇلدىڭ جاعدايىن ەسىتكەندەرىڭ بار ما؟ — ءبالدىر جۇرتتىڭ بەتىنە جاعالاي قاراپ الدى. — ول بەك اتاندى عوي.
— حان ەمەس پە! — ءبىر قۇرماناي جىگىت داۋ ايتتى.
— بەك. ءبالدىر مويىنداپ كەتتى. — بەك حاننان ءسال كىشى بولادى. ءبىراق ءبىزدىڭ بەك باباجاننان قالاتىن ەمەس. قامال... استاپىراللا، مولا ەكەن عوي... باسىنا مولا سالدىرىپ جاتقان كورىنەدى. نانباساڭ مىنا تۋىسىنان سۇرا!
— ءوزى دە بايىپ بولىپتى عوي. ءبيدىڭ جىلقىسى قىزىلدىڭ كۇمىنا سىيمايدى...
— وسى زەكەتكە جينالعان مالدى رامانقۇلدىڭ اۋلىنىڭ ۇستىنە يىرەدى عوي. ءار قورا قويدان ءبىر توقتى الىپ قالا بەرگەندە از مال ما؟ جەگەنى جەلكەسىنەن شىققىر!
ونى ايتقان قاراكەسەك جىگىتكە قۇرماناي شاپ ەتتى.
— رامانقۇلدىڭ توقتى ۇرلاعانىن كوزىڭ كورىپ پە ەدى؟! اۋىزىڭا كەلگەندى وتتاما!
— ءاي، رامانقۇلدى ايتقانعا سەنىڭ نە قيماڭ قىشىپ تۇر!
— قۇرماناي-قۇتتىق ءبىر تۋدىق دەپ تۇرعان شىعار...
— رامانقۇل تۋماي تۋا شوكسىن!
— سول سياقتى جاكەمنىڭ اۋلىنا سارتتىڭ اسكەرىن قۇلاتىپ اقىرى انتقا ۇشىرعان جوق پا؟ ءىنىسى قوجاندى ءوز قولىنان اتتى...
قاسىندا قاراقالپاق جاساۋىلى شوراباي ءوتىپ بارا جاتىر ەدى، جولىنان قالىپ، بەرى قايىرىلدى. داۋ بولىپ جاتقانىن دا بىلمەيدى. جۇمىس جايىنا قالىپ، جۇرتتىڭ ءيىرىلىپ وتىرعانىن كوردى. ۇرىنا كەتۋگە سەبەپ تاپپاي جۇرگەن شوراباي ونداي-وندايدى ەلەستىرمەي وتە المايدى. ءبارى حاننىڭ قازۋى... قىرىق رۋدان جينالعان قازاق جىگىتتەرى... ولارعا وسىندايدا اقىرىپ-جەكىرىپ، اكىمدىگىڭدى ءبىر كورسەتىپ قالعانىڭنىڭ ءوزى نە تۇرادى!؟ انادايدان ايقايدى سالىپ كەلە جاتىر.
— جۇمىس توقتاپ تۇر. سەندەر اياقتارىڭدى كوسىلىپ سالىپ وتىرسىڭدار! وڭشەڭ ارامتاماقتار! ءبارى حاننىڭ قازۋى! ەنەلەرىڭدى ۇرىپ، قىرىپ كەتەيىن بە!
شەتتەۋ تۇرعان توماندى تارتىپ جىبەردى.
— اعاجان! — شورابايدىڭ قامشىسىن بۇرىن دا ءبىر جەپ كارىپ، زاپى بولعان تومان باجالاقتادى. — مەن ەمەس — اناۋ!
— انالار عوي...
— اناۋ...
الگى رامامقۇلدىڭ جىرتىسىن جىرتىپ وتىرعان قۇرماناي جىگىت قاراكەسەكتى كورسەتتى. قاراكەسەك ءبالدىردى ۇستاپ بەردى. رامانقۇلدى كىم بوقتادى، باباجاندى كىم كەلەمەج قىلدى... ايتىلماي قالعان قىلمىس جوق. ءبىرىن-بىرى باستىرمالاي ءتۇسىپ، بىرىنەن-بىرى داۋىسىن اسىرا كەرىلدەسەدى. بۇل داۋدى شورابايدىڭ جىلانداي ىسقىرىنعان قامشىسى ازەر تارقاتتى.
— مىنا قاراكەسەك پەن ءبالدىردى حانعا اپارۋ كەرەك!
داۋدىڭ كوكەسى ەندى باستالدى. حاننىڭ اتى اتالعاندا، اركىمدە كەتپەنىنە جارماسىپ ەدى. قاراكەسەك پەن بالدىرگە ارا تۇسەتىن ءبىر پەندە تابىلمادى. جىلاپ-ەڭىرەگەندە شوراباي قۇلاعىنا دا ىلمەيدى. بىرەۋدىڭ ازاپ تارتقانىن كورسە، قۇمارى تارقاپ تۇراتىن شوراباي عوي. قاراكەسەكتىڭ بەزەكتەگەنىن كورگەن سايىن، ەكى كوزى جايناپ، جانى كىرىپ بارادى.
— ءجۇر، ءجۇر! مەن ساعان حان بوقتاعاندى كورسەتەيىن!
بەتىنە قاراپ جالىنسا، باسىنا قامشى تيەدى. ساقالى ساپسيعان ەكى سورلى تال تۇستە جوق بالەنى ساتىپ الىپ، شورابايدىڭ الدىنا ءتۇستى.
ءبالدىردىڭ قاپەرىنە تۇك كىرمەيدى. كىسى ولتىرگەن جوق، بىرەۋدىڭ قوراسىنا ءتۇسىپ مال ۇرلاعان جوق... قازاقتا قىلمىستىڭ ۇلكەنى سول ەكەۋى. ءبىر اۋىز قالجىڭ ءسوز ايتقان ەكەن... اۋىلدا ودان دا زورىن ايتىپ ءجۇردى. ءبىراق حان بوقتاعان جوق. ساقالدى باسىمەن كىسى بوقتاپ نە كورىنىپتى... شىندىقتى شىندىق دەۋ كەرەك... وتتاي بەرسىن شوراباي! ءبالدىر اعاڭ ارىنعازىعا اسىلىپ جاتقان قازاننان جامباس الىپ جەپ، انتالاعان جاساۋىلداردان ايىلىن دا جيماعان... جول بويى ونىڭ اۋزىنا تىنىم جوق، حان سارايىنا دا جەتتى.
شوراباي تۇتقىنداردى قاراۋىل باسىعا اپاردى. ءارقايسىسىنىڭ قىلمىسىن اتاپ-اتاپ ايتىپ جاتىر. ەسىتكەندەرىنىڭ ۇستىنە ەسەلەي قوسىپ، دابىرايتىپ اكەتكەندە، قاراۋىل باسى وزبەك جىگىتتىڭ كوزى ۇياسىنان شىقتى.
تۇتقىندار قولدان-قولعا ءوتىپ، اقىرى قارادۋاننىڭ الدىنا اپارىلدى. اركىمنىڭ الدىنان بوساعان سايىن ايداۋشىلار دا الماسادى. الماسپايتىن جالعىز شوراباي. سۇمدىق قىلمىستىڭ كوزى ءتىرى جالعىز كۋاسى دا سول، ودان باسقا ادام قيۋىن كەلتىرىپ ايتىپ بەرۋى دە قيىن ەدى.
قارادۋان اسىقپاي تىڭداپ وتىر. قامالدىڭ قابىرعاسى تۇرعىزىلا باستاعالى ءتورتىنشى جاز... جۇمىسشىلار اراسىندا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، كۇڭكىل شىعارعان ەشكىم بولعان جوق ەدى. بۇگىن ءبىر شايتان تۇرتكەن عوي... تاڭىرقاپ وتىر.
قاراكەسەك شىنىن ايتتى. ءبىر قاتەلىك كەتتى. رامانقۇلعا ءتىلى تيگەنى راس... قۇداي الجاستىرىپ...
— جيىرما بەس دۇرە سوعىلسىن!
جاساۋىلدار دەدەكتەتىپ سۇيرەپ بارادى.
قاراكەسەك قارادۋانعا العىسىن جاۋدىرا-جاۋدىرا ەسىكتەن شىقتى. باس امان بولسا، بورىك تابىلادى، جەگەن تاياق بويعا قۇت... داۋاسىز بالەدەن ءتىرى قۇتىلعانى ولجا... قازاق سولاي ويلايدى.
ءبالدىر ءبۇلدىردى.
— جۇرتتى اڭگىمەگە اينالدىرىپ، جۇمىستان قالدىرىپ جۇرگەم وسى ءاجۋا!
شوراباي ءبالدىردىڭ انىق نە ايتقانىن بىلمەيدى. الگىدە جۇرتتىڭ جارىسا سويلەگەن سوزىنە ءتۇسىنىپ تە جارىتقان جوق-تى.
— جاسى قۇربى ادام عوي دەپ، قالجىڭداعانىم راس ەدى.
ءبالدىر ىرجيا كۇلگەندە، ەكى ەزۋى قۇلاعىنا ءبىر-اق ەلى جەتپەي تۇردى.
— كىمگە قالجىڭداپ ءجۇرسىڭ؟
— كىم بولۋشى ەدى، ءوزىمىزدىڭ باباجان تورە عوي، ءتايىرى. ءبالدىردىڭ قاپەرىندە تۇك جوق، تاعى دا ىرجيدى. — باسقا جۇرتتا نە شارۋام بار.
— بوقتاپسىڭ عوي! — ءىشى بىردەڭەدەن كىپى العان قارادۋان ءتۇسىن سۋىتتى.
— ءاي، شىراعىم، باسى-قاسىندا جوقسىڭ، ادامدى ءويتىپ كۇيدىرمە! ءبالدىردىڭ جاسى الپىسقا كەلدى، كىسى بوقتاپ كورگەن جەرى جوق. بوعاۋىز بەن جاي قالجىڭدى ايىرا الماي، مەنى نە قارا باسىپتى؟ وزدەرى عوي، سۇراپ قويمايدى... قازىپ جاتقان وردى باباجان حاننىڭ كورى دەسەم جابىلا كۇلگەنى...
شورابايدىڭ قۋانعانى دا، قورىققان دا بەلگىسىز، ءتىلى كۇرمەلىپ، ءۇنى شىقپاي قالدى. الگىدە ءبالدىردىڭ نە ايتقانىن بىلگەندە عوي... ءوزى-اق سوققىعا جىعاتىن ەدى. قاپ!
— بۇل ءيتتى زىندانعا تاستاڭدار! قارادۋان قارعىپ تۇردى. — ۇكىمىن حاننىڭ ءوزى ايتادى!
بۇل وقيعا قوجانيازدىڭ ونسىز دا قىرىس قاباقتانىپ وتىرعان كەزىنە تۋرا كەلدى. اللاقۇل حاننىڭ الدىن كورىپ قايتقالى بەكتىڭ كوڭىل حوشى جوق، سىركەسى سۋ كوتەرمەي جۇرگەنىن قارادۋان دا بايقايتىن ەدى.
بۇگىن-ەرتەڭ قامالعا جانعازى سۇلتان كەلۋى كەرەك. ءبىرىنشى توبە كورسەتۋى. اقىلداساتىن شارۋا بار ەكەنىن ايتىپتى. قازاق دالاسىنداعى اكىمشىلىك ەكى ادامعا ءبولىندى. حيۋا حانىنىڭ بۇل ارەكەتىن قوجانياز وزىنە جاسالعان قيانات دەپ ۇعادى. اللاقۇل سىرتىنان قاراۋىل قويىپ وتىر. ونان كەيىن جۇمىستا قانداي بەرەكەت بولادى؟ جانعازى قوجانيازدى بيلەي مە، قوجانياز جانعازىنى بيلەي مە، ونى ەرتەڭگى بولاتىن كەڭەس شەشۋى كەرەك ەدى...
قوجانياز الدىندا كۇتىپ تۇرعان سول تالاس-تارتىستى ويلاسا، جىنى قۇرىستايدى. قىرىسقاباقتانىپ وتىر ەدى.
وسىنىڭ ۇستىنە قارادۋان كەلدى. كوزىنىڭ قۇيرىعىندا جىمىسقى كۇلكى. ەكى قازاقتىڭ تۇتقىندالعانىن ايتتى. جۇمىسشىلار اراسىندا نارازىلىق تۋعىزىپ، جۇمىستى توقتاتىپتى...
قوجانياز ەلەڭدەدى. ءتورت جىلدان بەرى دىبىس شىعارماعان قازاقتار بۇگىن نارازىلىق بىلدىرەتىنى قالاي؟ جانعازى... سۇلتاننىڭ قازاق ورتاسىندا حان سايلانۋى ءار ءتۇرلى وسەك-اياڭعا مۇرىندىق بولعان... بۇل سونىڭ ءبىر ۇشتىعى...
— ال؟
— ءبىرىنشىسى رامانقۇلعا ءتىل تيگىزگەن ەكەن. وعان جيىرما بەس دۇرە بۇيىرىلدى.
— ازداۋ بولعان. ەلۋ دۇرە سوقتىرۋ كەرەك ەدى. رامانقۇل بەككە قىر كورسەتكەن ادامنىڭ وبالى جوق!
رامانقۇلعا قىر كورسەتىپ جۇرگەن سول ادامداردىڭ قاتارىندا ءوزىنىڭ دە بار ەكەنىنە قارادۋان شاك كەلتىرگەن جوق. ەكىنشىسىن ايتاردا ءتۇسى بۇزىلدى.
— ەكىنشى قازاق زىنداندا جاتىر...
— ول مۇمكىن ءبايدىلدانى بوقتاعان شىعار؟
— ونان دا سوراقىسى بار، تاقسىر. قازىلىپ جاتقان وردى قوجانيازدىڭ كورى دەپتى...
— نە دەپتى!؟ — قوجانياز ورنىنان تۇرا بەردى. توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولدى.
— تاقسىر، ءسىزدىڭ كورىڭىز دەپتى. قارادۋان قايتالاعان سايىن ايىزى قانىپ تۇر. — قامالدىڭ قابىرعاسىن مولا، وردى كورمەيتىن كورىنەدى. ءسىزدىڭ كەرىڭىز...
— ول قازاق قايدا؟!
— الگىدە ايتتىم عوي، زىنداندا جاتىر...
— اكەلىڭدەر مىندا! — قوجانيازدى جىن سوققانداي قالتىراتىپ، اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىرادى.
قارادۋان ءبالدىردى كەلتىرتتى. الگى سوزىنەن تانىپ شىعا كەلە مە دەپ قاۋىپتەنىپ تۇر ەدى. ءبالدىر باياعى قالپى ەكەن، ىرجيا كۇلىپ ەسىكتەن كىردى.
قوجانياز ءبالدىردى ءبىر جەردە كورگەندەي. قايدا كورگەنىن ەسىنە ازەر دەپ ءتۇسىردى. العاشقى ەلشىلىككە كەلەتىن جولى عوي... رامانقۇلدىڭ ۇيىندە... وسى پارىقسىز قازاق ونىڭ الدىن كەسىپ سويلەتپەي قويىپ ەدى...
— ە، سەن ءالى ءتىرى ءجۇر ەكەنسىڭ عوي! ال ەندى ماعان قازىپ قاتقان كورىڭنىڭ ءمانىسىن ۇعىندىرشى!
ءامىرشى بار سالماعىنان ايرىلىپ، ورنىنان تۇرا بەردى.
— تاقسىر، ساعان ويلاعان قىلداي قياناتىم بولسا، مەنى قارا جەر جۇتسىن! توبەمنىڭ تەسىگىن كورمەيىن! ءانشيىن قۇرداس ادام بولعان سوڭ قالجىڭداپ...
بۇل ءبالدىردىڭ قوجانيازدان ەكى رەت جۇدىرىق جەپ، اقىلى كىرگەن كەزدە ايتقان جاۋابى. داۋاسىز اقىماقتىڭ قيسايىپ كەتكەن قياناتىنا، تۇك تۇيسىكسىز جۇزىنە قاراپ تۇرىپ قارادۋاننىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلادى.
— اكەتىڭدەر مىنا شوشقانى! دارعا اسىلسىن! قاقپانىڭ قارسى الدىما، جانعازى سۇلتاننىڭ كەلە جاتقان جولىنا اسىپ قويىڭدار! كورسىن ءبارى! قوجانيازعا كور قازعىسى كەلىپ ءجۇرى ەمدەردىڭ قالاي جازالاناتىنىن ءبىلسىن!
قارادۋاننىڭ جۇرەگى ءدىر ەتتى. الگى ايتقان "كور قازۋشىلاردىڭ" تىزىمىندە ءوزى دە بار ەكەنىن ۇعىپ تۇر.
قاس قارايا جۇمىستان قايتقان قازاقتار شاتىر-شاتىرعا تاراسادى. قاقپانىڭ الدىندا قۇرۋلى دار اعاشىن، ەكى اياعى سالاقتاپ اسىلىپ تۇرعان ادامدى تومان ەلدىڭ الدىمەن كوردى.
— اناڭ قارا! ادام اسىپ قويىپتى!
وزىندە ءوڭ-تۇس جوق، ارتىمەن شەگىنىپ بارادى.
— ءبالدىر عوي! — قاراكەسەك شوشىپ كەتتى.
— ءبالدىر!
— الدا قاسقا-اي! اجالى جەتكەن ەكەن!
— شوراباي اقىرى تۇبىنە جەتىپ تىندى!
— ءبىر جانعا جازىعى جوق، اق كوكىرەك پاقىر ەدى... — دەدى قاراكەسەك كۇرسىنىپ.
— بۇل شوراباي يت كوگەرمەيدى. ءالى كورەرسىڭدەر، ءبارىمىزدىڭ دە تۇبىمىزگە شوراباي جەتەدى! اۋىزدارىڭا ۋاقىپ بولىڭدار.
تۋ سىرتتارىندا بەيتانىس بىرەۋدىڭ سالماقتى داۋسى ەسىتىلگەندە، قازاقتار شوشىپ كەتتى.
— دالادا ءوسىپ قامسىز جۇرگەن قازاقسىڭدار عوي. ەي، سورلىلار! سارىارقادا كوشىپ جۇرگەن جوقسىڭدار. الدارىنداعىنىڭ حيۋا قامالى ەكەنىن كورىپ تۇرسىڭدار ما؟ مىنا دۋالدان قورقىڭدار. ونىڭ ءار ۋىس بالشىعىندا ەكى-ەكىدەن قۇلاق بار. ءقازىر ايتقان ءسوزىڭ قارادۋانعا جەتەدى. جەتكىزەتىن دە وزدەرىڭ. انە ءبىر تۋىسىڭ اسىلىپ تۇرعان جوق پا، كورىپ تۇرسىڭدار، سونداعىسى ءبىر اۋىز ءسوزى، اڭعارماي سويلەگەن اۋىرماي ەلەدى...
بەيتانىس جولاۋشى بۇلكەكتەپ جەلىپ ۇزاپ بارادى.
— ءاي، الگى كىم بولدى؟
— بىلمەدىم...
— قازاق پا، سارت پا؟
— ءتىلى ءبىر تۇرلىلەۋ سياقتى...
— قىدىر بولىپ جۇرمەسىن! — دەدى قاراكەسەك، ءوزى ءدىندار ادام ءتۇسى بوپ-بوز بولىپ كەتتى. — جازىقسىز جاپا شەگىپ جاتقانىمىزدى كورىپ، جەلەپ-جەبەپ جۇرگەن شىعار...
بىرەۋلەر ءتىلىن كاليماعا كەلتىردى.
ەندى كۇنى ەرتەڭ-اق قىدىر كورگەن قازاق تۋرالى اڭىز بۇكىل ەلگە جايىلادى. ونى، ارينە، حيۋا قامالىنا بايلانىستىرىپ ايتادى. قىدىر ايان بەرگەن، ەندى ول قامال ۇزاق ءومىر سۇرمەيدى. جۇرتتىڭ سولاي داۋرىعاتىنىندا ءسوز جوق ەدى.
قازاقتار دار اعاشىنا الىستان قاراپ، ءالى تاراي قويماي تۇر.
بەيتانىس ادامنىڭ قىدىرعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن جاينازار اتتى قاراقالپاق باتىرى ەكەنىن بىلگەن جان جوق، ۇزاق داۋرىعىستى.
Iءڭىp قاراڭعىسى قويۋلانىپ كەلە جاتقان. ءبىر توپ سالت اتتى قامالدىڭ قاقپاسىنا جاقىنداپ كەلىپ قالعان ەكەن.
— مىناۋىسى دارعا اسىلعان ادام عوي، ءاي! ءى
— ءبالدىر!
سوڭعى ءسوزدى ايتقان بەكارىستان ەدى. ۇرىككەن اتىن شاۋجايلاي ءتۇسىپ، داردىڭ قاسىنا كەلدى.
— بي، داۋسىڭ قاتتى شىقتى، بۇل تۋىسىڭ با ەدى؟ — جانعازى سۇلتان سىڭار ەزۋىنەن كۇلدى.
ءبالدىردىڭ قاي رۋ ەكەنىن بىلگەن قازاق جوق. ءبىر جانعا جازىعى جوق، سايقىمازاق سورلى ەدى.
داردا ءبالدىر ەمەس، ءوزى اسۋلى تۇرعاننان بەتەر بەكارىستاننىڭ جانى كۇيزەلدى. كەنەت ەسىنە وسى ءبالدىردىڭ حانعا اسىلىپ جاتقان قازاننان جامباس الىپ جەيمىن دەپ، بالەگە شاتىلعان وقيعاسى تۇسكەن. ءبىراق ول جايىندا ءتىس جارىپ ۇندەگەن جوق. — الدا پاقىر-اي، سەنىڭ دە كۇنىڭ بىتكەنى عوي. توپىراعىڭ تورقا بولسىن...
جانعازى بۇل ءىستى قوجانيازدىڭ ادەيى كورسەتىپ وتىرعان ءى ىرى دەپ ءبىلدى. اللاقۇل حاننىڭ باجبانى قازاق سۇلتانىنىڭ جۇرەگىن شايىپ قويۋدى ويلاپ وتىر...
ءابىلقايىر حاننىڭ شوبەرەسى حيۋادان ورالعالى ءۇش ايدىڭ ءجۇزى وتكەن ەكەن، ات ۇستىنەن ءالى تۇسكەن جوق. جان-جاققا شاپقىنشى اتتاندىرىلدى. قاراق تاۋىنىڭ باۋرايىندا، جانعازى سۇلتاننىڭ قىس قىستاۋى بار. سول جەردە وتىز ءۇي تىكتىرىپ، .HI سايلاۋىن وتكىزدى. ءالىمنىڭ باسقا اتالىقتارىن بىلاي قويعاندا، شەكتى بيلەرى دە تۇگەل ەمەس، حان سايلاۋى بەيشارانىڭ اسىنا ۇقساعانداي ەدى. جانعازى سوعان دا شۇكىرلىك ەتتى.
دىتتەگەن تىلەگى ورىندالدى. ەندى جانكەنتتىڭ ۇستىندە جانعازىنىڭ كوك الا تۋى جەلبىرەيدى... سوناۋ ءبىر جىلدارى ونىمەن دامدەس بولعان بيلەردىڭ قۋانىشىندا شەك كەلگەن جوق. اسىرەسە قوجامبەردى ءبايدىلدا وركەشتەنىپ قالدى.
الىم-شومەن ءازىر سىڭار ەزۋلەي تۇرسىن. ارىنعازى ءولدى. ەندى جانعازىنىڭ وڭ قولىنان باسقا ورتاعى جوق. ءبىر جاعىنان حيۋا حانى دا قول ۇشىن بەرەدى. قۇرىق الىپ قاشىپ جۇرگەندەردى، قۇر-قۇرلاپ كوندىرەتىنىنە حاننىڭ سەنىمى بەرىك...
بيلەر اقىلداستى. بۇل ءابىلقايىردىڭ ءىزى عوي دەستى. جانكەنتتەگى حان سارايىن قالپىنا كەلتىرگەلى جاتىر ەكەن... ونىڭ باباجاننىڭ سارايىنان اسىپ تۇسكەنى ءجون...
ءقازىر اسانعا قاراعان اۋىلداردىڭ بيلەرى جىلۋ جيناتىپ جاتىر. ءبايدىلدا ءوزى باس بولىپ ەلۋ قوي، ەكى جىلقى قوسىپتى. كىشكەنەنىڭ باسقا اتالىقتارىنا دا ادام سالدى. ايدەربەكتەرگە دە جاعداي ايتتى. جانعازى تۇگەل ءالىم ەمەس، ءبىر اساننىڭ ەنشىسىنە تيگەندەي-اق، ايتەۋىر سۇرنىگىپ، جىعىلىپ جاتىر.
حاننىڭ ەسەبى، قوجانياز قامالى ۇزاماي بىتەدى، شەبەر قاراقالپاقتاردىڭ قولى بوساۋى كەرەك ەدى. اللاقۇلدىڭ الدىندا سولاي كەلىسىلگەن. ءبىراق كوكتەم تۋعالى الدەقاشان. قوجانياز تاراپىنان حابار بولماي كەتتى...
تۋعان اي تۋراعان ەتپەن بىردەي. جاز شىقسا، ارجاعىندا كۇز تۇسەدى. سونى ويلاعان جانعازى باستى-باستى بيلەردى جيناتتى. جانكەنت قامالىنداعى قۇرىلىس ءۇشىن ادام كەرەك. قىرىق-ەلۋ جىگىت جيناۋدى تاپسىردى. قالعان ادامداردى قوجانيازدان الۋعا دامەلى... بيلەردى قاسىنا ەرتىپ، بەرى قاراي شىققان بەتى ەدى.
جانعازىنىڭ قاپەرىندە تۇك ءقاۋىپ جوق، قوجانياز حان سارايىندا بەرگەن ۋادەسىن قالاي جۇتادى؟ وندا اللاقۇل كەشىرە قويماس...
كەنەت الدىنان دارعا اسۋلى ادام شىعا كەلگەندە، جانعازىنىڭ جۇرەگى مۇزدادى. حيۋانىڭ باجبانى وزىنە تىرەك بولا المايتىنىن حان ەندى ءتۇسىنىپ تۇر. ءبىر قازاقتى دارعا استىرىپ قويىپ، قوجانياز مۇنىڭ قاباعىن باعىپ وتىرماق قوي. مۇمكىن سولاي تاپسىرعان اللاقۇلدىڭ ءوزى شىعار... سۇلتان قوبالجىدى. الگىدە بەكارىستانعا قاراپ سىڭار ەزۋلەي كۇلگەندە سىر بەرمەۋدىڭ قامى ەدى.
سارايدىڭ الدىندا قارادۋان قارسى الدى.
— تاقسىر-اۋ، شاپقىنشى جىبەرمەگەنىڭىز قالاي؟ بۇگىن كەلە قويار دەگەن ويدا جوق ەدى...
— وقاسى جوق، بەك. — جانعازى اتتان ءتۇستى. كوزى قىدىرىپ قوجانيازدى ىزدەپ تۇر. — باجبان مىرزا اۋىلدا شىعار...
— اۋىلدا... — دەپ ءمۇدىرىپ قالدى قارادۋان، قوجانيازدىڭ اتىن قويىپ لاۋازىمىن ايتقانى جانعازىنىڭ كەۋدەسىندە ىرىلىك بار ەكەنىن بايقاتقانداي ەدى.
— ءبىر ءۇزىرى بولىپ توسەكتە جاتىر...
— ە، سىرقات ەكەن عوي. — دەدى ءبايدىلدا.
ونىڭ قانداي "ءۇزىر" ەكەنىن جانعازى عانا ءتۇسىندى.
قوجانياز راسىندا ءۇزىر ەدى. بۇگىنگى وقيعا باجبان مىرزانى شىن ەسەڭگىرەتتى. ءبالدىر... قازاقتىڭ ساسىق اۋىز شالى... الدىندا ءامىرشى تۇر دەپ يمەنبەيدى. سالىنىپ جاتقان قامالدى "كورىڭ" دەپ بەتىنە ايتتى-اۋ... حان سايلاپ العان قازاقتى ەندى باعىندىرىپ ۇستاپ كور!
قوجانيازدىڭ كارى سىرقاتى بولاتىن. داستارحانعا شاراپ قويىلعاندا ەكى كوزى شىراداي جانادى. حيۋادا جۇرگەن كەزىندە اپتالاپ جاتىپ ىشكىلىككە سالىناتىنى بار ەدى. سىر بويىنا كەلگەن سوڭ ونىسى سيرەكسىدى. ءبىر جاعىنان قازاق اراسى... ەكىنىڭ ءبىرى دۇشپان... قاۋىپ-قاتەر كوپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە العاشقى جىلدارى جۇمىس تا باستان استى. اندا-ساندا قارادۋان قاسىندا، سىلتەپ العاندا بولماسا، بۇرىنعى ىشكىلىكتىڭ ءبىرى جوق...
بۇگىن كورى جىنى بۋىپ كەتتى دە، كۇن باتقانشا سىلتەدى. اۋەلى قارادۋاندى سەرىك قىلعان. كەشكە قاراي جانعازى سۇلتاننىڭ كەلەتىنىن ءبىلىپ وتىرعان قۋ وزبەك تۇسكە تامان ءبىر جۇمىستى سىلتاۋراتى تابانىن جالتىراتتى. قوجانيازدىڭ سارايىن الىستان تورىپ قويىپ، جاسىرىنىپ وتىر ەدى. ءامىرشىسىنىڭ "ءۇزىرى" قاتتىراق ۇستايتىن ءتۇرىن بايقاسا، وسىلاي قۋلىققا باساتىنى بۇرىن دا بار. قازاق سۇلتانىنىڭ سول ۇرلىقتىڭ ۇستىنەن تۇسكەنىنە قۋانىپ تۇر. باقتالاس ادام ەسىتكەن-بىلگەنىن جاتقىزبايدى. قوجانيازدىڭ جامان اتاعى شىعا بەرگەنى قارادۋان ءۇشىن تەرىس ەمەس... كىم بىلەدى، كۇندەردىڭ كۇنىندە جانعازىمەن ىستەس بولىپ قالۋىنا تۋرا كەلەر. حان اۋلەتى سۇلتاننىڭ ءسوزىن جەردە قالدىرمايدى. قامالعا جاڭا اكىم سايلايتىن بولسا، الدىمەن جانعازىعا ويلاسادى... ونىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى قارادۋاننىڭ تاعدىرىن شەشۋى مۇمكىن...
بەك بەيىلدى ەدى. قوناقتاردى سارايعا باستادى.
* * *
جانعازى سۇلتاننىڭ قامالدا جاتقانىن قوجانياز تاڭەرتەڭ ءبىلدى. تۇندەگى شاراپتىڭ اسەرى تارقاعان، ءبىراق مەڭ-زەڭ ەدى. قارادۋاندى شاقىرىپ الىپ، تۇسكى قوناقاسى قامىن ويلاستىرۋدى تاپسىردى. اۋەلى جۋىنىپ-شايىنىپ، ءوزىن تارتىپكە كەلتىرىپ الۋى كەرەك. ودان ءارى ساسكەلىك شاي كەلەدى. قوجانياز سامارحاننىڭ كوك شايىن بابىنا كەلتىرىپ، ۇزاق ىشكەندى جاراتاتىن.
شايدان كەيىن قاباعى جادىرادى.
قارادۋاندى شاقىرتىپ الىپ، جانعازى حاندى ەرىتىپ كەلۋگە ءى وستى. سۇستانا سويلەيدى.
باجبان كۇتپەگەن جەردە ءىلتيفات كورسەتىپ وتىر. جانعازى جانكەنتتەگى حان سارايىنىڭ جايىن ەسكە سالعاندا، ءسوز قايتارماي كونە كەتتى.
— قامالدا ءبىر جۇزدەي قاراقالپاق جىگىتى بار ەدى. ەلۋ كىسىنى ەلىنە قايتاردىق. مۇنداعى مەكەن-جايلار سالىنىپ بىتۋگە جاقىن. ارامتاماقتاردى بوسقا اسىراپ وتىرامىز با؟ قوجانياز مايموڭكەلەدى. — جيىرما شاقتى ادام بەرەيىن. ءبىر ايتاتىنىم، قامالدا ازىق-تۇلىك جاعى تاپشى. اسىراپ باعۋ مىندەتىن ءوزىڭىز يلاسىز.
— وعان قارسىلىق جوق. تەك قولىنان ءىس كەلەتىن شەبەرلەرىنەن قاراستىرىڭىز...
— بىزدەگى قاراقالپاقتاردىڭ ىشىندە ءتاۋىر شەبەردەن ءۇش-اق ءى ءىسى. بىرەۋىن الىڭىز...
— اللا رازى بولسىن، مىرزا!
استان كەيىن الىم-شومەننىڭ حال-اقۋالى ءسوز بولدى. الىس جاتقام ءتورتقارا، بىلتىر كوشكەن قاراساقال اۋىلدارى... كوپتەن قىرىس قاباق بولىپ كەلەجاتقان قىر شەكتىسى...
وسى كەزدە ءبايدىلدا ءسوز قوسىپ، رامانكۇلدى جاماندادى. الدىڭعى جىلى قۇتتىقتىڭ ءبيى قىر شەكتىسى مەن قاراساقالدان الىم-سالىقتى ەسەلەپ ءوندىرىپ، جارمىسىن ءوز باۋىرىنا باسىپ قالىپتى. ءبىر ءجۇز جىلقى، ءبىر مىڭ قويدى ۇرگەنىشتىڭ بازارىنا ايداتقانىن كوزىمەن كورگەندەر بار... كوتىبار مەن دابىل سول وقيعادان كەيىن شامدانىپ ءجۇر...
قوجانياز ءبايدىلدا سويلەپ وتىرعاندا قاباعىن ءتۇيدى. الىم-سالىقتى ەسەلەپ ءوندىرتىپ جاتقان ءوزى... قىلمىستى رامانقۇلدىڭ قولىمەن جاسايدى. ۇرگەنىشتىڭ بازارىندا ساتىلعان مالدان تۇسكەن اقشا باجباننىڭ قازىناسىنا قۇيىلاتىن ەدى. سونشا ولجادان رامانقۇل مىقتاسا ءبىر ءۇيىر جىلقى پايدا قىلادى. سول ءۇشىن بار جاماناتتى ءبىر قازاقتار!
— بەيشارا بولعان قازاقتار! — دەدى قوجانياز بەتىن تىرجيتىپ. — كيت ەتسە، ءبىرىڭدى ءبىرىڭ جامانداپ شىعا كەلەسىڭدەر! قولاستىنداعى اۋىلداردان زەكەتتى ەسەلەپ جيناتپاي جاتقان قايسىلارىڭ بارسىڭدار، كانە؟ ءبايدىلدا بي، سەن سويلەشى! بىلتىرعى زەكەتتەن جەتى جىلقى، ەلۋ قويدى قىمقىرىپ قالعانىڭدى وتىرىك دەشى! ءبيدىڭ ول ۇرلىعىن رامانقۇل ايتىپ كەلگەن، سونى بەتىنە سالىق قىلىپ، ءبايدىلدانىڭ اۋزىن اشتىرماي قويدى. مىناۋ بەكارىستاندى قازاقتار اق سوفى كورىپ ءجۇر. بىلتىر ءبيدىڭ ۇيىرىنە شابدار ايعىر مەن قۇلا جيرەن بيەنىڭ قالاي قوسىلعانىن بىلسە ەكەن-اۋ!...
قوجانياز باستىرمالاتىپ كەتكەندە، وتىرعان بيلەردىڭ باسى سالبىرادى.
بۇل قۇپيانى قوجانياز الدەقاشان بىلگەن. ءبىراق ۇندەمەي شىداپ ءجۇردى. كۇندەردىڭ كۇنىندە قازاق بيلەرىن ءبىر توسۋ ءۇشىن ساقتاپ ءجۇر ەدى. ءىڭعايى بۇگىن كەلدى.
— سول مىڭ قوي مەن ءجۇز جىلقىنى رامانقۇل ساتتىردى دەپ ويلايسىڭدار ما؟! — قوجانيازدىڭ داۋىسى قاتايا ءتۇستى. — جوق، مىرزالار، ونى ۇرگەنىشتىڭ بازارىنا ايداتقان مەن! بىلتىردان بەرى قامالدا ەكى ءۇي سالىندى. ور قازىلىپ، دۋالى بيىكتەتىلىپ جاتىر.
دۋالدى ايتقاندا، بۇرناعى كۇنى ءبالدىردىڭ ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن، بەكتىڭ داۋسى شاڭق ەتتى. — ءتورت جىلدان بەرى حاننىڭ قازىناسىنان ءبىر ءدىلدا شىعىن شىققان جوق. قامالدىڭ شىعىنىنا زەكەتتەن جينالعان مالدىڭ ۇشتەن ءبىر ۇلەسىن قالدىرىپ وتىر. ونىڭ ءبىر بولەگىن ۇرگەنىشتىڭ بازارىنا شىعارىپ پۇلداپ الامىز. سىپايلار مەن اكىمدەردىڭ جالاقىسىن دا سودان تولەيمىز. سەندەردىڭ تۇرلەرىڭ مىناۋ، سىرتىمىزدان وسەك جيناستىرىپ جۇرگەندەرىڭ!
ول القىنىپ توقتادى.
قازاق بيلەرىندە ءۇن جوق، ءبىرجولا جەر بولىپ قالعان.
جانعازى عانا ماڭقيىپ وتىر.
قارادۋان كەشە رامانقۇلعا ات شاپتىرىپ ەدى. ونسىز باجباننىڭ ىشكەن اسى تاماعىنان وتپەيتىنىن بىلەدى. قۇتتىقتىڭ ءبيى قوناقاسىنىڭ اياق جاعىنا ىلىكتى.
رامانقۇل وسىنىڭ الدىندا عانا ءوزى تۋرالى قانداي ءسوز بولعانىن بىلگەن جوق. ال باسقالار بولسا سىر بەرمەۋگە تىرىسادى.
جانعازى سۇلتاننىڭ قوجانيازبەن اقىلداساتىن تاعى ءبىر شارۋاسى بار ەدى. سونى ايتتى. اللاقۇل حان ونى الىم-شومەنگە ءامىرشى ەتىپ بەلگىلەپ وتىر. سۇلتان ونى ءوزى ءۇشىن زور مارتەبە كورەتىنىن اڭعارتتى. ءبىراق جانعازىنىڭ قازاقتى جەكە بيلەپ، حيۋادان ءبولىپ اكەتەتىن ويى جوق. ءارقاشان ءوزىن اللاقۇل حاننىڭ پاناسىندا ۇستايدى. حان ەسەبىندە قانداي ارەكەت جاسايتىن بولسا دا، الدىمەن قوجانيازبەن كەلىسىپ الىپ قيمىلدايدى... سونى ايتتى.
الىم-شومەن دەگەن اتى، ءقازىر جارىم-جارتىسىنان ارتىعى حيۋا حاندىعىنىڭ ۋىسىنان شىعىپ كەتىپ وتىر. ولاردى بەل كۇشكە سالىپ، ءۇيىرىپ اكەلىپ، ۇيىرگە قوسار دارمەن وزىندە جوق. ارجاعىندا ورىس قامالى تاقاۋ تۇرعاندا، تۇگەل ەلگە كۇش كورسەتۋ دە قاتەرلى ەدى.
— ءبىر اپتادان كەيىن بورسىق قۇمىندا، كوتىباردىڭ جاز جايلاۋىندا باتىردىڭ ءجۇزى بەرىلەتىن كورىنەدى. مۇنداعى شەكتىگە حابار تيگەلى ون بەس كۇن ءوتتى...
— جانازاسىندا اعايىن تۇگەل بولعان جوق. قىس قامىتشىلىق، بۇل جاقتاعى ەلگە حابار تيمەدى. قىرقىن دا سولاي ەلەۋسىز وتكىزىپتى. ەندى سونىڭ ەسەسىنە، اعايىندى جۇزىنە تۇگەل شاقىرىپ وتىر، — دەدى ءبايدىلدا حاننىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— باتىردىڭ ءجۇزىن مەزگىلىنەن ءبىر اي كەشىكتىرىپ بەرىپ جاتقانى دا سوندىقتان...
— ەكى ەسەپ، ءبىر ەسەپ، باتىردىڭ ورنىنا قول جويۋ دا كەرەك ەدى. جۇزىنە قاتىسقالى وتىرمىن. بەرىسى الىم-شومەن تۇگەل جينالادى ەكەن. — جانعازى ءبىر قوزعالىپ قويدى. — اتا ءارۋاعىنا سىيىنىپ، بەت بەدەلدى سالىپ كورەمىن...
كوتىبار اۋلىندا بىلتىر ءبىر جيىن بولىپ، وندا ورىس پاتشاسىنا ەلشى سالىپ، ارىنعازىنىڭ باسىنا بوستاندىق سۇراۋعا شەشىم قابىلدانادى ەكەن. ەندى جۇزىنە الىم-شومەن تەگىس شاقىرىلادى. بۇل دا ءبىر جاسىرىن ارەكەتتىڭ باستاماسىنا ۇقسايتىن ەدى. ءبىراق قوجانياز بۇل ءقاۋپىن ايتقان جوق. كوتىباردىڭ جۇزىنە مىناۋ وتىرعان بيلەردىڭ ءبارى بارادى. ءقازىر اۋزىڭنان شىققان ءسوز ەرتەڭ ءدۇيىم ەلگە جاريا بولاتىنى انىق. ودان دا سول جيىنعا ءبىر جانسىز سالۋ كەرەك... قوجانيازدىڭ ويى سوعان توقىرادى.
— قاسىڭا بەلگىلى-بەلگىلى بيلەردىڭ ءبارىن دە ەرتكەنىڭ ماقۇل بولار، — دەدى جانعازىعا اڭقاۋسىراي قاراپ.
بەكارىستان مەن بايشوقىنىڭ، ءبايدىلدانىڭ ەسىمى اتالدى.
رامانقۇلدىڭ ۇلكەن ءبىر شارۋاسى بولىپ تۇر ەكەن. سىر بويىنان قىستاۋ باستىرىپ جاتىر. سونى سىلتاۋراتتى. شىندىعى، بەكتىڭ قىر شەكتىسىمەن قاباعى ءتۇزۋ ەمەس. بۇرناعى جىلى زەكەت جيناتا بارىپ، كەيبىر اۋىلدارعا تىزەسى باتىڭقىراپ كەتكەن. ول سىردى وتىرعانداردىڭ قاي-قايسىسى دا بىلەدى، قىستاي قويعان جوق.
رامانقۇل قىستاۋ باستىرىپ جاتقان جوق، قامال سالدىرىپ جاتىر. كۇنشىل جۇرت ءبيدىڭ بۇل يگىلىكتى ءىسىن تاسقاندىقتىڭ بەلگىسىنە جوريدى. رامانقۇل ازعانتاي قۇتتىقتان شىقسا دا، ازۋلى، ءوزىن جارتى پاتشا سەزىنەتىن ەدى. قامال سالدىرۋ — قازاققا كورسەتكەلى وتىرعان قىرى... سىرتتان قىجىرتقان دۇشپان ونىڭ بۇلاي وقشاۋلانۋىن ءار ساققا جۇگىرتىپ ءسوز قىلادى.
— كەدەي بايعا، باي قۇدايعا جەتكىسى كەلەدى. قۇتتىقتان تۋىپ، جانعازى مەن باباجان بولماق قوي. كوپ اسقانعا ءبىر توسقان، كورەرمىز، — دەپتى ءبايدىلدا.
رامانقۇل بىلتىر ايدەربەكتەردە قوناقتاپ جۇرگەندە، بەلگىسىز بىرەۋ اتىنىڭ شىدەرىن قيىپ جىبەرىپتى. ءبىراق ۇرى-قارىدان امان. سول كۇنى كەشكە تامان ءيتىعۇل تاۋىپ اكەلدى. ءبىر دۇشپاننىڭ ىستەگەن قاستىعى ەكەنى انىق ەدى. رامانقۇل بۇلقان-تالقان اشۋلانىپ، التىنبايدىڭ بيشىگەشىنە ات-شاپان ايىپ تولەپتى.
سول كۇنى اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتقان بەتىندە، قاتەر سەزگەندەي، جۇرەگى قالتىراۋمەن بولدى.
سول كۇنى تۋرا اجالعا كەزدەسىپ، امان قالدى. قىزىل ءىڭىر ەدى. اۋىل قىزىلدا وتىر. ءبىر باۋىر جەر قالعاندا، استىنداعى اتى وماقاسا قۇلادى. ءتورت اياعىن شالعىلاپ جاتقان اتتىڭ تىزگىنىنەن تارتىپ جاتقاندا، ءبىر بۇيىرىنەن قادالعان سارىجاعا كوزى تۇسكەن... يمانى قاسىم بولدى. ءجۇز قادامداي جەردە قىزىل دۇزگەن... ودان باسقا، اڭدىعان دۇشپان جاسىرىنعانداي بۇتا جوق. قاسىندا جولداسى دا جوق، ءىز كەسۋگە باتپادى. اۋىلعا تۇندەلەتىپ ازەر جەتتى.
تۋ سىرتىندا اجال وعىن كەزەنىپ، ىزىنە ءتۇسىپ جۇرگەن بىرەۋ بار ەكەنى انىق... بىرەۋ عانا ما ەكەن؟ كەشە ءيتىعۇل اۋلىندا شىدەرىن كەسىپ جىبەرگەنى اناۋ... بۇگىن وققا بايلاپ وتىر... ەر دۇشپانى كوپ بولار... ءوزىن ەڭىرەگەن ەرلەردىڭ قاتارىنا قوساتىن رامانقۇل دۇشپانىنىڭ كوپتىگىنە تاڭدانعان جوق. تەك ساقتىقتى كۇشەيتتى. قۇداي دا ساقتانساڭ ساقتايدى. ءقازىر جالعىز-جارىم جولعا شىعۋدى قويعان. قاسىندا شوراباي باستاعان ون شاقتى جىگىت نوكەرى جۇرەدى...
قامال ويىنا سودان كەيىن ءتۇستى.
شىركىن، سارت دەگەندەر ونەرلى حالىق قوي. جان-جاعىن بيىك دۋالمەن قورشاپ، ونىڭ سىرتىنان ور قازدىردى. ەندى باباجان تورەگە جاۋ ءتيىپ كەرسىن!
قازاق ىشىندە بۇل كۇندەرى قوجانياز ەسىمى اتالمايدى. باجبان — حيۋا تىلىندە الىم-سالىق جيناتاتىن حان اكىمى عانا. قازاق قۇلاعىنا تانىس ەسىتىلەتىن باباجان ەسىمى وسىلاي پايدا بولدى. ونى ازسىنعاندار "حان" دەپ دابىرايتادى.
وتكەن كۇز قوجانيازعا قوناقاسى بەرىپ وتىرىپ، رامانقۇل دۇشپانى كوپ ەكەنىن ايتتى. سودان شىعارىپ، قامالدى اۋىزعا العان حيۋا بەگى ماقۇلداي كەتتى. مىرزاعا ارناپ ساۋلەتتى ساراي سالۋ ءۇشىن ءبىر قاراقالپاق شەبەرىن دە جىبەرمەكشى ەدى.
تورە قىس حيۋاعا بارعان ساپارىنان ءبىر اي ءجۇرىپ ورالدى. رامانقۇل ونىڭ بەر جاعىندا قامالعا نەشە رەت كەلىپ، باباجاننىڭ ساۋ كەزىنە ۇشىراسپاي-اق قويعان. بۇگىن شاپقىنشى بارعاندا، قۋانىپ كەتتى.
الگىدە كوتىبارعا قول جايا باراتىنداردىڭ قاتارىندا ءوزىنىڭ دە ەسىمى اتالعاندا، رامانقۇلدىڭ جۇرەگى ءبىر تۋلاپ باسىلعان. بۇرناعى جىلى بارىپ، قىر شەكتىسىن قان قاقساتىپ قايتقانىن بي ۇمىتقان جوق. بىلتىر كوتىباردىڭ قاباعىنان سەسكەنىپ، بارماي قالىپ ەدى. اقىل بولىپتى. حيۋادان كەلگەن مەكتەردىڭ قول-اياعىنا كىسەن سالدىرىپ، كوتىبار ورىس قامالىنا جونەلتكەنىن كەيىن ەسىتتى... كوتىبارعا قول جايامىن دەپ ءجۇرىپ، باسىنان ايرىلۋى مۇمكىن... رامانكۇل قىستاۋىن سىلتاۋراتىپ، اقىرى بۇعىپ قالدى.
باقاس رامانقۇلدىڭ قاباعىن باعىپ وتىرعان ءبايدىلدا ميىعىنان كۇلگەندە، باسقالار تومەن قارادى...
بەكارىستان بۇگىن بىردەڭەنى اڭعاردى. ءبايدىلدا جانعازىنىڭ قىبىر ەتكەن اۋزىن اڭديدى. ەكەۋىنىڭ ءسوزى دە ءبىر جەردەن شىعىپ جاتىر. ءتۇبى حاننىڭ تىزگىنىن قوجامبەردى ۇستايتىن سياقتى-اۋ...
باباجاننىڭ قولتىعىندا رامانقۇل، جانعازىنىڭ شاشپاۋىن ءبايدىلدا كوتەرەدى. بەكارىستان ولاردى سىرتتان "ەكى تەنتەك" اتاپ قىجىرتا جۇرەتىن. ءتۇبى ەكى تەنتەك حيۋا بەگى مەن جانعازى سۇلتاننىڭ اراسىنا ءورت سالماي قويماس. ەكى تۇيە سۇيكەنسە ورتاسىندا شىبىن ولەدى. انالاردىڭ نەسى كەتسىن، قايىرا سوققان تاياق ەكى تەنتەككە تيەدى عوي... ەسۋاس سورلىلاردىڭ اقىلى سوعان دا جەتپەيدى.
قوناقتار ەرتەڭىنە اتقا قوندى.
ءۇش كۇننەن كەيىن كوتىباردىڭ جۇزىنە باراتىن بيلەر حان ورتاسىندا باس قوسۋى كەرەك. جاز قاراقۇمدا جايلايتىن، مويىنى الىستاعى بايشوقى سياقتى بيلەردى جولدان سوعىپ ەرتە كەتەدى. حابارشىلار راس ايتسا، كوتىباردىڭ ءجۇزى ەندى ون شاقتى كۇندە بەرىلىپ قالادى. جانعازى كوپشىلىكتىڭ باسى ىدىراماي تۇرىپ، ەرتەرەك جەتىپ ارالاسۋدى كوزدەپ وتىر...
باسقا جۇرت كوتەرىلە اتتانعاندا، رامانقۇل جىرىلىپ قالا بەردى. باباجان تورەگە بىلتىرعى ۋادەسىن تاعى دا قۇلاققاعىس قىلىپ وتىر.
— قامالدىڭ دۋالى بيىكتەتىلىپ بولىپ قالدى. ءبىر اپتادان كەيىن ورى دا قازىلىپ بىتەدى. سەن وعان قاراما. قازاق جىگىتتەرىمەن جيىرما شاقتى ادام الىپ، دۋال ۇيگىزە بەر. ال شەبەردى ءۇش كۇننەن كەيىن كەلىپ الىپ كەت.
— الدا رازى بولسىن، تاقسىر.
— الىم-شومەندى حيۋانىڭ بەگى بيلەي مە الدە جانعازى سۇلتان بيلەي مە، ونى كورەرمىز. ەگەر قامالدا مەن ءامىرشى بولىپ تۇرسام، سەنىڭ جەل جاعىنان ەشكىم جۇرە المايدى. سەنىڭ ەڭبەگىڭدى الديارعا جەتكىزدىم، سالەم ايتىپ جاتىر...
— تاقسىر-اي، بۇل جاقسىلىعىڭدى...
— مىناۋ جانعازى سۇلتان كوزگە شىققان سۇيەل بولدى. قازاقتى حيۋانىڭ قول استىنان ءبولىپ اكەتۋگە ارەكەت جاساي ما دەپ قورقامىن. سەنەن ءوتىنىشىم، قازاق اراسىنداعى وسەك-اياڭعا قۇلاعىڭدى تۇرىك ۇستاعايسىڭ...
رامانقۇل وعان دا باسىن شۇلعىدى. قوجانيازدىڭ كوكەيىندە سۇلتاننىڭ سىرتىنان وسەك-اياڭ ۇيىمداستىرۋ سياقتى ارام نيەتى تۇر ەدى. اللاقۇل حاننىڭ الدىندا جانعازىنىڭ ابىرويىن سولايشا تۇسىرمەك... ءبىراق ول ويىن اشىپ ايتا الماي وتىر. ال قۇپيا قيمىلعا شورقاق رامانقۇل جۇمباق ءسوزدىڭ استارىنا وي جۇگىرتىپ جاتقان جوق. قامال قۇرىلىسىنىڭ ەسەبىمەن بولىپ كەتتى. بار ىنتى-شىنتى سوندا ەدى، جيىرما جىگىتتى باباجان بەرەدى. اعايىندارى، جاقىن-جەكجاتتارى بار، جيىرما-وتىز ادامدى ءوزى دە جيناستىرىپ العانداي ەكەن. اينالاسى ءبىر اۋىلدىڭ قوتانىنان ءسال-اق ۇلكەن قامالدىڭ قۇرىلىسىنا ءقايبىر كەپ ادام كەرەك. ەلۋ-الپىس ادام بىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە ءبىتىرىپ كەتەتىن شىعار...
سونىمەن تىنىش ۇيىقتايتىن بولدى.
— تاقسىر، قامال كوپتەن كوكەي تەسكەن ارمانىم ەدى. ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا بىتكەلى وتىر. ۇلى ءىستىڭ باستالۋىنا ساقتاپ جۇرگەن ءبىر سىرنەم بار ەدى. كوپتەن بەرى وتباسىن دا كورگەن جوقسىز...
سىرنەنى اۋىزعا العاندا، ءامىرشىنىڭ كوز الدىنا رامانقۇلدىڭ جاس توقالى ەلەستەدى. بىلتىر كۇزدىكۇنى... سىرنەدەن كەيىن باسقا قوناقتار تارقاعاندا، بۇل ماساڭدىعىن سىلتاۋراتىپ قونىپ قالعان... بي قاتپا بايبىشەسى كىپيانىڭ قاسىندا جاتقاندا، قوجانياز ءبىر ءتۇن جاس توقالدى قىزىقتاپ شىعىپ ەدى.
— ءسىز سىرنەگە شاقىرساڭىز، ءبىز پاقىردا باس تارتۋعا ءال قايدا، مىرزا. البەتتە بارامىز.
رامانقۇلدىڭ ەكى ەزۋى قۇلاعىندا، ۇيدەن شىقتى.
* * *
ءساۋىر تۋعالى قاشان، ءبىراق، تاڭەرتەڭگى جەل لەبىنەن ءالى دە ىزعار بىلىنەتىن. شارۋا باققان قازاق ۇستىنەن جاباعى كۇپىسىن تاستاعان جوق.
ساسكەلەتە كۇن ىسيىن دەدى. نار ەركەش كۇم شوقىلاردىڭ باسىن كۇن شالىپ، الىستان كوز قارىقتىرادى. ۇيدەي-ۇيدەي قىزىل دۇزگەندەر اق گۇلىن جاڭا اشىپ جاتىر. ويپاڭعا بىتكەن اق سەلەۋ اتتىڭ شاشاسىن قاعادى. جاپ-جاسىل بالعىن جاپىراق تاياقتىڭ قۋ ءتۇبىرىن جارىپ شىعىپ، كۇن كوزىنە ەركەلەنەدى. تابيعات ماۋجىراپ تۇر.
جاباعى كۇپى استىندا كارى دەنە ءجىپسي باستاعان سوڭ، جانقوجا اتىنىڭ باسىن تارتتى. باسقالار دا ىركىلىپ، ون شاقتى اتتىڭ ر جەرگە تۇيىسە قالعان. ارتقى تىلەرسەكتەرى تالتايىپ جارىسا ساريدى.
جانقوجا اتتان ءتۇسىپ، ارتىندا بوكتەرۋلى قىزىل الا قورجىننىڭ اۋىزىن شەشتى. بيازى توقىعان تۇيە ءجۇنى شەكپەن ەكەن ىزدەگەنى. جاباعى كۇپىنى قورجىنعا سۇڭگىتىپ، ماۋىتى قامزولدىڭ سىرتىنان شەكپەن كيدى. ونى كورىپ باسقالار دا قىبىرلادى. ءبارى دە كۇپىلەرىن شەشىنىپ، شەكپەن كيىپ جاتىر. ارينە، تاپقاندارى...
ءتورتقارالاردىڭ بەلگىلى بيىنەن بايمەن بار، ساپاق بار — ولار ون كىسى. جانقوجانىڭ قاسىنا باراقتىڭ بورانبايى ەردى. بۇلار كوتىباردىڭ جۇزىنە كەلە جاتىر.
باتىردىڭ جانازاسىندا الىس-جاقىن اعايىن قۇلاقتانباي قالعانى سۇيەككە ءمىن بولدى. قىر شەكتىسىنىڭ ەندىگى بىلىكتىسى ەرنازار بي، كوتىباردىڭ جۇزىنە ءيسى الىم-شومەندى تۇگەل شاقىرىپ وتىر ەدى.
ونىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار، باتىر تابىننىڭ تەنتەگى جانقاسقانىڭ قولىنان قازا تاۋىپ وتىر. بۇل سياقتى ءولىم قازاق سالتىندا جوقتاۋسىز كەتپەۋى كەرەك. ارى-بەرىدەن سوڭ قاندى قانمەن جۋىسۋعا شەيىن بارىساتىن. ونداي ناسىرعا شاباتىنداي جاعدايى بار ەكەن، بۇل ويلاستىقتى الىم-شومەننىڭ ءتورت كوزى تۇگەل بولعانى ماقۇل...
ەرنازاردىڭ تۇپكە ساقتاعان ويىن جانقوجا دا سەزدى. باتىردىڭ قازاسى ونسىز دا التى باقان الاۋىز قازاقتىڭ اراسىنا ءبىر بۇلىك شاقىرعانداي. سول ويدان مازاسى كەتكەن. سىر بويىنداعى ءالىمنىڭ كەسكىنى اناۋ، حيۋانىڭ بۇعاۋىندا قانسىراپ جاتىر. ءبىر بولەگى قاشىپ-پىسىپ قىر جايلاعان ءتورتقارا مەن شومەكەيدىڭ اراسىنا كەلدى. جەتىرۋدىڭ دا جەتىسىپ تۇرعان جەرى شامالى. ەجەلگى قونىسى ەلەك پەن Op دارياسىنىڭ ماڭىنا جاقىنداپ كەتسە، ورىس بەكىنىستەرى ايداپ شىعادى. ءوزى ءبۇلىنىپ جاتقان قازاق تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، اعايىنمەن كەتىسكەنى ماقۇل ەمەس. ءقازىر قاندى كەك قۋاتىن زامان كەتكەن، ارىدان ويلايتىن ادام اعايىن اراسىنىڭ بۇتىندىگىن ساقتاۋعا تىرىسۋى كەرەك...
اقساقالداردىڭ كەڭەسىندە ءوز پىكىرىن اشىپ ايتتى.
تابىندار باتىرعا ءوز اۋىزدارىنان ءتورت ەردىڭ قۇنىن اتاپ وتىر ەكەن... ەرنازار سونى الدارىنا كولدەنەڭ تارتتى. ول دا بەيبىت تىنىم بولعانىن قالايتىن ەدى.
— سول سىقىلدى كوتەكەم... — دەدى قاراساقال دابىل باتىر، بۇل كۇندە جاسى ەلۋدەن اسقان، كوزىندە جاس كىلكىلدەپ، شىنىمەن كۇيزەلىپ وتىر. — اپىراي، تابىنداردىڭ شاڭىراعىن ءبىر شايقالتۋعا جاراماي قالا بەرگەنىمىز بە؟!
— مەن قاندى قانمەن جۋامىن!
ونى ايتقان باتىردىڭ ۇلى ەسەت ەدى. جاسى جيىرماعا تاقاپ قالعان سۇڭعاق بويلى جىگىت، اشاڭ ءجۇزى سۋىن العان بولاتتاي سۇرلانىپ تۇر ەكەن. قىزىنىپ سىر بەرەتىن ءتۇرى جوق، الگى ءسوزدى تۇك اشۋسىز سالقىن ايتتى.
مىناۋ بولايىن دەپ تۇرعان بالا عوي. شۇكىر، كوتەكەمنىڭ ارتىندا ءوزىن جوقتاتپايتىن ءبىر تۇياق قالعان ەكەن. جانقوجا ەسەتتىڭ سوزىنە ىرزا بولدى. بۇرا تارتسا دا، شىن نامىستى ەردىڭ ءسوزىن ايتتى. ونى اقىلعا كەلتىرۋ — ۇلكەندەردىڭ وزدەرىنىڭ بورىشى...
— ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋىپ تۇر-اۋ، ەسەتجان. ءبىر ەردىڭ نامىسى قانداي، بۇكىل ەلدىڭ تاعدىرى قانداي؟
— قايران، جاكە، سەنىڭ دە قارۋىڭ قايتقان ەكەن عوي. جاقايىم جىلقايداردىڭ كەگى ءۇشىن ءبىر ەمەس، ەكى قاراقالپاقتىڭ باسىن العان جوق پا ەدىڭ؟ بۇگىن تابىننان قورقىپ، كەزەنىپ شىعاتىن جەردە تايقاقتاپ وتىرعانىڭ مىناۋ...
— ۇمىتىلىپ بارا جاتقان وقيعا ەدى، ەسكە سالدىڭ-اۋ، ەسەتجان. سول ءىسىم ءۇشىن كۇنى بۇگىنگە شەيىن وكىنەمىن دەسەم — نانار ما ەدىڭ. ال ولار قاراقالپاق ەدى. سول قاراقالپاقتار وسىدان بەس جىل بۇرىن مەنى تۋرا اجالدان الىپ قالدى. ول جاۋدىڭ الدىن وراپ، حابار بەرگەن جاننازاردىڭ ەرلىگىن ايتىپ بەردى. — ەكى قاراقالپاقتىڭ وبالىنا قالعان مەنىكى ەرلىك پە، اجالدان اراشالاپ قالعان ونىكى ەرلىك پە، وزدەرىڭ بىلىڭدەر. كوتەكەم ورىستىڭ وعىنان، حيۋانىڭ قىلىشىنان ءولىپ، ايقايلاسىپ اتقا قونساق ارمان نە؟ قازاقتىڭ قولىنان، ءوز باۋىرىمىزدىڭ نايزاسىنان جازىم بولعان جەرى وكىنىشى بولىپ تۇرعان جوق پا؟
— التى ءالىمنىڭ اياۋلىسىن ازاپتاپ ولتىرەدى، باۋىر-اق ەكەن. مەنىڭ ەندىگى اتا جاۋىم تابىن بولار!
— كوتەكەمدى ولتىرگەن تابىن ەمەس. ءبىر جانقاسقا بۇكىل تابىن ەمەس. تەنتەكتىڭ ءىسى ءۇشىن تۇتاس ەلدى كۇيدىرۋگە بولماس!
— اپىر-اي!.. قاراقۇم مەن قىزىلدى جايلايتىن ءالىمنىڭ قونىسى تارىلعالى بەس-التى جىلدىڭ بەر جاعى ەكەن. تابىنداردىڭ قۋعىن كەرىپ، قىس قىستاۋىنان ايرىلا باستاعانىنا سەكسەن جىل ءوتتى! قىسىم كورگەن ەل اشۋلى. تاز اشۋىن تىرنادان الادىنىڭ كەرى. جانقاسقانىڭ ءىسى دە سول سياقتى بىردەڭە عوي، — دەپ ءبىر توقتادى. — مەنىڭ ايتارىم، قان توگىس بولماسىن. قارا جەر توياتىن بولسا، تالاي قاندى كوردى عوي. مىنانداي اۋىر كەزەڭدە اعايىننىڭ اۋىزبىرشىلىگى قىمبات. ەگەر شىن نامىس ويلايتىن بولساق، اۋەلى اناۋ قىل بۇعاۋدا قىلعىنعان حالقىمىزدى قۇلدىقتان قۇتقارۋدىڭ امالىن قاراستىرايىق.
بۇل جانقوجانىڭ بۇرىن دا ايتىپ جۇرگەن ءسوزى. ەسەت تۇسىنبەي وتىرعان جوق. ەل قامىن ويلاسا، اكەسى كوتىبار دا كۇيزەلەتىن. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن كوتىبار اۋلىنىڭ ۇستىندە بيلەر كەڭەسى ءوتىپ، ارىنعازىنى بوساتتىرىپ الۋعا شەشىم قابىلداندا، ىشىندە ەسەت تە بولدى. سوندا كوتىباردىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى الاي شەردىڭ تىعىنىن اشتى. باتىر حانىمنىڭ قاسىنا ەڭ جاقسى كورەتىن ءىنىسى ەرنازاردى قوسىپ ەدى...
بىلتىرعى كۇز قىرسىقتى كۇز بولدى. پەتەربۋرگقا اتانعان ەلشىلەر قارالى حابار الىپ كەلدى. ارىنعازى دۇنيە سالىپتى. ەرنازار ورالعاندا، اۋىلدا كوتىبار وپات بولىپ، اعايىن قىرقىنا دايىندالىپ جاتقان... ەل قامى جايىنا قالىپ، نامىسقا باسقا ەر كوڭىلدى جىگىتتەر ات جاراتىپ، دۇربەلەڭ باستالىپ ەدى. قىر شەكتىسى تىك كوتەرىلىپ اتقا قونۋعا دايىن، تەك ەرنازاردىڭ ورالۋىنا قاراپ وتىر...
بي اعاسى ايشىلىق الىس جولدان جۇدەپ جەتكەن. كوتىباردىڭ قازاسىنا مي اۋىلعا ءۇش كۇنشىلىك جەر قالعاندا، جاعالبايلىلاردان ەسىتىپتى. العاش قاتتى شيىرشىق اتقانمەن، جول ۇستىندە بارلىق جاعدايعا مولىنان قانىعا باستاپ، ساباسىنا تۇسەدى ەكەن. جانقاسقانىڭ قاندى مويىن قىلمىسكەر ەكەنى راس. ءبىراق كوتىباردىڭ ءىسى دە... جاسى جەتپىسكە كەلىپ، پايعامبار جاسىنان اسقاندا بارىمتاعا اتتانعانى... كوتەكەڭ ونداي تەنتەكتىكتەن تيىلعالى قاششان... جيىرما جىلدىڭ بەدەرىندە بۇل اۋىلدىڭ جىگىتتەرi ىرگەلەس ەلمەن بارىمتاعا بارىسقان وقيعاسى بولعان ەمەس... قايران ەر نامىسقا باسقاندا، تابىنعا اتتانادى. قاسىندا اقىل بەرىپ، قولىن ۇستار ەشكىم جوق. ءبىر ءۇيىر جىلقىنىڭ نامىسى، ءارۋاقتى تۋعان ارداقتى ەردىڭ تۇبىنە جەتتى.
بەيبىت تىنىمىن جاقتاعان جانقوجانىڭ ءسوزى ەرنازاردىڭ كوكەيىنە قونىپ وتىر. جاسى ۇلكەن اعا، التى ءالىم سىيلايتىن باتىردىڭ ءسوزىن، قايتا-قايتا ءبولىپ كيلىگە بەرگەن ەسەتتىڭ مىنەزىن جاقتىرمادى. اكە تۇرىپ ۇل سويلەگەننەن بەز... باسقا كوپ بالانىڭ ءبىرى بولسا، اقىرىپ تيىپ تاستار ەدى ەرنازار. كوتىباردىڭ بالاسى... ءارى ەسەت قوي... ەرنازار وسى ءىنىسىنىڭ جۇزىنەن بولەكشە ءبىر سۇس بايقايدى. كوتىبار قاتتى اشۋعا باسقاندا بولماسا، كوڭىلشەك ەدى. ال ەسەتتىڭ قاباعىندا قايسارلىق بار، ءبىر قاتايسا وڭايلىقپەن قايتا جىبىمەيتىن سياقتى. قاتال... وسى بالا سويلەي باستاسا، ءوزىنىڭ ۇلكەن باسىمەن بۇگەجەكتەپ قالاتىنىن بايقاپ ءجۇر ەرنازار...
كەڭەس ۇزاق ارباسقاننان كەيىن، قايتادان ەل بىرلىگىنە سايدى. تابىن دا ءوز باۋىرىڭ... اياعىنان ءتيىپ، ءتورت ەردىڭ قۇنىن اتاپ وتىر ەكەن، وتكەن ىسكە وكىنگەنى... ەل باسىنا بۇلگىن شاقىرىپ، سىڭار ەزۋلەي بەرۋدىڭ ءجونى جوق. اعايىنمەن تابىسپاق كەرەك... كۇشىمىز اسىپ بارا جاتسا، بارىمىزگە ورتاق جاۋ حيۋا تۇرعان جوق پا؟ كانەكەي، سونىمەن ايقاسايىق!
ءسوز اقىرى وسىعان توقتادى. كوتىباردىڭ كەگى جايىنا قالىپ، جۇرت ەلدىڭ مۇڭىن جوقتاپ كەتكەن... حيۋا قامالىنىڭ ىرگەسىن اۋدارماي، قازاققا جارىق جوق ەكەنىن ءبارى دە مويىندايدى.
ءبىراق مىناۋ قىرىق رۋ قازاق... ونى كىم باستايدى؟ ونسىز دا اتىسىپ-شابىسىپ وتىرعان ەل ءبىر اۋىزدان ءسوز، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، اتقا قايتا قونادى؟ ءبىر دامە ارىنعازىدا ەدى. ونى قۇداي الدى...
ورتاسىندا حان وتىرماي ەلدە بىرلىك بولمايدى.
— اۋ، سىر شەكتىسى جانعازى سۇلتاندى حان كوتەرىپتى دەگەن نە حابار؟ — دەدى دابىل قوزعالاقتاپ.
جانعازى سۇلتان باتىردىڭ قارا شاڭىراعىنا قول جايا كەلمەك ەكەن. جۇزىنە قاتىساتىن ويى بار... وسى ءبىر حاباردىڭ ەستىلگەنىنە ءبىر اپتاداي ءوتىپ ەدى.
— ءسىرا، بەكەر شىعار. ەندىگى كەلەر ەدى عوي...
الىم-شومەننىڭ ىشىنە جانعازىنى حيۋا حانى جىبەرىپ وتىر.
قازاق ونىڭ اۋسەلەسىن باياعىدا ءبىر كوردى. سوڭىندا حيۋا سىپايلارى سىر شەكتىسىنىڭ اۋىلدارىندا ويران سالعان جوق پا؟
جانعازى سۇلتان جاساعان قىلمىستىڭ كوزى ءتىرى كۋالارى تابىلا كەتتى. جانقوجا عانا ءۇنسىز ەدى. ونىڭ ويىنشا، قانىپەزەر سۇلتاننىڭ بۇل ساپارى تەگىن ەمەس. ءبىر جاعىنان، باتىردىڭ ارتىنا قول جايىپ، بورىشىنان قۇتىلادى، ەكىنشى جاعىنان، ەلدىڭ قاباعىن دا باعادى. بۇل جيىنعا التى ءالىمنىڭ جاقسىلارى مولىنان قاتىساتىنىن ءبىلىپ وتىر. وسىنداي جەردە ەلدىڭ ىقىلاسىن ءتۇسىرىپ، ءوزىنىن حان ەكەنىن مويىنداتىپ الۋعا كەلە جاتىر-اۋ...
— كوتىباردىڭ قازاسىنا ءقايبىر ءىشى ۋىلجىپ بارادى دەيسىڭ، وعان كەرەگى سوڭعىسى عوي، — دەدى بايمەن جانقوجانىڭ ءسوزىن ءىلىپ اكەتىپ. — سىر بويىنداعى ءالىم بولىپ، ءبىر باباجاننىڭ كومەكەيىن تولتىرا الماي وتىر. ەندى قۇلقىن ەكەۋ بولعان سوڭ، ەلدە نە بەرەكەت قالادى؟ جانعازى تىرنادان قويعان قاراۋىل، ەندى باسىنان قيقۋ كەتپەيتىن شىعار...
— راس، راس!
— ول نالەتتەن راحىم كۇتىپ بولمايدى!
جۇرتتىڭ ۋ-شۋى باسىلۋىن كۇتىپ وتىرعان جانقوجا ءسوزىن قايتا ساباقتادى.
— حالىق ايتسا قالىپ ايتپايدى، جانعازى اۋلىڭا كەلەر. ادەيى كىدىرىپ، ءبىزدىڭ باسىمىزدىڭ تاراۋىن كۇتىپ جاتقان بولۋى دا كادىك. وعان شارشى توپقا تۇسكەننەن، بىر-بىرلەپ سويلەسۋ ءتيىمدى عوي. كوپتىڭ تالقىسى كيىن، قاي-قايداعى شەردى قوزعاپ، ۇمىتىلعان كەكتى ەسكە ءتۇسىرۋى مۇمكىن. تالاي وكپە-كىنا اۋىزعا الىنادى. ونىڭ حالىققا قارار قاي بەتى بار؟ ەرنازار، العاشقى سالماق ساعان تۇسكەلى تۇر ەكەن. ەگەر بەيىل بەرمەي بەتىن قايتارساڭ، ونىڭ اياعى ۇلكەن شاپقىنشىلىق شاقىرادى. وندا ۇيات جوق. سىپايى عانا شىعارىپ سالعانىڭ ماقۇل بولار.
— ول جاعىنان ءوزىمنىڭ دە ءقاۋپىم بار. استىنا مىنگىزەتىن اتىم، ارقاسىنا جاباتىن شاپانىم دايىن...
حيۋا باسقىنشىلارىنىڭ تىزەسى قازاقتىڭ ارقاسىنا مىقتاپ باتقان. ءبارى دە ءابىلعازى، ارىنعازى زامانىن، باياعى حاندىق ءداۋىردى اڭسايدى. ول ءبىر حاندىق زامان ەكەن عوي... قازاق تىلىندە وسى ءسوز تىركەسى قاشان پايدا بولعانىن بىلگەن جان جوق. بۇگىنگى كورگەن جاماندىعىن ويلاپ كۇيزەلگەندە، حالىق حاندىق ءداۋىردى اڭسايدى.. وتكەن كۇننىڭ ءبارى ىستىق كورىنەتىن ادەتى ەمەس پە؟
ءقازىر دە توقسان ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى حاندىققا اينالىپ ەردى. ءابىلقايىر اۋلەتىن ءبىراز داتتاپ الدى. كۇن ءبىر جاۋعاندا، تەرەك ەكى جاۋادىنىڭ كەرى، جايىق بويىندا بايماعامبەت سۇلتان جىلدا الىم-سالىق سۇراتىپ، ادام سالىپ قىر شەكتىسىنىڭ تىنىشىن الاتىن ەدى. ارىنعازىدان كەيىن جادىك سۇلتان تۇقىمىندا دا كىسىلىگى بار ەشكىم قالعان جوق. جاڭا كورىنىپ كەلە جاتقان سۇلتاننىڭ ءبىرى قايىپقالي... ول دا حيۋانى ساعالاپ، حاندىقتان دامەتەدى ەكەن. ماڭعىستاۋ تۇبەگىندەگى ادايدىڭ ىشىنە ءجيى كەلىپ-كەتەتىن كورىنەدى...
— ءجۇسىپ باتىردى قاسىنا شاقىرتىپ الىپتى عوي. ەرنازار وكىنىش ايتتى. — اكەسى سىرىمنىڭ تۇبىنە دە وسى حيۋا جەتىپ ەدى. باتىردىڭ نەدەن اداسىپ جۇرگەنىنە تۇسىنبەيمىن. قايىپقاليدىڭ قاسىنا ەرىپ ابىروي تابۋى قيىن شىعار...
وسى كۇدىكتى ءبارى دە ماقۇلدادى.
— ءازىر كىسىلىگىن ساقتاپ قالعان ابىلاي حاننىڭ اۋلەتى عوي. ساپاق بي ءسوز قوستى. — ارتىق تۋعان قاسىم حان ەل تىزگىنىن ەشكىمگە بەرمەي-اق كەلەدى.
— ءاي، قايدام-اۋ! — بايمەن كۇدىك ايتتى. — ەل تىزگىنى قاسىمدا بولسا، ءۋاليحاننىڭ تاعىن قاتىنعا باستىرار ما ەدى؟
— قاتىندى حان كوتەرىپ وتىرعان ورىس پاتشاسى. — ساپاق داۋ ايتتى. — قاسىم حاننىڭ سوڭىندا قىرىق مىڭ قول، ورىسقا اتتانعالى جاتقان كورىنەدى. قاسارعان جەرىنەن قان الماي قويمايتىن. ابىلاي تۇقىمىنىڭ ادەتى ەمەس پە؟
— قاسىم حان دا قارتايعان شىعار. ونىڭ اتاعى داۋىرلەپ تۇرعاندا، ءبىز بالا ەدىك...
— ءقازىر جۇرت قاسىمنان گورى بالالارى ەسەنگەلدى، سارجاندى كوبىرەك ايتىپ ءجۇر عوي...
— ابىلاي حاننىڭ اسىلى وسى قاسىم تۇقىمىندا قالعان...
— اتتەڭ، جەر شالعاي، — دەدى ەرنازار، سونى ايتقاندا شىنىمەن وكىنگەندەي ەدى. — ەسەنگەلدى مەن سارجاننىڭ بىرەۋىن تاققا وتىرعىزار ما ەدى...
جانقوجا بۇل اڭگىمەلەردىڭ تۇسىندا ءتىس جارماي، ءۇنسىز وتىرعان. ەسىنە حالىق ولەڭى ءتۇستى.
ابىلايدىڭ بالاسى قاسىم تۋعان،
تۋعاندا التى الاشتان اسىپ تۋعان.
اناسىنان تۋعاندا قان شەڭگەلدە،
ەكى كوزىن باتتيتىپ اشىپ تۋعان...
قاسىم ەسىمى بۇل وڭىردە اڭىزعا اينالىپ كەتكەن جايىن بايقايدى. "داۋىلپاز دەگەن قۇس بولادى، داڭقى جەر جارادى، قاسىنا كەلىپ كورسەڭ، ۇلتاراقتاي تەرى بولادى..." اكەسى بىرەۋدى دابىرايتىپ ماقتاعاندى جاقتىرمايتىن، سول كەزدە الگى ماقالدى ەسكە الاتىن ەدى. حالىق قاسىمنىڭ اتىن بەكەردەن-بەكەر جىرعا قوسىپ جۇرگەن جوق. قاتالدىعىمەن اتى شىققان. ونىڭ ەستۋىنشە، ورىس ايعانىمدى حان سايلاپ، وكپەلى قاسىم اتتان سالىپ اتقا قونعاندا، سوڭىنا ەرگەن ورتا ءجۇز تايپاسى شامالى. قىرىق مىڭ قول دا انشەيىن قاۋەسەت ءسوز... ونداي كوپ اسكەرى بولسا، قاسىم ءۋاليحان اۋلەتىنىڭ تۇندىگىن ءتۇرىپ قويىپ شاۋىپ الار ەدى...
قاسىم حاننىڭ اڭىسىن اندىپ، الىستان باقىلاپ جۇرگەن كىسىنىڭ ءبىرى جانقوجا. بىراقجەر اياعى شالعاي... بۇل جاققا قاسىم حان جايلى اڭىز عانا جەتەدى... الدە سارىارقادا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قاسىم ورداسىنا بىرەۋدى جۇمساپ السا ما ەكەن؟
باتىر كوتىباردىڭ اۋلىنان وسىلاي ەكى ۇداي ويدا قوبالجىپ قايتتى.
اتتاناتىن جەردە، قىر شەكتىسىنىڭ يگى جاقسىلارى تۇگەل، قوشتاسىپ قالعان. ءبىر-اق ادام كوزىنە تۇسپەدى. ول — باتىردىڭ بالاسى ەسەت ەدى.
— بۇگىن تاڭەرتەڭ جولعا شىعىپ كەتىپتى...
جانقوجانىڭ جۇرەگى كىپى الدى. اكەسىنىڭ جۇزىنە جينالعان اقساقالداردىڭ باسى تارقاماي جاتىپ، جولعا شىعىپ كەتەتىنى قالاي؟ ءالىم بولىپ تىك كوتەرىلىپ، تابىنعا اتتانبادى دەپ وكپەلەپ جۇرگەنى عوي... شىركىن، ارتى تايىز بالا بولدى-اۋ... ەل باسىنا كۇن تۋىپ، تۇرعان مىنا زاماندى ويلاسا نيەت-تى. ءوزى جاۋعا شابىلىپ، جاباعىسىنا ءسۇرىنىپ جۇرگەن ءالىم... وندا جاۋ ىزدەپ جۇرەتىن دارمەن بار ما؟
جالعىز كەتىپ جاۋ ىزدەيمىن دەپ، قاسقا بالا جازىم بولىپ جۇرەر مە ەكەن؟ كەشەگى ءسوز ساپتاۋى جامان ەدى. ءتۇسى دە سۇر... قان ىشۋدەن تايىنبايتىن شىعار...
وسى كادىك كوكەيىنەن كەتكەن جوق.
شىندىعىن كەيىنىرەك ەسىتتى. بيلەردەن ءبىرجولا كۇدەر ءۇزىپ شىققان ەسەت، اكەسىنىڭ كەگىن ىزدەپ جالعىز اتتانادى ەكەن.
قاسىندا سەرىگى جوق، سالت اتتى، ساباۋ قامشىلى جاس جىگىت ارادا نەشە قونىپ، اقىرى جانقاسقا باتىردىڭ اۋىلىن دا تابادى. كىسى ءولتىرىپ قۇندىكەر اتانعان شال بيىل جاز ور وزەنىنە جاقىنداپ، ءالىم اۋىلدارىنان ىرگەسىن اۋلاق سالعان.
ەسەت "شەكتىنىڭ ءبىر تاز بالاسى". قىس ءبىر ايعىردىڭ ءۇيىرى، كەپ جىلقىسىن جوعالتىپ، سونى ىزدەپ شىققان بولادى. جانقاسقانىڭ ۇيىندە قونىپتى...
تاڭەرتەڭ اتتاناتىن جەردە بۇيىمتايىن ايتادى. ارينە، استارلاپ سويلەپ، نيەتىن جەتكىزسە كەرەك. "جوعالتقان جوعىن وسى اۋىلدان تاۋىپ وتىرعانىن" جاسىرمايدى. بالالارىنىڭ ءبىرى شىعارىپ سالۋىن وتىنەدى.
ونى جانقاسقا دا تۇسىنەدى. "شەكتىنىڭ تاز بالاسى" تەكتەن تەككە جوق ىزدەپ شىعا بەرە مە؟ باتىردىڭ قاتار ەرجەتىپ كەلە جاتقان ەكى ۇلى بار ەكەن، سونىڭ ۇلكەنى ءبىرجاندى ەسەتتىڭ قاسىنا قوسادى. شەكتى بالانىڭ ءوتىنىشى دە سوعان سايعان. ارينە، اكەسىندەي ادامدى جەكپە-جەككە شاقىرا المايدى عوي...
اۋىلدان ءبىر باۋىر جەر شىققان سوڭ ءبىرجانعا بۇيىمىن ايتادى. جانقاسقا باتىر كوتىباردى ءولتىردى. ەسەت اكەسىنىڭ كەگىن قۋىپ كەلىپ وتىر. ءقازىر ءبىرجاندى ولتىرەدى. "اۋ، باتىر-اۋ، ءالىڭ جەتسە ولتىرەرسىڭ. اكەڭ بوز توبەنىڭ باۋىرىندا بوز قۇشاقتاپ قالىپ ەد، — دەيدى ءبىرجان. — بالكىم، سەنىڭ دە كوزىڭدى قارعا-قۇزعىن شوقىپ، وسى ارادا اجالىڭدى تابارسىڭ..."
ەكەۋىندە دە ەر قارۋى بەس قارۋى تۇگەل. ءبىراق ءمارتتىڭ ءىسىن قىلىپ، بەلدەسىپ كۇرەسكەن. ۇكىم سول — قايسىسى جىعىلسا دا ولگەنگە ەسەپ. جىققان جىگىت ونى تەرىس قاراتىپ باۋىزدايدى.
اناۋ دا جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋان ەكەن. ارى-بەرىدەن سوڭ، ەسەتتى قاڭباقتاي ءۇيىرىپ اكەتسە كەرەك. بۇل اڭگىمەنى تىنا كەلتىرىپ ايتاتىن ساپاق قانا ەدى. — "اپىراي، — دەپتى سوندا، — اكەم بوز توبەنىڭ باسىندا بوز قۇشاقتاپ ولگەنى اناۋ. ەندى ءبىر شۇقىردا ءوزىم قالسام، كوزىمدى قارعا-قۇزعىن شۇقيتىن بولدى-اۋ. ءاتا-ارۋاقتىڭ شىنىمەن-اق سارت بولىپ كەتكەنى مە!؟" سونى ايتىپ، "ءاۋپ" دەگەندە، ءبىرجاننىڭ سالماعى قاڭباقتاي دا سەزىلمەي كەتىپتى عوي. قايتىپ اياعىن جەرگە تيگىزبەستەن، ۇيىرىڭكىرەپ اپارىپ، شالقاسىنان سالىپتى. شەكپەنىن شەشكەن جەردە قانى دا قالا بەرەدى ەكەن. وزدەرى الىسا-الىسا ۇزاپ كەتپەسىن بە؟ بارىپ اكەلەمىن دەپ جۇرگەندە، ادامدا انت بار ما، اناۋ تۇرا سالىپ قايتا جارماسا كەتۋى مۇمكىن. اياعىنان الىپ سۇيرەي جونەلەدى ەكەن. "ەي، ەسەت! ەردىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنى ەمەس پە؟ جىعىلدىم — ءولدىم. پىشاعىڭدى اكەلىپ، باۋىزداي بەp، باتىرىم" دەسە كەرەك ءبىرجان. شىركىن، ەر ەكەن، شالىپ جىبەرگەندە، تۇياعىن سەرىپپەستەن كەتىپتى عوي...
— اپىراي، ەر ەكەن! — دەيدى اقمىرزا ارقاسى قىزىپ.
— القىمىنا پىشاقتى تاياپ تۇرعاندا قالاي شىداپ جاتتى ەكەن، ءپاتشاعار! — دەيدى بورانباي تاڭدايىن قاعىپ.
جانقوجا كۇيزەلىپ وتىر.
بۇنىڭ ارتى نەگە سوعادى؟ ءالىم مەن جەتىرۋ اراسىندا تاعى بip كيكىلجىڭ توبە كورسەتكەندەي ەدى.
قايران، الاۋىز قازاق...
* * *
جۇرت ايتادى: جانقوجا ناعىز كەڭ قونىش شارۋاعا اينالىپتى. استىندا ەسىك پەن توردەي تورى توبەل، كۇندىز تۇيە قايىرادى، ءتۇن جىلقى كۇزەتىنە شىعادى... "بۇركىت قارتايسا تىشقانشى" دەيتىن ەدى، راس ەكەن-اۋ...
قىرىق كۇن شىلدەنىڭ باسىندا بەكجاراس پەن جامانقۇل كەلدى. اتقوسشىلىققا الاشتى ەرتىپتى. جەتەكتەرىندە ءبىر-بىر جىلقى، مۇمسىنگە قول جايا كەلىپ وتىر. قازاق "قاتىن ءولدى — قامشىنىڭ سابى سىندى" دەگەنمەن، ءمۇمسىننىڭ ورنى بولەك ەدى. ءبىر وتاننىڭ اناسىنداي بولعان ايەل. اعايىن-تۋىس، جاقىن— جەكجات جىبەك مىنەز ءمۇمسىندى قاتتى قادىرلەيتىن.
بيىلعى قىستىڭ قامىتشىلىعى ونسىز دا جىراق جەردى ودان ءارى قاشىقتاتتى. ءمۇمسىننىڭ قازا بولعان حابارى سىر بويىنداعى ەلگە قىس ورتاسىنان اۋا جەتكەن. بەكجاراس سول كۇنى-اق اتقا قوناتىن ەدى، جامانقۇل اعاسى كىدىرتتى. تۋىسى جوق ادامداي سوپا باسى جەتىپ بارعانى جۇرتتان ۇيات... جانازادان ءبارىبىر كەشىكتى، جەر اياعى كەڭىگەن سوڭ قارا كوبەيتىپ بارعاندى ماقۇل كوردى.
كوكتەمگى قوي قىرقىمىن اياقتاپ، اۋىلدى جاز جايلاۋى شىقىمانعا اپارىپ قوندىردى. جامانقۇلدا بەس ءجۇز اق اۋىز قويدى ازىرقاناتىن باياعى اۋىر داۋلەت جوق. اۋەلى جۇت كەلدى، ونان كەيىن حيۋا... قايدا جاۋ مومىن بايدى قىرىنا الادى عوي... بۇل اۋىلعا زەكەت تە، سويىستىق تا ەسەلەپ وندىرىلەتىن ەدى. ونىڭ ۇستىنە شوراباي سياقتى اتارمان-شابارمانداردىڭ قورقىتىپ— ۇركىتىپ "ات مايىن" مىنەتىنى بار... وعان بيىلعى اۋىر قىس تاعى قوسىلدى...
اتادان قالعان اۋىر داۋلەتتىڭ دوڭگەلەنىپ قالعانىنا شاعىنىپ وتىر.
— جاكە، ءوزىڭ باردا ارقامىز تامعا سۇيەۋلى سياقتى ەدى، — دەدى ءبىر سوزىندە. — تىرنادان جاساۋىل قويساڭ، توبەڭنەن قيقۋ كەتپەيدىنىڭ كەبى كەلدى. وبالى نە كەرەك، رامانقۇلدىڭ اۋلىمىزعا كەلىپ ات ويناتقانىن كورگەنىمىز جوق. ءبىزدىڭ اپشىمىزدى شوراباي قۋىرادى.
— ويباي-اۋ، جامان ءيتىعۇلدى قايدا قوياسىڭ! بەكجاراس ونىڭ ءسوزىن ءبولدى. — ونى دا حاننىڭ ءۋازىرى دەپ ءجۇر عوي. تۇنەۋكۇنى اۋلىنا بارسام، تاناۋى اسپاندا، ءتىپتى سويلەسۋگە ەرىنەدى...
سەمىزدىكتى قوي كوتەرەدى. بەركەلەت سوزگە ولاق، ءبىر دوعا كىسى. سارتتاردىڭ ايدەربەكتەن قالاپ ۇستاعانى ءيتىعۇل ەكەن عوي... اتقا جەڭىل قۇباقان، ونداي ادامدار كوزگە دە تۇسكىش بولادى... جانقوجا ءبارىن دە كوڭىلىندە ءتۇيىپ وتىر.
باباجاننىڭ قامالى سالىنىپ بىتكەن. جانعازى جانكەنتكە ورناپ جاتىر. قارا قازاقتان تۋىپ حان بولعان رامانقۇل دا قالىساتىن ەمەس، باباجاننىڭ ىرگەسىنەن قامال تۇرعىزىپتى.
مىنالاردىڭ سوزىنە قاراعاندا، ءبىر الىم-شومەندە ءۇش حان، ون بەس ءۋازىر بار ەكەن. باس-باسىڭا بي بولساڭ، مانارتاۋعا سىيمايسىڭ... حيۋا حانى سول ماقالدى بىلمەيتىن بولعانى ما؟ الدە باعىنىشتى ادامدارىنا دەگەن سەنىمى جوعالعاندا، بىرىنە-بىرىن قاراۋىل ەتىپ ۇستاعىسى كەلگەنى مە ەكەن؟ جانقوجا ويدا وتىر.
ۇزىن قۇلاق حاباردان ەسىتتى، كوتىبارعا قول جايا شىققان جانعازى سۇلتان باتىردىڭ جۇزىنەن ءبىر كۇن كەشىگىپ كەلەدى ەكەن. حاننىڭ قاسىندا ون بەس بي... باستى-باستىلاردان بەكارىستان مەن ءبايدىلدا بار... بايشوقى بار...
ەرنازاردىڭ ءقادىرلى قوناقتارىن توبەسىنەن تىك تۇرىپ كۇتىپ العانىن ەسىتتى.
ونىڭ ءبارىن بايمەنگە كەلگەن شاپقىنشى جىگىت ايتادى. جانعازى قايتار ساپارىندا ءتورتقارا اعايىنعا دا سوعا جۇرەتىن ويى بار ەكەنىن اڭعارتادى.
— ءوزى ولىككە قول جايا كەلەدى. قايتار جولىندا ءبىزدىڭ اۋىلعا قىدىراتىنى قالاي؟
قازاق ولىككە كەلگەن ادامنىڭ جولاي قىدىرىپ جۇرگەنىن جامان ىرىمعا جوريدى. جاقسىنىڭ جانازاسى اۋىر قايعى... ودان قايتقان بەتىندە ساۋىق-سايران سالىپ ءجۇرۋ ابەستىك بولار ەدى. باستا سولاي شىققان ىرىم... بايمەننىڭ ءسوزى ايتەۋىر ءبىر سىلتاۋىن تابۋ، سۇلتاننىڭ جاقسى نيەتپەن كەلە جاتپاعانىن بىلەدى، ونى ەل ىشىنە جولاتپاۋدىڭ قامىن ويلاستىردى.
— بايمەن سونى ايتقانى راس بولسا، جانقوجانىڭ يەگى استىنان شىعا الماي قالعان ەكەن عوي. كىرمە شەكتىنىڭ تىلىنە ەرىپ، قانشا جەرگە ۇزاعانىن كورىپ الدىق.
جانعازى قايتار كۇنى قوقان ايبات كورسەتە سويلەپتى. امالى جوق، جارى جولدان كەيىن قايتادى. جۇرتتىڭ ايتقانى راس، جانقوجا ات ۇستىنەن تۇسپەيتىن ەدى. سونداعىسى ساقتىق ويلايدى. تورە تۇقىمىندا انت-يمان جوق. قارۋلى باسپاشىلارىن اتتاندىرىپ، قاپىدا وپىق جەگىزۋى مۇمكىن... ءقازىردىڭ وزىندە جانكەنت قامالىنداعى ساربازدار سانى ءجۇز كىسىگە جەتىپتى. بۇل حاباردى بەكجاراستان ەستىپ وتىر.
جامانقۇلدان اقتان ناعاشىسىنىڭ اماندىعىن سۇرادى.
— جاقسىنىڭ اۋزىنان ءسوز كەتىپ، باسىنان ب ا ق تايىپ تۇرعان زامان عوي. — جامانقۇل كۇرسىندى. — ءقازىر الىمگە كەلگەن داۋ بولسا، ءبىر رامانقۇلدان اۋىسپايدى. جانعازى سۇلتان كەلگەلى ءبايدىلدا تۋىسىڭ داۋىرلەدى. باتىردىڭ جاسى جەتپىستى ورتالاعان ەكەن، انا جالماۋىزدار ات توبەلىندەي قاراكەسەككە ءسوز بەرە مە؟ ءقازىر داۋلى جەرگە باسپايتىن كورىنەدى.
بەس جىلعا قاراپ بارادى ەكەن-اۋ. حيۋادان ەلشى كەلىپ، الىم-شومەننىڭ يگى جاقسىلارى رامانقۇلدىڭ ۇيىندە باس قوساتىن ۇلكەن جيىن جانقوجانىڭ كوز الدىندا ءالى تۇر. رامانقۇل باستاپ، ءبايدىلدا قوستاعاندا، بەلسەنىپ شىققان ءۇشىنشى كىسى اقتان بولىپ ەدى. جانقوجا ۇيدەن جالعىز شىقتى. ۇيدەگىلەردىڭ باسى سالبىراعان كۇيى قالا بەردى. اقتان دا كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ ەدى. جانقوجا ات جالىن تارتىپ مىنگەلى ناعاشى اعاسىنا سول جولعىداي كوڭىلى قالىپ كورگەن ەمەس. باتىر اڭقاۋ، ەر كادەك... اڭعىرت بايعۇس، "قارا شاڭىراقتى" العا سالعاندا، قولق ەتىپ تۇسە قالعان. ەلدى الدىرىپ، ەدىلدى الدىرىپ بولعان سوڭ، ءوزىنىڭ دە كۇنى سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي بولىپتى...
اقتاننىڭ ءالى سەكسەنگە ءۇش جىلى بار... قايراتتى شال، قارتايا قوياتىنداي ۋاقىتى بولعان جوق. كۇيىكتەن شوگىپ وتىر-اۋ. جانقوجانىڭ كەۋدەسىندە ايانىش كۇيى، اۋىرا سوعادى. اۋزى دۋالى اقساقالدىڭ الدىنان داۋ كەتكەنى، ەلدەن كۇي كەتكەنى. " ۇلكەن توبەنى شاندايسىڭ، كىشى توبەنى شاندايسىڭ، تاقسىر، الدىڭا قالاي كەلەيىن... "اۋزى التى قارىس ارىنعازىعا وسى ءسوزدى ايتقان راحمەتالى جۇرەك جۇتقان ەر ەكەن-اۋ...
ال قاھارلى حاننىڭ الدىنا بارۋعا جانقوجا باتا العان جوق ەدى...
قاسقىر دا قان ءيىسىن سەزگەن كەزدە ۇليدى. قانقۇيلى سۇلتان جانعازى بەكەر ەل جاعالاپ جۇرگەن جوق. ءبىر سۇمدىعى ساقتاۋلى ەكەنى انىق... تورە تۇقىمى قازاقتىڭ قاي جاقسىسىن ەلەپ، قازانىڭ ارتىنا قول جايىپ ەدى. حيۋاعا سىرتىن بەرىپ، اۋلىنا كەلگەن مەكتەردى ورىستىڭ قولىنا ۇستاپ بەرگەن كوتىبار...
وعان جانعازىنىڭ دا ءىشى جىلي قويۋى ەكى تالاي. ۇرى ءتىسىن جاسىرعان ءسۇر جىلان، سىبدىرىن بىلدىرمەي جىلجىپ، اقىرىن-اقىرىن قويىنعا كىرمەك قوي...
ءتورتقارانىڭ ىشىنە كەلە الماي قايتتى. كەكشىل سۇلتان بايمەن مەن ساپاقتىڭ بۇل قىلىعىن ولسە كەشىرمەيدى. بيىلعى جاز ونشا تىنىش بولا قويار ما ەكەن؟ اۋەلى الىم-سالىق جيناۋشىلارى مەن شابارماندارىن اتتاندىرادى. ونى قۇر قايتارسا، حيۋانىڭ باسپاشىلارىن شىعارادى...
جانقوجا سولاي توپشالايدى.
جامانقۇلعا بەرگەن قوناقاسىسىنا بايمەن مەن ساپاقتى شاقىرتىپ الدى. قاراساقال دابىل كورشىسى بار... كوڭىلىندە ءتۇيىلىپ جاتقان تۇيتكىلىن ايتتى. قالىڭ ەلدىڭ ساق وتىرعانى ماقۇل. حيۋانىڭ ەجەلگى ادەتى، قاپى كەزەندى اندىپ تۇرىپ، وقىستا قان قاقساتاتىن. باياعىدا سول سىقىلدى ارىنعازىنىڭ كوشىنە ءتيىپ، تۋعان ءىنىسى نۇرعازىنى جازىم قىلعان وسى جانعازى سۇم ەدى عوي... قۇداي ساقتاپ حاننىڭ ءوزى امان قالعان...
بيلەر سويلەي باستاعاندا، قاۋىپ-قاتەردى جان-جاعىڭنان تاياپ قويادى.
اۋىلدار بيىل ءار توبەنىڭ استىندا، بىرەۋى شاشىراماي، ىرگەلەرىن جاقىنداتىپ قوناتىن بولدى.
بەكجاراسقا دا ءبىر مىندەت جۇكتەلىپ وتىر. باباجاننىڭ قامالى مەن جانكەنتكە قۇلاعىن تۇرىك ۇستاۋى كەرەك. جاماندىعىنا باعىپ، حان ءتورتقارا ىشىنە قول اتتاندىرعانداي بولسا، الاشتى اتقا قوندىرادى. جانقوجاعا حابار تيگىزەدى.
ەرتەڭىنە قوناقتار اتتاندى.
ءۇش كۇننەن كەيىن دابىل باتىر اتقا قوندى. بەتالىسى قاسىم حاننىڭ ورداسى، ورتا ءجۇز ىشىنە بارا جاتىر. ابىلاي اۋلەتىنىڭ اۋ-جايىن بايقايدى. قاسىم حاننىڭ سوڭىندا ورتا جۇزدەن قانشا شاڭىراق بار ەكەنىن دە اڭداستىرعان ءجون. جۋاس ايعىردىڭ ءۇيىرىن ات جاقتايدى. قاسىمنىڭ بالالارى حالىققا جايلى بولسا، سوڭىنداعى قاراشاسى دا قارا-قۇرىم شىعار... ماڭايىنا ودان قاشقان، بۇدان قاشقان قارا شوقپار تەنتەكتەر مەن ۇرى-قارىنى توپتاپ، قارا كوبەيتىپ ءجۇرۋى دە مۇمكىن... باسقا بالەنى ءوزىڭ تىلەپ الساڭ، ەرتەڭ باسىندى ساتىپ الۋىڭ قيىن بولادى. جانقوجا ءسوزىنىڭ اقىرىن سولاي ءتۇيدى.
سوڭعى كۇندەرى باتىردىڭ اۋلىندا كۇندە جيىن، ابىگەر باستالىپ ەدى.
* * *
ابىلاي ولگەن سوڭ، ومبىداعى ورىس اكىمشىلىگى حان تاعىنا مومىن ءۋاليحاندى وتىرعىزدى. بۇل اۋلەتتە ەڭ ازۋلىسى قاسىم ەدى. تاققا ونىڭ وتىراتىنىنا قارا قازاقتا شاك كەلتىرگەن جوق. ول جوسپاردى ورىس بۇزدى. قاسىم ول جولى دا ءبىر تۋلاپ باسىلعان. ءبىراق اكەسىنىڭ توپىراعى دا سۋىماي جاتىپ، بۇلىك شىعارۋعا قۇرتتان ۇيالادى. ءازىر سىر بەرمەسكە بەكىندى.
ۇلكەن جانجال ءۋاليحان ولگەن سوڭ باستالدى. حاننىڭ مۇراگەرى سانالاتىن ءعۇبايدىلدا سۇلتان ومبى اكىمشىلىگىنىڭ قاھارىنا ۇشىراپ، قۋعىندا جۇرگەن. تاققا حاننىڭ جاس توقالى ايعانىم وتىردى. قاسىم ءعۇبايدىلدانىڭ نامىسىن جىرتقانسىپ، داۋ كوتەردى. قارا قازاقتان شىققان بيلەر نە ءتۇسىنىپ جاتىر، ولار جولعا جىعادى. قاسىم قانشا تەنتەك بولعانمەن، وسى جولعى ءسوزى دالەلدى سياقتى.
سوڭىندا تۇگەل ورتا ءجۇز، قاسىم بالالارىنىڭ ورىسپەن ات قۇيرىعىن كەسىسەتىنى وسى كەزدە. اتا قونىسى كوكشەتاۋدان قونىس اۋداردى. جاي كەتكەن جوق، ايعانىم بيلەگەن حان ورداسىن شاۋىپ العان. ابىلايدىڭ قارا شاڭىراعى ەدى. ونى ءوز بالاسى قاسىم شاۋىپ الىپ وتىرعانىن ەسىتكەندە، جۇرتتىڭ توبە شاشى تىك تۇردى.
— قاتىن باسىمەن حان تاعىن، ابىلايدىڭ تاعىن باسۋعا باتىلى بارعان ول قانشىققا وبال جوق!
ايعانىمنىڭ كەگىن ورىس قايتاردى. سوڭىندا ورىس سولداتتارى شۇيگىن قونىس سارىارقادان سىرعىپ، قاسىمنىڭ بالالارى بالقاش كولى ماڭايىنا قاراي ويىسقالى قاشان. بيىل جاز مويىنقۇمدى جايلاپ وتىر ەدى.
شەكتى ىشىندە سىرلىباي اتتى اتالىق كوپ. قازاق ەكى قۇمنىڭ ءبىرىن مويىنقۇم اتايدى. بۇل مويىنقۇم بالقاش كولىنىڭ بەرگى بەتىندە، ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇزدىڭ شەقاراسىندا جاتىر.
قىس قار قالىڭ ءتۇسىپ، كوكتەم جاڭبىرلى وتكەن، مويىنقۇم ءوڭىرى ءىرىپ تۇر. ءبىراق قايران سارىارقانىڭ سايالى توعايى مەن سامال جايلاۋىنا ۇيرەنىپ قالعان حان ورداسى تار قاپاسقا قامالعانداي قۇم ىشىندە امالسىز وتىر. دابىل باتىر قاسىم تۇقىمىنىڭ اپشىسى قۋىرىلىپ وتىرعان ۇستىنە كەلدى.
الىم-شومەننىڭ جايىنا بۇل جاقتا قانىق ەكەن. جانقوجانىڭ سالەمىن ەسىتكەندە، قاسىم مارقايىپ قالدى.
— باتىردىڭ يگى نيەتىنە ىرزامىن. ءابىلقايىر تۇقىمى كىشى ءجۇزدى ورىسقا ساتتى. ەندى بىرەۋى حيۋانىڭ قولتىعىنا كىرىپتى عوي. اكەم "جول جادىك سۇلتان اۋلەتىنە ءتيىستى ەدى" دەپ ايتىپ وتىراتىن. ءابىلقايىر ول جولى دا قۋلىعىن اسىرىپ، تاققا مىنەدى ەكەن.
قاسىم حاننىڭ اق بۋرىل قاسى كوزىن كولەڭكەلەپ، قارا ءسۇر ءجۇزى تۇنجىراي ءتۇستى،— كاپىر پاتشا كىمدى وڭدىردى. ابىلاي تۇقىمىنىڭ اراسىنا وت سالىپ، ەركەك كىندىك قۇرىعانداي، التىن تاققا قاتىندى وتىرعىزدى...
الىم-شومەنگە تىزگىن ۇشىن بەرۋگە ءوزى دە اسىققانداي ەكەن. ءبىراق قۋعىن كورىپ جۇرگەن كىسىدەي بولىپ بارعىسى كەلمەيدى...
ءارى ورىستا كەتكەن كەگى بار. اقمولاعا قامال تۇسكەنى ورتا ءجۇز ءۇشىن قاقپان بولىپ وتىرعانىن ايتتى. سولاردىڭ ۇيەلمەنىمەن ورتەپ، جاۋدى ەسىل دارياسىنان ءارى قاراي قۋىپ سالماي، تىنىش ۇيىقتاي المايتىنىن جاسىرعان جوق.
دابىل حاننىڭ اقمولاعا قاشان اتتاناتىنىن بىلگىسى كەلگەن سۇراعىن جاۋاپسىز قالدىردى.
بۇل كەزدە قاسىم ورداسىنىڭ قاسىندا ەل قالىپ جارىتقان جوق-تى. ەكى-ۇش مىڭ ءۇي، تورت-بەس مىڭ قول بار. سىيىرما قىلىش، سارى ساداقپەن قامالدا بەكىنىپ جاتقان قۇرۋلى مىلتىقتى قۇرسانعان جاۋدى جەڭىپ الۋ قيىن جۇمىس... ەسەنگەلدى مەن سارجاننىڭ سوڭىنداعى سارى قول ورىس سولداتتارىمەن ءار جەردە كەزدەسىپ كورىپ، جۇرەكتەرى شايىلىپ قالعان. 1825 جىلى قارقارالى بەكىنىسىنە شابۋىل جاسايمىن دەپ جەگەن تاياعى ءالى ەسىنەن كەتپەيتىن... ورىستار قامالعا مىقتى، الىستان اتىپ، قويان قولتىق كەلتىرمەي دىڭكەڭدى قۇرتادى...
قاسىم حاننىڭ الىم-شومەنگە ات تىزگىنىن بەرە المايتىن تاعى ءبىر سەبەبى بار. سوڭعى تورت-بەس جىلدىڭ بەدەرىندە، ورىستان قۋعىن كورگەن سۇلتان قىسىلعاندا قوقان حاندىعىن ساعالايدى. الىم-شومەننىڭ اتا قونىسى — سىر بويى. ال سىر بويىمەن تومەن قۇلاپ، اقمەشىتكە شەيىنگى كەڭ بايتاق ولكەگە وكىمىن جۇرگىزىپ وتىرعان قوقان حاندىعى ءبىر جاعىنان كورشىسى اللاقۇلدىڭ دا قاباعىن باعادى. ءوزىنىڭ پاناسىنداعى ابىلاي تۇقىمىنان شىققان سۇلتاندار الىم-شومەننىڭ ىشىنە بارسا، قوقان اۋەلى حيۋامەن كەتىسەدى. ونسىز دا بۇحار ومىرىمەن قىرعي-قاباق مادەلىنىن اللاقۇلدى تاعى رەنجىتۋگە باتىلى بارماس ەدى. ونىڭ ارتى ۇلكەن جاۋلىققا، قوقان ءۇشىن ءتيىمسىز قاقتىعىسقا اپارىپ سوعادى. جاماندىعىنا باقسا، بۇحار ءامىرى مەن حيۋا حاندىعى اۋىز جالاسىپ كەتۋى مۇمكىن... وسىنداي باقاي ەسەپكە تاپ بولارىن قاسىم دا سەزىپ وتىر. ءارى قاراقۇم مەن قىزىلدى جايلايتىن الىم-شومەن — ەتەك-جەڭى كەڭ ەل. وعان حان بولسا، قاسىم تۇقىمى قوقانعا قۇرىق بەرمەي كەتەتىنى انىق. سىر بويىنان حيۋا حاندىعىن قۋىپ قانا قويماس، ارى-بەرىدەن سوڭ اقمەشىتكە اۋىز سالار.1771 جىلى ءۇش ءجۇزدىڭ بيلەرى باس قوسىپ ابىلايدى حان كوتەرگەندە، كەڭەس تۇركىستاندا، قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ عيباداتحاناسىندا وتكەنىن ءبارى دە بىلەدى. ابىلمامبەت تاشكەنتتە حاندىق قۇردى. ابىلاي تۇقىمى ەسىن جيسا، ەسكى داۋىن قايتا قوزعاۋدان تايىنبايدى... ەندەشە قوقان حاندىعى قاسىمنىڭ بالالارىن تۇقىرتىپ ۇستاۋعا تىرىسادى...
باسقا تۇگىل، وردا ماڭىنداعى سىبايلاستارىنىڭ كوبىسى بىلە بەرمەيتىن بۇل سياقتى ساراي قۇپياسى، ارينە، دابىلعا ايتىلمايدى.
ءبىر قوقان ەمەس، قاسىمنىڭ بالالارى حيۋا حانى اللاقۇلمەن دە استىرتىن ءسوز جۇرگىزىپ جاتقان. ورىس پاتشالىعىنان ەسە قايتارۋدان ءالى دە دامەلى... اسكەر، قارۋ-جاراق سۇرايتىن ەدى.
وردا دابىلعا بۇل سياقتى قۇپيالارىن دا سەزدىرمەي باعادى. سىپايى سوزبەن شىعارىپ سالدى.
دابىل ءۇش اي جول ءجۇرىپ، ازىپ-توزىپ ورالدى.
بۇل كۇندەرى جانقوجا اۋلى كۇزەم الىپ جاتىر ەدى.
قازان ايىنىڭ باسى. قىلامىقتاپ قار جاۋدى.
— قاسىم حاننىڭ جاعدايى ءماز ەمەس ەكەن، بايقاپ وتىرمىن. جانقوجانىڭ الدىندا يتجەمەس وتقا قىزدىرىنىپ وتىر. — اقمولا قامالى دەگەن قۇرسانعان جاۋ، قارۋلى مىلتىق قوي. ورىس بەكىنىسىنە شاۋىپ، سىرىم دا وپىق جەگەن. قۇر قولمەن وندا نە بىتىرەدى؟ وسى ساپار مەرت بولاتىن جەرى شىعار...
ورىس سولداتىنىڭ سوعىس قابىلەتىن باتىر جوعارى باعالايتىن ەدى. كەزەنگەن مىلتىققا قارسى شاۋىپ، مەرت بولعان تالاي وقيعالاردى ەسكە ءتۇسىردى. باسىن شايقايدى.
ابىلاي تۇقىمىنان ءبىرجولا كۇدەر ءۇزىپ وتىر.
قاسىم ورداسىن دارىپتەپ كەلە جاتقان دابىلدى سويلەتكەن جوق.
ونىڭ ءبىر قۋانىشى، بيىل جاز تىنىشتىق ەدى. زەكەت سۇراۋشىلار دا توبە كورسەتكەن جوق. كەكتەمدەگى ساپارىنان كەيىن جانعازى سۇلتان دا حابارسىز جاتىر.
بيىل جاۋىن-شاشىن مول، قىس مالعا جايلى بولاتىن سىڭايى بايقالادى. مال باققان شارۋانىڭ پەيىلى كەڭ، ەل ءىشى كۇندە دۋمان، كۇندە توي... قىزى بار اۋىلدىڭ سىرتىندا سالت اتتى بوزبالالار ءجيى توبە كورسەتەدى.
بۇل اۋىل ءۇش كۇننەن كەيىن قىس قىستاۋى قاراجارعا قاراي جىلجىدى.
بۇعالىقتا
اقشاعىل قۇم شوقىنىن. ەتەگىندەگى باياعى تاباندىق. كوك شالعىن قۇراعىنىڭ اراسىندا ات جاسىرىنعانداي. ەكسىم جەل سوعىپ وتكەن سايىن بالعىن قاۋىلدىرىقتارى سىبدىر قاعادى. بۇل تاباندىقتا سوناۋ ءبىر جىلدارى كيىكباي اۋلەتى جاز جايلايتىن ەدى. ودان بەرى نە زامان. اۋەلى قىزىلدا حيۋا باسپاشىلارى توبە كورسەتتى. باسىنا قاتەر تونگەن كەزدە جانقوجا جاقسىقىلىشقا قاراي كوشىپ شىقتى. بەكباۋىل ەرتەرەكتە باس قامىن قىلىپ، سىر بويىنان قىستاۋ باستىرعان. جاز جايىندا قاراقۇمدى جايلاپ ءجۇردى. سولاي ءشوبى شۇيگىن تاباندىق يەسىز قالدى.
ازۋى التى قارىس وتەگەن-نۇرىمبەتتىڭ جاز جايلاۋىنا تاۋەكەل ەتىپ قونا الاتىن قازاق بالاسى تابىلا قويعان جوق. اندا-ساندا كوشىپ وتكەن اۋىلدار تاباندىق جەردىڭ باسىندا ءۇش— ءتورت كۇن ەرۋ بولىپ كەتەدى... وتىز جىلدان بەرى سولاي ەدى. وزگەرمەي كەلە جاتقان سول ءداستۇردى قوجامبەردى ءبايدىلدا بۇزعان. جانقوجا قۋعىن كارىپ، ەل اسىپ كەتتى... ال بەكباۋىل جاز جايلاۋعا تالاسقانداي دارمەن جوعىن بىلەدى. ءبايدىلدا ءبارىنىڭ اۋزىنا ءشوپ ولشەپ كورىپ وتىر، بىلتىر بەكباۋىلدىن جۇرتىنا كوشىپ كەلىپ شاڭىراعىن كوتەردى.
بيىل دا وسى تاباندىققا كوش باسىن تىرەدى.
ءبيدىڭ جاڭا جۇرتقا كەلىپ قونعانىنا ون كۇن دە تولعان جوق. اۋىل قۇدا شاقىرىپ جاتقاننان بەتەر ەدى. قوجامبەردى ىشىندەگى ەت جاقىن تۋىستارىنان ءبىر ادام قالعان جوق، اتتىلى-جاياۋ اعىلىپ جاتىر. ءبايدىلدانىڭ اۋلىندا عالامات ابىگەر باستالدى دا كەتتى.
بي جانعازى حاندى قوناققا شاقىرعالى جاتىر ەكەن. قوجامبەردى سياقتى ازعانتاي اتالىق ءۇشىن بۇل ۇلكەن سىن ەدى. ءۇش مىڭ شاڭىراق كىشكەنەنىڭ يگى جاقسىلارىن تۇگەل ات شاپتىردى.
ءبايدىلدانىڭ قۋلىعىنا نايزا بويلامايدى. تاباندىقتا حانعا قوناقاسى بەرۋ دەگەن اكەسىنە اس بەرگەنمەن بىردەي ەدى. ونىڭ اتى مىناۋ ءشوبى شۇيگىن جايلاۋدى داۋلاپ، ەرتەڭ جان بالاسى الدىنان شىعا المايدى دەگەن ءسوز. بۇل قوناقاسىنىڭ استارىندا وسىنداي ارام پىكىر جاتقانىنا جۇرت تا شاك كەلتىرگەن جوق...
كەشە جۇرت اۋىستىردى.
جۇرت اۋىستىردى دەگەن اتى عانا. اۋىل باياعىدا بەكباۋىل وتىراتىن تاباندىقتىڭ تۇستىك جاقتاعى جۇرتىنان تەرىستىك بەتىنە شىعىپ قونعان. ون كۇننىڭ ىشىندە اۋىلدىڭ اينالاسى مال تۇياعىنىڭ تەبىنىنە اينالىپ، ەندىگى كوك شالعىن ەركەك ءشوبى جاپىرىلىپ قالىپ ەدى.
انا جىلى نۇرىمبەت شال وتىراتىن قوڭىرلىقتا ءبايدىلدانىڭ قارا شاڭىراعى كوتەرىلىپ جاتىر.
وتكەن جاز قوجامبەردىنىڭ ءبيى جاڭادان ءۇي باستىرتقان. جۇرت سەگىز قانات بۇل ءۇيدى حان ورداسىنا تەڭەيتىن ەدى. ايتقانىنداي-اق بار ەكەن. شاڭىراعى كوتەرىلگەن كەزدە، كۇمبەزدەي بيىكتەپ-اق كەتكەن. وڭ جاعىندا ءجاندىلدانىڭ التى قانات ءۇيى، سول جاعىندا بەگدىلدانىڭ وتاۋى — ولار دا بيىل كوكتەمدە ۇزىكتەرىن اقتان جاپقان، الىستان شاڭقيىپ، قاراعان ادامنىڭ كوزىن قارىقتىرادى.
ءبايدىلدا قوڭىرقاي ۇزىكتى قوڭسى قاراشىلارىنىڭ ۇيلەرىن بۇرىنعى جۇرتىنان قوزعاعان جوق. وندا مال سويىلادى، قوناقتارعا اس قامدالادى. حالىق يەسى حان ۇيىتىلگەن باستىڭ قوڭىرسىعان يىسىنەن اۋلاقتاۋ جەردە كۇتىلگەنى لايىق. ال قوناقاسى تاباقتارى بولسا، ونى جورعا مىنگەن كۇتۋشى جىگىتتەر قولداپ تاسيتىن بولادى... ءبايدىلدا ۇيعارىمىن ايتقاندا، بۇرىن-سوندى ونداي سالتاناتتى كورمەگەن جۇرت جاعاسىن ۇستادى.
جانعازى حان جانكەنتتەگى استاناسىنا ورناعالى دا ءبىر جىلداي وتكەن ەكەن. ەرۋلىك-تارتۋىن الىپ شۇبىرعان قازاق اياعى ءالى باسىلعان جوق... تورى ايعىرعا باستاتىپ ءتورت جىلقىنى ايداتىپ اپارتىپ، ءبايدىلدا دا حاننىڭ قارا شاڭىراعىندا ءبىر قويدىڭ باسىن ءمۇجىپ قايتقان...
ەرۋلىك ءجونى وزىنە باسقا... ال حان تۇقىمى اقسۇيەككە قاق تورىندە قوناقاسى بەرۋ... ەسىتكەن قۇلاققا نە تۇرادى؟ بۇل جيىن قارا قازاقتىڭ الدىندا ءبايدىلدانىڭ ابىرويىن كوتەرەتىن ەدى... جۇرت سولاي پايىمدايدى.
ءبايدىلدانىڭ ىشكى ەسەبى تاباندىقتا جاتىر. ونى ءبىراق ەڭ جاقىن تۋىسى ءجاندىلدا مەن بەگدىلداعا دا ايتپايدى. كوپشىلىك كەزەڭى كەلگەن جەردە بىلە جاتار...
بەگدىلدانىڭ اق وتاۋى انتەك وقشاۋلاۋ تىگىلىپ ەدى. قوجامبەردىنىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارى اناۋ ەكى ءۇيدىڭ ماڭايىندا ءيىرىلىسىپ تۇر. ال ەسكى جۇرتتا قالعان قوڭىرقاي كيىزدى ۇيلەردىڭ ماڭايىندا اق جاۋلىقتار كوبىرەك اعاراڭدايدى. قاتىن-قالاش قوناقاسى قامىنا كىرىسكەن.
بەگدىلدانىڭ اق وتاۋى جانىندا قارايعان جان جوق. اباجاداي ۇيدە ايسۇلۋ جالعىز قالعان. ءبىر وتاننىڭ ماڭدايىنداعى جالعىز قىز بۇلا بولىپ وسكەن، ارى-بەرىدەن سوڭ زەرىكتى.
ايسۇلۋ ونشا ۇشقالاق قىز ەمەس. ءبىراق ون بەس جاس... تەك كۇتىمى جاقسى بايدىڭ قىزى، قايىردا وسكەن قۇبا تالداي تەز كوزگە تۇسەدى. حان كەلە جاتقانىن ەسىتكەلى ايسۇلۋ دا ەلەڭدەيدى. اجەسى ايتاتىن ەرتەگىلەردى تۇگەل ەسكە الدى. اقىلدى حاندار، اقىماق حاندار... حان قانداي بولسا دا ءبارى ءبىر، ىلعي قاھارلى كەلەتىن ەدى. قىز جۇرەگىن بەلگىسىز ءبىر قورقىنىش بيلەپ، قالتىرايتىنداي. ءبىراق ەرتەگىلەردە عانا كەزدەسەتىن حان يەنى كوزىڭمەن كورۋ قىزىقتا سياقتى، اسىعىپ ءجۇر.
قازاقتىڭ قىزى، اسىرەسە بار ءۇيدىڭ، باي ءۇيدىڭ قىزى ەرتە ەسەيەدى. "قاتىن" دەگەن قارعىس سوزدەن باستاپ، "سەن، قاتىن بولمايسىڭ، ەرتەڭ ءالى قايتىپ اكەلىپ تاستايدى عوي" دەگەن شەشە كەيىستىگى-اق ءسابي جۇرەكتە اۋەستىك شالاسىن بىقسىتادى. وعان اق جەڭگەلەرى قوسىلىپ... قايران پەرىشتە كەۋدەدە كۇنالى ويلار دا سولاردىڭ ازىلىمەن ويانادى عوي...
ايسۇلۋ ءوزىنىڭ قىز ەكەنىن قاي كۇنى سەزدى، ول ءقازىر ەسىنەن شىعىپ كەتىپتى. بىلتىر كۇزدىڭ قوڭىر سالقىن كەشى ەدى-اۋ... سول كۇنى قاھارلى اكە ۇيدە جوق. تورەمۇرات جىراۋ كەلدى. قاتار وتىرعان تورت-بەس اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى ءبيدىڭ قارا شاڭىراعىندا باس قوسىپ، ءبىر جاساپ قالعان.
جىراۋ جاپ-جاس جىگىت. اق سۇر جۇزىنە قالىڭ قارا مۇرتى قانداي قونىپ تۇر. ايسۇلۋعا اسىرەسە تورەمۇراتتىڭ ءانى ۇنادى. "سەگىز بەن ماقپال" جىرىن ايتقان. سونداعى ۇزىلگەن ءانى-اي ونىڭ... قىزدىڭ جۇيكەسىنەن بوساتىپ كەتىپ ەدى.
سەرى سەگىز، ءانشى سەگىز، بالۋان سەگىز... قۇداي دا ءبىر ادامنىڭ باسىنا جيناپ بەرگەن-اق ەكەن. ايسۇلۋ ءوزىن ماقپالدىڭ ورنىنا قويىپ، ودان سەگىز سياقتى جىگىت جامپوزىن ىزدەپ مازاسى كەتەتىن. سەگىزدىڭ ءالى ءتىرى ەكەنىن ەسىتكەندە، جۇرەگى دۇرسىلدەدى. حيسسالاردى بۇرىن دا تىڭداپ كورگەن. وندا باعزى زاماندا ءوتىپ كەتكەن باتىرلار عانا ماراپاتتالاتىن ەدى.
— سەگىز سەرى ءقازىر دە ءتىرى. حيۋا حانىنىڭ زىندانىندا ءۇش جىل وتىرىپ، بىلتىر جارىق دۇنيەگە شىقتى. جازدى كۇنى ادەيى بارىپ سالەم بەرىپ قايتتىم. شاشىنا اق كىرگەنمەن، باياعى قالپى، داۋسى قاراپ تۇر. "سەگىز بەن ماقپال" جىرىن ءوز اۋزىنان ەسىتىپ جاتتاپ الدىم...
تورەمۇرات "سەگىز بەن ماقپال" جىرىن ايتىپ بىتكەندە، تاڭ قۇلانيەكتەنىپ قالعان. جۇرت تارادى.
ۇزاق ءتۇن جىر قىزىعىمەن بىلمەپتى، ايسۇلۋدىڭ سىلەسى قاتقان ەكەن، كەلەسى كۇنى ءتۇس قايتقانشا ۇيىقتادى. ويانعان بويى جىراۋ جىگىتتى جوقتاعان...
— اتتانىپ كەتتى، — دەدى بەگدىلدا اعاسىنىڭ كەلىنشەگى ءجاميلا، كۇرسىنىپ ايتتى. — قايناعا ساپارىنان ورالدى عوي. ول كىسىنى بىلەسىڭ، دومبىراشى، جىرشى كەرسە جىنى ۇستايدى عوي. تورەمۇرات قايناعانىڭ قاباعىن بايقاعان سوڭ، اتقا قوندى... كەتتى...
ايسۇلۋدىڭ قاباعىندا وكىنىش ءىزى تۇردى. قۋ جەڭگەنىڭ كوزى قىراعى، قايىن ءسىڭلىسىنىڭ جۇزىندەگى قۇبىلىستى حاتتاي تانىپ تۇر. قىلىمسي كۇلىپ، ءبىر اۋىز قولقاسىن ايتتى.
— جىراۋ جىگىتتىڭ كوڭىلى ساعان مىقتاپ قۇلاپتى، ەركەم، — دەپ باستاعان اڭگىمەسىن. — شىركىن، ءوزى دە جىگىتتىڭ سۇڭقارى عوي... ساۋساعىنداعى التىن جۇزىگىن بايقادىڭ با، ەركەجان؟ سەنى شىعارىپ بەرىپ، سول التىن جۇزىكتى قاعىپ تۇسسەم، ەكى دۇنيەدە ارمانىم بولماس ەدى...
"شىعارىپ بەرۋدىڭ" استارىندا نە جاتقانىن ايسۇلۋ دا تۇسىنەدى. ەكى بەتى دۋ ەتكەن. جەڭگەسى ۇرلىعىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي ەدى. ايسۇلۋ ۇيالعان جان تەكتۇرماستىڭ ءىسىن جاسادى.
— اپاما ايتام! — اۋەلى ءجاميلانى تومپەشتەدى، ونىڭ ەرسى شىققانىن ارتىنان بايقادى. — اپا!
كوزىندە مولتىلدەگەن جاس، ايسۇلۋ تۇرا جونەلگەندە، ءجاميلا قۇشاقتاي الدى. ول قايىن ءسىڭلىسىن ءالى دە بالا كورەتىن. "شىعارىپ بەرۋ" جايلى ءوتىنىشى قاتال ابىسىنىنىڭ قۇلاعىنا تيسە، ونىڭ ارتى ۇلكەن جانجالعا سوعادى. ءارى ءجاميلا — قۇرماناي اۋلىنىڭ قىزى، تورەمۇراتتارمەن قىز الىسپايتىن تۋىس ەدى.
— ويناپ ايتام، ەركەجان! جۇزىك سەنىڭ ساداعاڭا كەتسە بولماي ما؟! — دەپ ولەردەگى ءسوزىن ايتقان.
سول ءتۇنى ايسۇلۋ ءتۇن ورتاسى اۋعانشا كوز ىلگەن جوق. قيالىندا تورەمۇراتتىڭ بەينەسى... اق سۇر ءجۇزى، ادەمى مۇرتتى... قاپساعاي بويلى جىراۋ جىگىت، ءوزى ايتقان حيسساداعى سەگىز بالۋاننان اۋمايتىن سياقتى ەدى.
سول ءتۇنى شىم-شىتىرىق ءتۇس كوردى. ءوزى ۇزاتىلىپ جاتىر ەكەن دەيدى. كۇيەۋ جىگىتى تورەمۇرات... ايەلدەر قىزدى جان-جاعىنان قاۋمالاپ، قورشاۋلى تۇيەگە مىنگىزىپ جاتىر. سويتسە... الىپ بارا جاتقان ادامى تورەمۇرات ەمەس، جابى بالۋان بولىپ شىعادى. قاراقالپاق جابى... جانۇشىرعان ايسۇلۋ ەندى اكەسىن ىزدەيدى. "اكە، اكە!" ال اكەسى بولسا، ارتىندا قالىپ بارادى. تاعى دا ءوزى ءماز-مايرام، ارقا-جارقا كۇلىپ تۇر...
ايسۇلۋ ءوزىنىڭ ىشقىنعان داۋىسىنان وياندى.
ۇيدە جان جوق، جالعىز جاتىر ەدى. كۇن ۇلى ساسكەگە كوتەرىلىپتى. توسەگىندە كەرىلىپ-سوزىلىپ ۇزاق جاتتى. ءتوس ەتى شىمشىپ اۋىرادى. قولى ءتيىپ كەتىپ ەدى، بارماق باسىنداي بىردەڭەنى بايقادى. شيقان... بىلتىر ءجاميلانىن اياعىنا شيقان شىققان... التى اي جاز ازاپ كورگەنى بار. ءبىرى جازىلسا، ءبىرى ك.ايتا شىعادى، بالالاي بەرەتىن بالەكەت ەكەن.
— اپا! — قولى ءتيىپ كەتكەن كەزدە قاتتى اۋىرسىنىپ قالعان قىز، ورنىنان اتىپ تۇردى.
— تۇرا عوي، جانىم...
— اپا، ماعان شيقان شىقتى!
— نە دەيت! شيقان قاي جەرىڭە شىعىپ ءجۇر! — شوشىپ كەتكەن اپاسى وبەكتەپ جاتىر.
ايسۇلۋ توسىندەگى "شيقانىن" كورسەتكەندە، شەشەسى اۋەلى ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلدى. ارتىنان تاس-تالقان بولىپ كەيىدى.
— سەن، قاتىن بولساڭ كورگەنىم وتىرىك! ءالى قايتىپ اكەلىپ تاستاپ، ەلگە ماسقارا قىلاسىڭ عوي! — دەيدى، كوزىندە سىركە-سىركە جاس، دولدانا تۇسەدى.
ايسۇلۋ بۇل "شيقاننىڭ" مانىسىنە ايتپاي-اق ءتۇسىندى. جىم بولعان. ەكى بەتى ورتتەي كۇيەدى. ال ءبىر اپتاعا شەيىن شەشەسىنىڭ بەتىنە قاراي الماي ءجۇردى.
ءقازىر دە سول كۇنگى وقيعا كوز الدىنان ءبىر-بىر ەلەستەپ وتكەن. ويتكەنى كەلە جاتقان حاننىڭ حابارىن ەسىتكەندە، ءتوس ەتى شىمشىپ اۋىرىپ كەتىپ ەدى.
حان قانداي كىسى... شىركىن، تورەمۇرات سياقتى جاس جىگىت بولسا عوي...
تورەمۇرات بۇل اۋىلدىڭ ۇستىنەن بيىل دا ەكى-ۇش رەت ءوتىپتى. بارىندە دە قىز اكەسى اۋىلدا... جىراۋ جىگىت بەگدىلدانىڭ ۇيىنەن سۋسىن ءىشىپ اتتاناتىن.
جىر تىڭداعىسى كەلىپ قىڭقىلداعان بالا-شاعانى ءبايدىلدا تيىپ تاستايدى.
— ءتايت ءارى، قۇتىرماي!
ال ءجاميلا جەڭەشەسى باياعى جۇزىك جايىن وسىدان ءبىر اي بۇرىن تاعى قۇلاققاعىس قىلعان. ايسۇلۋ ۇندەگەن جوق. ۇندەمەگەنى بوتەن كورمەگەنى... ونى ءجاميلا دا تۇسىنەدى.
ءبىراق كوشى-قون باستالدى. اۋىل-اۋىلدىڭ ىرگەسى الشاقتادى. سونىمەن، تورەمۇراتپەن كەزدەسۋدىڭ دە ءساتى تۇسكەن جوق.
ايسۇلۋ اق وتاۋدا جالعىز ءوزى، قاي-قايداعى ەسىنە تۇسەدى، ەلەگىزىپ وتىر.
* * *
ءبايدىلدانىڭ ۇيىندە جانعازى حان قوناق بولعالى جاتقانىن ەسىتكەندە، ونىمەن باقاستىعى بار بەكباۋىلدىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. قوجامبەردىنىڭ ءبيى داۋىرلەگەن-اق ەكەن...
— وسى ءبىزدىڭ ەلدىڭ حانى نەشەۋ؟ — دەپ سۇرايدى مومىن ءىنىسى قوجا، تاڭىرقاپ وتىر. — بۇرىن بىرەۋىن — باباجاندى بىلەتىن ەدىك. ودان رامانقۇل قالا سالدىرىپ، ول دا حان اتاندى. ەندى مىناۋ جانعازى شىعىپتى!
— وي، ءتايىرى-اي! جانعازىنىڭ نەسى حان بولسىن، — دەدى جاقاي بىلگىشسىنىپ. — ناعىز حان سارتتان كەلگەن باباجان عوي!
— ءاي، رامانقۇل دا وسال تۇرعان جوق-اۋ! — قوجا ءالى دە كۇدىك ايتادى.
قوجانىڭ سوزىندە شىندىق بار، بۇل ءوڭىردىڭ قازاعى رامانقۇلدى جارتى پاتشا كورەتىن. انا جىلى تۋعان ءىنىسى قوجاندى اتىپ ولتىرەتىن جولى، ونىڭ ىسىنەن ءيسى ءالىم تۇگەل تىكسىندى. زالىم رامانقۇلدى ءارۋاق اتقانىنا شاك كەلتىرگەن ادام جوق. جۇرت ەندى قايتەر ەكەن دەپ جۇرگەندە، كەنجەعۇلدىڭ بالاسى بىرتە-بىرتە داۋىرلەي باستادى. زەكەت جينالسا، باسىندا رامانقۇل جۇرەدى. حاننىڭ قازۋىنا سويىستىق بەرگىسى كەلمەي بۇلتالاققا سالعان تالايلاردىڭ قۇيرىعىن تۇرگىزىپ قويىپ دۇرە سوقتىردى. قازاق كوز الدىنداعى جاۋدان كوبىرەك قورقادى. قامالىنان كوپ ۇزاپ شىعا بەرمەيتىن باباجاندى كىم ءبىلىپ جاتىر. ال رامانقۇلدىڭ اتىن ەسىتكەندە جىلاعان بالا جۇباناتىن ەدى.
بۇرىن دا داۋلەتتى كەنجەعۇلدىڭ بالاسى بەس جىلدىڭ بەدەرىندە جۇرتتىڭ الدىنا تۇسكەن.
مومىن تۋىستارىن اۋناتىپ جەيتىن جەردىڭ رەتى كەلگەندە تارتىنىپ جۇرگەن ەشكىم جوق. قوجامبەردى ءبايدىلدا دا، وسى بەكباۋىلدىڭ ءوزى دە حيۋا قامالى تۇسكەلى ەداۋىر-اق قوڭ جيناپ قالعان. ءبىراق رامانقۇلدىڭ ءجونى بولەك. ونى سىر شەكتىسىنىڭ بيلەرى باباجاننىڭ وڭ قولى دەپ تۇسىنەدى. حيۋانىڭ باجبانى قانداي ارەكەت جاسايتىن بولسا دا، اۋەلى رامانقۇلعا ويلاسىپ اپاتىن كورىنەدى...
ەكى جىلدان بەرى باباجانمەن قوسىلا جانعازى سۇلتاننىڭ اتاعى قاتار ەستىلىپ، ءبايدىلدا ءابىلقايىر تۇقىمىنىڭ شاشپاۋىن كوتەرىپ ءجۇر. جۇرتتىڭ ويى، سىر بويىندا حيۋا قامالى تۇرعاندا، قاڭعىعان سۇلتانعا ەل تىزگىنىن بەرمەيدى. سولاي تۇسىنەتىن بەكباۋىل جانعازىعا جامپاڭداي قويعان جوق.
ءار ءتۇرلى الىپ قاشتى ءسوز بىلتىر-اق تارادى. حيۋا حانى اللاقۇل التى الىمگە جانعازى سۇلتاندى حان كوتەرىپتى. ونى ايتىپ جۇرگەن دە ءبايدىلدا. باباجان حان سىرتىنان قويىلعان قاراۋىل عانا... ەل ىشىندەگى داۋ-جانجال ەندىگى جەردە جانعازى سۇلتاننىڭ الدىنان تارايتىن بولادى.
ءبايدىلدانىڭ ءسوزىن راسقا شىعاراتىنداي، جانكەنتتە قۇرىلىس جۇمىسى قىزىپ، "حاننىڭ قازۋىنا" تاعى دا سويىستىق جينالدى. بۇل جولى جىلداعىداي باباجاننىڭ پايداسىنا ەمەس، جانكەنتكە، جانعازى حاننىڭ قازىناسىنا قۇيىلىپ جاتىر... ءبايدىلدا قىراعى عوي... كوزى قىرىمداعىنى شالادى... وسىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ ءجۇر ەكەن... بەكباۋىل ءوزىنىڭ كوربىلتەلىگىنە وكىندى.
ءبايدىلدانىڭ اۋىلى ءتورت كۇنشىلىك جول. بەكباۋىلدىڭ قاسىندا جاقاي، جول بويى تالاي اڭگىمەنىڭ باسىن شالدى. قوجامبەردىنىڭ ءبيى تەگىن جانۇشىرىپ جۇرگەن جوق... جانعازىنىڭ اتى تىم دابىرايىپ كەتتى، ءتۇبى تىزگىندى الماي قويماس... ەكەۋىنىڭ ويى ءبىر جەردەن شىققان. سونىمەن باباجاننىڭ بيلىگى رامانقۇلدا، جانعازىنىڭ بيلىگى ءبايدىلداعا ءتيدى. كيىكباي اۋلەتى وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسىنان كەم ەدى... ءالىم ىشىندە ۇلكەن داۋ بولسا، اۋەلى وتەگەن-نۇرىمبەتكە ات شاپتىراتىن سوناۋ ءبىر كەزدى ەسكە الىستى...
اعايىن ول كەزدە كيىكباي تۇقىمىنان اۋەلى اۋىزعا العاندا ىزدەيتىنى جانقوجا بولاتىن. باتىر ءىنىنىڭ ارقاسىندا بەكباۋىل دا باسى ابىرويلى، تالاي جيىندا اعالىق ەتتى. جانقوجا بولسا، ءقازىر قۋعىندا ءجۇر... كيىكباي اۋلەتىندە سىرت دۇشپان سەسكەنە قوياتىنداي ەشكىم قالعان جوق. ءبىراق وتەگەننىڭ بالالارى ونى تۇسىنبەيدى. دۇنيە كەزەك، جىگىتكە قىرىق جىل بايلىق، قىرىق جىل جارلىلىق جوق... رامانقۇل مەن ءبايدىلدانىڭ باعى اسسا — ول قۇداي ءىسى... سوڭعى جىلدارى انا ەكەۋىنىڭ ابىرويى كوتەرىلىپ، وزدەرىنىڭ شەتكە قاعىلىڭقىراپ جۇرگەن بۇل جاعدايىن ءاعالى-ىنىلى ەكى بي سولاي پايىمدايتىن ەدى.
بولەك اساننىڭ كەدەيلەۋ اۋلىنا قونىپ، تاڭ قاراڭعىسىندا اتتانىپ كەتكەن جولاۋشىلار ءبايدىلدانىڭ جاز جايلاۋىنا كۇن تۇسكە تارماسا جەتكەن. ءبىر كەزدەگى اتا قونىسى كوزدەرىنە وتتاي باسىلدى. اناۋ قوناقتارعا ارناپ تىككىزگەن ءۇش اق بوز ءۇيدىڭ ورنىندا نۇرىمبەت اعاسى وتىراتىن ەدى. سەگىز قانات اق شاڭقان ۇزىكتى ۇيگە كوزى تۇسكەن بەكباۋىل جارىلىپ كەتە جازداپ كەلە جاتىر. ءىشى كىپى الدى. ايتەۋىر-اۋ... مىناۋ تاباندىقتا جانعازى حان ءبايدىلدانىڭ ۇيىنەن قوناقاسى ىشەدى ەكەن... ودان كەيىن ول جەردى داۋلاپ كور. كيىكباي اۋلەتى ەجەلگى اتا قونىسىنان قول جۋعانى عوي... بۇل قوناقاسىنىڭ تۇپكى ءمانى سوندا جاتقان بولدى. بەكباۋىلدىڭ ءجۇزى ءورت سوندىرگەندەي. ال جاقايدىڭ قاپەرىنە تۇك كىرمەيدى، قوڭىرلىقتى ۇيەزدەپ تۇرعان كوك الالى كوپ جىلقىنى كورگەندە، تاڭدايىن قاقتى.
— ات توبەلىندەي قوجامبەردى ەدى، داۋىرلەگەن-اق ەكەن! مىناۋ كەمى بەس ءجۇز جىلقى عوي!
بەكباۋىلدا ءوڭ-تۇس جوق، ءۇن قاتپايدى.
بەگدىلدا باستاعان ءبىر توپ جىگىت قارسى الدى.
حان كەشە كەشتەتىپ كەلىپتى.
ءقازىر تۇستىك قوناقاسى بەرىلەدى. كىشكەنەگە قاراعان ەلدىڭ بيلەرى تۇگەل حاننىڭ قاسىندا ەكەن. بەگدىلدا بەكباۋىلدى حان وتىرعان ۇيگە باستاعاندا، ءجاندىلدا جاقايدى جىرىپ الىپ قالا بەردى.
— وندا بارىپ، تۇمسىعىڭ باتپاس. ءوزىڭ قاتارلى جاس بيلەر ءبىزدىڭ ۇيدە وتىر. سوندا ءجۇر!
جاقاي حاننىڭ ۇستىنە كىرە الماي نامىستانعاندا، ەكى بەتىنە قان تەپتى. ول قورلىقتى ءجاندىلدانىڭ "جاس بيلەر" قاتارىنا قوسقان سوڭعى ءسوزى، ودان ءارى قوزدىردى. جاقايدىڭ جاسى ەندىگى ەلۋگە شىقتى... بەكباۋىل مەن جانقوجا ءتىرى جۇرگەندە، كورەتىن كۇنى وسى، جاس اتاعى قالماي-اق قويعان...
بەكباۋىل ءبىر كۇن كەشىگىپ قالعانىنا وكىندى. حاننىڭ الدى ۇلىق. سەگىز قانات ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي بەرىپ، ءسۇرىنىپ كەتتى. ءار جەردەن "اسسالاۋماعالايكۇم" ايتقان داۋىستار قويداي ماڭىرايدى. ءوزىنىڭ دە ەرىنى جىبىرلاعان سياقتى. ءبىراق دىبىسىن ءوزى دە ەستي العان جوق.
جانعازىنىڭ جاسى ەلۋدىڭ ۇستىنە شىققان. ەكى بەتىنە پىشاق جانعانداي، ءقان-سولسىز اق سۇر ەدى. دوڭەستەۋ بىتكەن مۇرنىنىڭ ەكى تاناۋى قۋسىرىڭقى، سيرەك ساقال، تىربىق مۇرت... شىڭعىس اۋلەتى قاي حالىقتى جاۋلاپ السا دا، ايەل تۇقىمىنا بۇيىدەي تيگەن عوي. ءار تايپانىڭ ماڭدايىنا بىتكەن مويىل كوز ارۋلارى شىڭعىس بالالارىنىڭ جاس توقالىنا اينالدى. سولاي قىسىق كوز مونگول پوشىمدار، بىرتە-بىرتە وزگەرىسكە ەنىپ، سۇڭعاق بويلى، كەسەك ءبىتىمدى تورە تۇقىمدارى پايدا بولدى. ءتاڭىر جانعازى سۇلتاندى ونداي "يگىلىكتىڭ" ءبىرازىنان قاعاس قالدىرعانى كورىنىپ تۇر. سيرەك ساقال-مۇرتى مەن قىسىڭقى كوز سونىڭ ايعاعى ەدى.
بەكباۋىل حاننىڭ قولىن جۇرەلەپ وتىرىپ الدى. اماندىق ۇستىندە ءۇي ءىشى، بالا-شاعا، مال تەگىنەن ەشتەڭە قالدىرعان جوق. قالتىراعان بۋىن بىرتە-بىرتە بەكىنىپ، قارلىعىڭقى داۋىس تۇزەلدى.
ودان كەيىن ادەيى ادام سالىپ، جانقوجانى قاسىنا شاقىرتتى. ءالىم ورتاسىنا حان كەلىپ، ەل بولىپ جاتىر... جانقوجا سىرتتا جۇرگەندە، وشاقتىڭ ءبىر بۇتى كەمىس سياقتى كورىنەتىنىن ايتتى. حان سارتتىڭ باتىرعا تيە المايتىنىنا كەپىلدىك بەرەدى. جانكەنتتە جانعازىنىڭ كوكالا تۋى جەلبىرەپ تۇرعاندا، قازاقتىڭ ماڭدايىنان شەرتۋگە حيۋانىن باجبانى ارتىنا باقسىن دەگەن.
جانقوجا بۇل جولى دا ۇزىن ارقاۋ كەڭ تۇساۋعا سالدى. ويلانىپ كورمەك ەدى. كەيىن سىبىس بولعان جوق.
حان قولداسقاندا، ساۋساعىنىڭ ۇشىن عانا بەرىپ، قولىن قايتا تارتىپ العانىن بەكباۋىل دا بايقادى. ءبايدىلدا شوشقا... حاننىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ الىپ، جامانداۋىن جەتكىزگەن بولدى. جانعازىنىڭ كوڭىلىندەگى تۇيتكىلدەن حابارى جوق، ءبايدىلدانى قارعايدى.
جاسقا قاراعاندا، وسى وتىرعانداردىڭ ىشىندە بەكباۋىلدان ۇلكەنى جوق، وعان حان قاسىنان ورىن ءتيۋى كەرەك ەدى. جانعازىنىڭ وڭ جاعىندا بەكارىستان، سول جاعىندا ايىمبەت... بەكارىستان قوزعالاقتاپ ەدى، حان ەلەۋسىز عانا تىزەسىنەن باسىپ قويدى. بەكباۋىلعا ورىن جاپساردان ءتيدى.
الدىندا قىمىز تولى سىرلى توستاعان، بەكباۋىل قانشا شولدەگەنمەن سىر بەرمەي، اندا-ساندا ءبىر ۇرتتاپ قويادى. قىمىز بۋىنعا ءتۇسىپ، بالقىپ وتىرعان جۇرت اڭگىمە-دۇكەنگە سامارقاۋ، ەسىك جاققا كوبىرەك الاڭدايتىن سياقتى. ەندىگى ءتۇس قىزىپ، قارىن اشقان، اس كەلگەنىن اسىعا كۇتەدى.
بەكباۋىلدىڭ كوزى سەگىز قانات ءۇيدىڭ بار كەرەگەسىن تۇگەندەپ شىقتى. باتىر-اۋ، قان قىزىل مىناۋ جوسانى قايدان تاۋىپ ءجۇر؟ ءۇيدىڭ ۇزىگى عانا ەمەس، تۋىرلىعىنا شەيىن-اق اق كيىز ەدى. بەكباۋىلدىڭ ەرىنى جىبىر-جىبىر، وسىنىڭ بارىنە قانشا قويدىڭ ءجۇنى كەرەك ەكەنىن دە ەسەپتەپ شىعاردى. كوز الدىندا شاتىرداي اپپاق ءبىر وڭكەي جۇندەس قويلار شۇبىرىپ بارا جاتىر... ال ۋىق باۋلاردىڭ تۇگەلدەي شىم جىبەكتەن توقىلعانىن بايقاعاندا، بەكباۋىلدىڭ كوزى قاراۋىتتى. قايدا بۇرىلسا دا، قىزعىلت، سارى، كوگىلدىر بوياۋ... كوزىڭنىڭ جاۋىن الىپ قاراتپايدى. ەسىكتەن تورگە شەيىن كىلەم، تەرمەلى الاشا ارالاستىرماپتى. مىنە، بايلىق!
وسىدان ءتورت-اق جىل بۇرىن ەدى-اۋ... ءبايدىلدانىڭ ۇيىندە تۇستەنىپ كەتكەنىن ەسكە الدى. ەكى-ۇش كونەتوز كىلەمنەن باسقا ءىلىپ الار ەشتەڭەسى جوق-تى. تۇگىنە ادام تايىپ جىعىلعانداي، مىناۋ تۇرىكپەن كىلەمدەردى قايدان الدىردى ەكەن.
ءتورت-اق جىل... ءبايدىلدا ءتورت جىلدىڭ ىشىندە قالايشا داۋىرلەپ كەتتى؟ مىنا بايلىق قايدان كەلدى وعان؟ بەكباۋىل بولسا، ءتورت جىلدىڭ بەدەرىندە قويىنىڭ تۇياعىن ساناپ بوسقا ءجۇرىپتى... باي ءۇيدىڭ جاساۋىنا قاراپ وتىرىپ، ءبيدىڭ ءىشى كۇيدى.
Ac ۇستىندە جۇرەگى كىلكىلدەپ، مازاسى كەتتى.
مەزگىل كۇزگە تاقاپ قالعان كەز بولسا دا، تۇستە كۇن ىسىپ، قوناقتار وتىرا المادى. كيىز ءۇيدىڭ تۋىرلىعى كوتەرىلىپ، حان وتىرعان جاقتىڭ ءشيى ىسىرىلدى. ىرگەدەگى شاڭ بۇرق ەتكەندە، جانعازىنىڭ بەتى تىرجيدى. قاق توردە وق جىلانداي قاقيىپ، مولداسىن قۇرىپ وتىرعان حان ورنىنان تۇردى. ونىڭ سوڭىنان باسقالار دا سوگىلە شىققان. اباجاداي ءۇي بوساپ قالدى.
كۇن دالادا دا ىستىق، قوناقتار اۋىلدىڭ الدىنداعى تاباندىققا قاراي اياندادى. بۇل جەردە سالقىن سامال سوعادى. سەمىز بيلەر جەلپىنىسىپ، جان شاقىردى.
بەكباۋىل الدەقالاي وتكەن زاماندى ەسكە الدى. ءوز ءۇيى اناۋ جەردە وتىراتىن ەدى... ءبارىن دە حان ەسىتسىن دەپ ايتىپ تۇر... ءبايدىلدانىڭ قاباعىن باققان جۇرت سامارقاۋ تىڭدايدى.
وسى كەزدە بەگدىلدا كەلىپ، شاي دايىن بولعانىن حابارلادى.
ەندى قوناقتار تۇگەلدەي ەلەڭدەسكەن. شايدىڭ اتىن ەسىتكەنى بولماسا، بۇلاردىڭ اراسىندا ءدامىن تاتىپ كورگەن دە سيرەك ەدى. ىشكى وردانى جايلايتىن قازاقتار قاتتى سىيلايتىن قوناعىنا شاي بەرەدى ەكەن. سول عۇرىپ قىرداعى جەتىرۋ مەن ءتورتقارا اعايىننىڭ دا سالتىنا كىرە باستاپتى... ال قاراقۇم، قىزىلدى جايلايتىن ەل شايدى ەرتەرەكتە قاراقالپاق اۋىلدارىندا كورەتىن ەدى. ءبىراق وزدەرىنىڭ سالتىنا ەنگەن جوق.
تاباندىقتا ءبىراز جەلپىنىسىپ قالعان جۇرت ەندى ۇيگە قاراي اياڭدايدى.
... ەسىكتەن اۋەلى سارى ساماۋىر كىردى. ىشىنە ەكى شەلەك سۋ جايىمەن جايعاساتىن كۇپشەك ساماۋىر، ەكى يىنىنەن ەنتىگە دەم الىپ، بۋلىعىنان بۋداق-بۋداق بۋ اتادى. ەكى قۇلاعىندا ەكى جىگىت ازەر كوتەرىپ كىردى.
ورتاداعى اق بوز داستارحاندا جوتالانىپ ۇيىلگەن ىرىمشىك-قۇرت، ءار جەردە ءبىر ءتۇيىر سامارحاننىڭ ناۋاتى كورىنەدى. قازاققا ءبارى تاڭسىق، بۇرىن جوق سالتاناتتى ءبايدىلدانىڭ ۇيىندە كورىپ، اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ وتىر.
داستارقاننىڭ ءبىر جاق بۇرىشىنان سارى ساماۋىر ورىن الدى. ودان سوڭ كۇمىس پودنوس، قىتايى كەسەلەر كەلدى.
ال پودنوس كوتەرگەن جىگىتتىڭ ارتىندا ايسۇلۋ كەلە جاتىر ەدى. جۇرتتىڭ نازارى سوعان اۋدى.
ۇستىندە ەتەگى جەر سىزعان اق جىبەك كويلە ايسۇلۋ وسى كويلەگىن ۇمىتپايتىن ەدى. ءالى بالا مىنەزى قالماعان قىز كەيدە قاتتىراق جۇگىرىپ كەتكەندە، اق جىبەك كويلەكتىڭ رابايسىز شۇباتىلعان قوس ەتەگىنە ءسۇرىنىپ قۇلايتىنى بار. بىلتىردان بەرى وسىعان كوندىگە الماي-اق قويعان.
بۇرىن بۇل سياقتى سىيلى قوناقتاردىڭ ۇستىنە كىرىپ كورمەگەن بالاپان قىز تابالدىرىقتان اتتايتىن جەردە ءسال ىركىلدى. جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس ۇرادى.
اككى شەشە ۇركەك قىزىن ەكى كۇننەن بەرى جاتپاي-تۇرماي شاي قۇيۋعا ۇيرەتتى. كەلىپ جاتقان ءاپۋايى كوپ قوناقتىڭ ءبىرى ەمەس، حالىق بيلەگەن حان. وعان ءبىر كورىنىپ قالۋدىڭ ءوزى نە تۇرادى؟ ايسۇلۋ "كورىنىپ قالۋدىڭ" ارجاعىندا قانداي ماعىنا جاتقانىن تۇسىنگەن جوق. ءبىراق شەشەسىنىڭ سوزىنەن كەيىن حاننىڭ ءجۇزىن كورۋگە ىنتىزارى اۋا بەردى.
ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقاندا قىزدىڭ ەكى بەتى قىپ-قىزىل نارتتاي ەدى.
بۇل كەزدە توردە وتىرعان جانعازى حان باياعى ءاز تاۋكە زامانىن ەسكە الىپ، ءبىر اڭىزدى باستاپ كەلە جاتقان. اڭىز جەتكەن جەرىندە ءۇزىلدى. ءقازىر قارا بۇركىتتىڭ نازارى قىردىڭ اق قويانىنا اۋعان... ءتۇيىلىپ تومەن قۇلايتىنداي. جۇرتتىڭ كوزى تۇگەلدەي وزىنە قاراپ قالعانىن دا سەزگەن جوق.
تىعىلار پانا ىزدەپ جانى ىشقىنعان اق قويان اق ساماۋىردىڭ تاساسىنا وتىرا كەتتى. اق كويلەكتىڭ ومىراۋىنداعى القانىڭ اق شىتىرالارى بىر-بىرىنە سوعىلىسىپ قالىپ، سىڭعىر قاعادى. قىزىل ماساتى جەڭسىز ەكى وكپەسىن قىسقانداي، قىزدىڭ الاۋلاعان جۇزىنەن شىپ-شىپ تەر شىقتى.
وزىنە اۋدارىلعان جۇرت نازارىن جانعازى سۇلتان سوڭىراق اڭعاردى. ءبىر باسىندا ءتورت قاتىن بار... تورە ءۇشىن قازاق قىزى تاڭسىق ەمەس ەدى. وسالدىق كورسەتىپ العانىنا وكىندى. سۇڭعىلا سۇلتان الگى ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاستىرماق ەدى، ءبىراق نەدەن باستاپ، ونىڭ قاي جەرىندە توقتاعانىن قۇداي اتىپ ەسىنە تۇسىرە الماي قور بولدى.
بەكباۋىل بۇل قوناقاسىنىڭ باسقاداي دا ءبىر ماقسات كوزدەگەنىنە شاك كەلتىرگەن جوق ەدى. قوناقاسى ءانشيىن سىلتاۋ، ءبايدىلدا حانعا قىزىن كورسەتپەك ەكەن... جانعازىنىڭ قاتىنقۇمار مىنەزى بۇل وڭىرگە اڭىز بولىپ كەتكەن... سوندا ءبايدىلدا ءبىر وقپەن ەكى قوياندى اتىپ جىققالى وتىر. ءبىرىنشى، كيىكباي تۇقىمىنىڭ اتا قونىسىن باسادى. ەكىنشى، حانعا قىزىن كورسەتەدى...
ءتورت قاتىنى بار تورە قارادان قىز الا ما؟ ءانشيىن ات ءوتتى بىردەڭە عوي... ماسقارالاپ تاستاپ كەتەدى. بەكباۋىل ءبايدىلدانى ىشتەي قىجىرتىپ وتىر. جىعىلعان سۇرىنگەنگە كۇلەدى. بەكباۋىل حيۋانىڭ باجبانىنا جاعۋ ءۇشىن ءبىر كەزدە تۋعان باۋىرى جانقوجانى وققا بايلاپ ەدى. ادام ءوز ءىسىن تەز ۇمىتادى عوي. وعان ءبايدىلدانىڭ مىناۋ قىلىعى ورەسكەل كورىنىپ وتىر.
قازاق شاي ءقادىرىن قايدان ءبىلسىن، كوبىسى بىر-ەكى كەسەدەن كەيىن دوعاردى. وندا دا حاننان ۇيالعاننان ىشكەن. شەل قىسىپ، قىمىز اڭساعان بيلەر ءجيى قوزعالاقتايدى. حان ءالى تارتىپ وتىر. وعان ىلەسكەن جالعىز بەكباۋىل. حاننىڭ كوڭىلىن قيمادى. ايىمبەت اقىرى شىدامادى.
— شايدى باياعىدا قاراقالپاقتان كەرەتىن ەدىك. بەكەم ناعاشىسىنا تارتىپ ءجۇر ەكەن عوي... شالىڭ قالاي-قالاي سىلتەيدى!
سىلتەسە، جالعىز بەكباۋىل ەمەس، حاننىڭ كوڭىلىنە قاراعان شىعار... كوكەيىندەگى سول ءسوزدى ايتا الماي، بەكباۋىل قور بولىپ وتىر. شايدى دوعاردى.
ايىمبەتتىڭ سوزىنە جانعازى دا شامداندى. بەكباۋىلمەن بىرگە، حان باسىمەن ءوزى دە قاراقالپاققا تەڭگەرىلدى.
ايىمبەتتىڭ ءسوزى ءبايدىلدانىڭ دا جىنىن كەلتىردى. قازاقتا جوق سالتتى شىعارىپ، قوناعىنا شاي بەرىپ ەدى. اسان تۋىسى سونىسى ءۇشىن مۇقاتىپ وتىرعان سياقتى. داستارحان جينالىپ جاتقاندا ءبايدىلدانىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ وتىردى.
* * *
قوجانيازدىڭ ەسكىلىكتى "ءۇزىرى" بيىل جاز اسقىنا تۇسكەن. قامالداعى باجبان سارايىندا كۇندە دۋمان، كۇندە توي... بۇرىن تەك شاراپ ەدى، وعان اپيىن قوسىلدى. كەيدە بۇل سياقتى مەرەكە الدەنەشە كۇنگە سوزىلادى.
بۇل كۇندەرى قازاق بيلەرى باجباننان اۋلاقتاي ءتۇسىپ، جانعازىنىڭ ماڭىنا توپتاسقانداي ىڭعاي تانىتتى. قوجانيازدىڭ قاسىندا قالعان جالعىز رامانقۇل ەدى. باستا باجبان وسى كۇيىككە شىدامادى. قاتتى ماس بولعاندا ماڭىنداعىلاردى قىرىپ كەتە جازدايدى. سونداي ءبىر كەزىنە تاپ كەلىپ قالىپ، بىر-ەكى قازاق بيىنە دۇرە دە سوعىلدى. قۇتىرعاننان قۇتىلعان، ءقازىر ادەيى شاقىرماسا، ءبارى دە قامالدى الىستان وراعىتىپ وتۋگە تىرىسادى. بيلەر قوجانيازدىڭ قاسىنان سولاي بەزىپ شىقتى.
حيۋا بەگى — ءبايدىلدانىڭ قوناقاسىسىنا دا، ايسۇلۋدىڭ ۇزاتىلعان تويىنا دا بارعان جوق. حابار تيگەن كەزدە "ءۇزىرى" ۇستاپ جاتقان. سول ءۇزىردىڭ الەگىنەن جانعازى ورداسىنداعى كەلىنشەك تۇسكەن تويعا دا قاتىسا المادى.
ودان سوڭ دا ەكى اي وتكەن. قوجانياز باس توقساننىڭ ىشىندە جانكەنتكە بارىپ قايتتى.
جانعازىنىن تويىنا قاتىسىپ، ايسۇلۋدى كوزىمەن كورىپ قايتقان قارادۋان ايتىپ تاۋىسا المايتىن ەدى. راس ەكەن. قازاق اراسىندا سيرەك بولۋعا تىرىساتىن قوجانياز اسا سۇلۋ ايەل كەزدەستىرە قويعان جوق-تى. ايسۇلۋدى كورىپ ەسى شىقتى.
سودان سوڭ-اق باجبان سارايىندا بۇلىك باستالدى. قوجانياز شاراپقا قىزىڭقىراپ العان كەزدە ەسىنە ايسۇلۋ تۇسەدى.
ءوزى بەس جىلدان بەرى وكىمىن جۇرگىزىپ كەلە جاتىر ەكەن. ءبىر قازاق قىزىن كورسەتىپ ەمەۋرىن جاساعان جوق ەدى. قوجامبەردىنىڭ بيi ءبايدىلدا جانعازى سۇلتانعا تۋعان قىزىن تارتۋ قىلدى... اۋەلى ىزاسىن قارادۋاننان الدى.
قازاقتىڭ بيلەرى بار جۇمىسىن سونىمەن اقىلداسىپ ىستەپ جاتقانداي-اق، ماس بولعان كەزدە ءورشىپ كەتەدى. قارادۋان ەكى وتتىڭ اراسىندا قالعان. قىستان بەرى تىم كۇدىكشىل بولىپ العان باجبان اينالاسىنا تىڭشىلارىن دا ەرگىزىپ جىبەرىپتى. قارادۋان ەكى ايدا ءبىر رەت حيۋاعا اتتاندىرىلاتىن شاپقىنشىلارعا دا سەنىڭكىرەمەيدى. حاننىڭ حۇزىرىنا قامالداعى شىندىقتى ايتىپ، حات جازۋعا دا باتپاي ءجۇر.
بip اپتادان بەرى ماستىعى تارقاماي جۇرگەن قوجانياز بۇگىن تاعى قۇتىرىنىپ الىپتى. قارادۋاندى ەلەڭ-الاڭدا توسەگىنەن تۇرعىزىپ العان، قاسىنان شىعارماي وتىر.
— وسى قامال قالاي اتالادى؟
قارادۋان توسىلىڭقىراپ بارىپ جاۋاپ بەرەدى.
— تاقسىر، قوجانياز قامالى...
— قامالدىڭ ءامىرشىسى مەن عوي!
— وعان نە داۋ بولسىن! — قارادۋاننىڭ جۇزىندە زالىم كۇلكى، قولىن توسىنە قويدى.
— قوجانياز قامالى — حيۋا حاندىعىنىڭ قازاق دالاسىنداعى تەمىر قاقپاسى. سوندا قازاقتارعا كىم وكىمىن جۇرگىزۋى كەرەك؟
قوجانياز ودان ءارى ورەكپيدى.
— وكىم جۇرگىزەتىن ءسىز بولاسىز البەتتە...
مۇمكىن، جانعازى سۇلتان وكىم جۇرگىزۋ كەرەك شىعار؟
قوجانياز قارادۋاننىڭ كوزىنە سىناي قارايدى. — جانعازى جاندى قۋىرشاق، اللاقۇلدىڭ ات ەرتتەۋشىسى! قاڭعىعان ءابىلقايىر تۇقىمى قازاق ىشىندە بەدەل الىپ بارا جاتقانىن كورىپ تۇرسىڭ با؟ قوينىنا سۇلۋ قىزىن سالىپ، قولپاشتاپ جاتىر، انە! قوجانياز بەس جىل ۇكىمىن جۇرگىزگەندە، قازاق بيلەرىنىڭ ءى»ىرەۋى ەمەۋرىن جاساپ، قىزىن اكەلىپ تارتپايدى! ماعان دەرەۋ رامانقۇلدى شاقىرت!
سودان سوڭ-اق سۇرگىن باستالدى.
ءۇش كۇننەن كەيىن شوراباي باستاعان بەس جاساۋىل قاراساقال ىشىندەگى ءبىر مومىنداۋ اتالىقتىڭ اۋلىنا ويران سالدى. دۋىل اقساقالى تورەگەلدىنىڭ بويجەتىپ وتىرعان قىزىن تارتىپ اكەتىپتى.
— اۋ، مۇنىڭ قالاي؟
— حاننىڭ بۇيرىعى!
حاننىڭ سانى كوبەيگەن زامان. كىشكەنەلەر رامانقۇلدى قارادان شىققان حان دەپ دابىرايتاتىن ەدى. وعان جانعازى قوسىلدى. قامالدا سارتتىڭ حانى باباجان ول وتىر. تورەگەلدى ساستى. قاراساقال ازعانتاي اۋىل. دابىل باتىر جىلجىپ كەتكەلى ەكى جىلعا جاقىنداپ قالعان. ءالىمنىڭ جانقوجادان كەيىنگى سىيىناتىن ءپىرى اقتان باتىر... قوس اتتاپ شاۋىپ، سوندا باردى.
— حان دەسە جانعازى شىعار، — دەدى اقتان، ءتۇسى بۇزىلىڭقىراپ ايتتى. — تولەگەن، سەن ءبايدىلداعا بارشى. حان قازاقتان ءبىر قىز الدى عوي، سول جەتەر! جەسىرىمىز كەتتى دەپ بار. التى ءالىم ءابىلقايىر تۇقىمىنا قىز قارىزىنان باياعىدان قۇتىلعان. بالامىزدى قايتارسىن!..
قوجانيازدىڭ قاتالدىعى تالايدىڭ-اق جۇرەگىن شايىپ تاستاپ ەدى. اقتان باتىر اتتان سالىپ اتقا قونۋعا جۇرەكسىنىپ وتىر.
تولەگەن ءۇش كۇن ءجۇرىپ، تۇك بىتىرمەي قايتتى. ءبايدىلدا اتقا قونادى ەكەن. سول كەتكەننەن مول كەتەدى...
— ءبىر جاۋابىن بەرەر. تولەگەن تاعى دا بارىپ قايتار. ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق...
قاراساقالدار تارادى.
تولەگەن ودان سوڭ دا ەكى بارىپ قايتتى. ءبايدىلدا نەشە ساققا جۇگىرتەتىن كورىنەدى. قىزدى الدىراتىن باباجان ەكەن. جانعازى سۇلتان باباجانعا ادام سالىپتى-مىس... دەيدى-دەيدىمەن قىس ءوتتى... ودان كوكتەم كەلدى... قىز دا جوق، ءبايدىلدادان دا حابار جوق. تورەگەلدى الدىندا اقتان باتىر باسىن شايقاپ وتىر.
— حاننىڭ بيلىگى قوجامبەردىگە ءتيدى. قوجامبەردىنىڭ بيلىگى شايتانعا ءتيدى. ەلدەن بەرەكەت كەتەتىن شىعار. بۇل دا قۇدايلىق ءىس قوي، اقىرىن تىلەڭدەر...
اقتان باتىردىڭ وسى ءسوزى ماقالعا اينالىپ كەتتى. ءبايدىلدانى جاقتىرمايتىن جۇرت ءار جەردە ايتا جۇرەتىن ەدى.
قوجانيازدىڭ جاساۋىل اتتاندىرىپ، قاراساقالدىڭ اۋلىنان قىز الدىرعانىن جانعازى حان ەسىتكەن. ءبايدىلدا ايتىپ باردى. حان باسىمەن حيۋانىڭ باجبانىنا بيلىگى جۇرمەيتىنىن مويىنداۋ ولىممەن تەڭ... وندا باسقا جۇرتتى قويعاندا، قايىن اتاسىنىڭ الدىندا بەدەلى تۇسەدى. ءبايدىلداعا قوجانيازبەن سويلەسەتىن بولىپ، ۇمىتتەندىرىپ قايتاردى...
قازاق حانىندا قامال امىرشىسىنە ەسكەرتۋ جاسايتىنداي دارمەن جوق ەدى.. قىز ىزدەۋسىز كەتە باردى.
بۇل جايدى قوجانياز دا ەسىتىپ وتىر. ءبايدىلدانىڭ بەدەلىن قايتسە ءتۇسىرۋدىڭ امالىن قاراستىرىپ، جانتالاسىپ جۇرگەن رامانقۇل ونداي جاڭالىق حاباردى جاتقىزبايدى. ءوزىنىڭ وعاش قيمىلى قازاق سۇلتانىنىڭ شامىنا تيگەنىن بىلگەندە، قوجانيازدىڭ كەۋدەسىندە مىڭ سايتان ويناق سالعانداي... جانعازى تۋلاعاندا قايدا بارادى؟ ون سەگىز ءۇي تولەڭگىتى بار ەكەن... قامالدا قىلىشىن تاسقا جانىپ ەكى ءجۇز سىپاي تۇر. قوجانياز شىنىمەن ەرەگىسسە، ءبىر كۇندە قاڭعىعان تورەنىڭ تۇندىگىن ءتۇرىپ قويىپ، شاۋىپ الار!..
ءبىر ايدان كەيىن شوراباي باستاعان جاساۋىلدار ءيتىعۇل ءبيدىڭ اۋلىنان تاعى ءبىر قىز الىپ كەتتى...
رامانقۇل سويلەسپەيدى. ءيتىعۇل باستاعان التىنبايدىڭ ازاماتتارى ءبىر ءۇيىر جىلقىسىن الدىنا سالىپ، ءبايدىلداعا باردى. حاننىڭ قايىن اتاسى... كۇيەۋ بالاسىنا ايتىپ، انا قۇتىرعان سارتقا ءوتىلىن وتكىزىپ، بالامىزدى قايتارسىن دەيدى باياعى...
— ءبارىن مۇزداي قىلامىز... قايتا بەر!
ءبايدىلدا ءبىر ءۇيىر جىلقىنى الىپ قالدى. قىز ءالى كەتىپ بارادى. ءيتىعۇل وكىنىپ وتىر.
— حاننىڭ بيلىگى قوجامبەردىدە، قوجامبەردىنىڭ بيلىگى شايتاندا... اپىرماي، سونى ايتقان اقتان اعام اۋليە ەكەن عوي. ونىڭ دا ءقادىرىن بىلگەنىمىز جوق، ءبىز قايدان وڭايىق...
جامانات حابار جاتپايدى. قىزىن الدىرعاندار ءار جەردەن تابىلىپ، ءوزى ۇركىپ وتىرعان ەلدى تۇگەل دۇرلىكتىردى. قىزى بار ءۇي ىشكەن اسى بويىنا جۇقپاي، دىردەك قاعادى...
جامانقۇلدا ەكى قىز بار ەدى. قىستىڭ كوزى قىراۋدا ۇلكەن قىزى ايشا اپىر-توپىر ۇزاتىلدى. ەكىنشىسىنىڭ قايىن جۇرتى ءتورتقارا ەدى، بيىل ىرعىزدىڭ ارجاعىنا شىعىپ كەتىپتى.
— تولەباي، ءتورتقاراعا بارىپ قايت! باسى-كوزى ساۋ كەزىندە جەسىرىن الىپ قۇتىلسىن!
— قىستىڭ كوزى قىراۋدا...
ورتا توقساننىڭ اياعى تاقاپ قالعان. سەگىز قانات كيىز ءۇيدىڭ قاق ورتاسىندا وشاق. تاڭسىققوجا اۋلەتىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى تۇگەل قاۋلاپ جانعان قيدىڭ شوعىنا قولدارىن قاقتاپ وتىر. الدارىندا قازان، ءسۇر ەتتىڭ ءيىسى اڭقيدى.
— ويباي، شوراباي!
تومان تابالدىرىققا ءسۇرىنىپ ەتبەتىنەن ءتۇستى.
— ايمان قايدا، ايمان!
ايمان توماننىڭ وتاۋىندا، جاس جەڭگەسىنىڭ قاسىندا ەدى. جامانقۇلدىڭ ۇلكەن ۇلى ءنادىر تۇرا جۇگىردى. ەكىنشى ۇلى توعىز جاسار كەنجەعۇل اجەسىنىڭ قوينىنا كىرىپ كەتىپتى. انا جىلى وسى شوراباي اۋىلعا كەلىپ، توماندى ساباپ، الىم-سالىق جيناپ كەتكەلى سولاي، سودىر سويىرقاستىڭ اتىن ەسىتسە، ۇيدەگى بالا-شاعا ءۇرپيىسىپ وتىرادى.
شورابايدىڭ قاسىندا ەشكىم جوق، جالعىز ەكەن.
قوي سويىلدى. بايدىڭ قىسقى سوعىمى مول. ءبىراق شورابايدىڭ قاراسىنان قورقاتىن جامانقۇل داۋدان امان بولۋدى ويلادى. باس كورسەتپەسە دە پالەگە قالۋى مۇمكىن. باياعى ماقال، بالەدەن ماشايىق قاشادى...
شوراباي ومىراۋلاپ سويلەيدى. ءبارى سول — حاننىڭ قازۋى جايلى... سوندا كورسەتكەن ەرلىكتەرى... ونىسىن ءوز كوزىمەن كورىپ قايتقان توماندا ءوڭ-تۇس جوق، كوزى عانا جىپىلىقتايدى. شوراباي بىرتە-بىرتە قىز ماسەلەسىنە كەلدى. جامانقۇلدىڭ ۇيىنە ات باسىن تىرەگەندە، ءبىر بۇيىرىندە ارام ويى دا جاتىر. بايدىڭ ەكى بىردەي قىزى بويجەتىپ وتىرعانىن ەستيدى. بىرەۋىن قىستىڭ كوزى قىراۋدا ۇزاتىپ ۇلگىرىپتى... ودان سوڭعىسى دا ون بەسكە شىعادى... شورابايدى جامانقۇلدىڭ ۇيىنە جۇمساعان دا ەشكىم جوق. ءبىراق قىزى بار ۇيدە زارە جوق ەكەنىن بىلەدى...
شوراباي ءوز اۋزىمەن توعىز اۋىلدىڭ اتىن اتادى. حان سارايىنا ءوز قولىمەن توعىز قىز اپارىپ كىرگىزىپتى. الىپ كەل دەيتىن ەشكىم جوق، ءبارىن ىستەپ جۇرگەن شورابايدىڭ ءوزى ەكەن. الدىڭعى جىلى تورەگەلدىنىڭ جۇيرىك اتىنا كوڭىلى كەتىپ سۇراتسا، جامان قاراساقال قولقاسىن قايتارعان عوي...
— سوسىن ونى ايايىن با، ەكى ايدان كەيىن قىزىن الدىما وڭگەرىپ الىپ جۇرە بەردىم. الگى ءيتىعۇل ءيتتى بىلەسىڭ عوي. — شوراباي اڭگىمەنىڭ قىزىعىنا تۇسكەن، ەكىلەنىپ كەتتى. — جازدى كۇنى ءبىر تازىسىنا كوزىم ءتۇسىپ، سۇراي قويعانىم. بوراننان تۋعان سوڭ، قايدان وڭسىن، تاس مەتىن نەمە ەكەن، ءار نارسەنى ءبىر سىلتاۋراتىپ جولاتپاعانى. كەشە تۋعان قارىنداسىن وڭگەرىپ بارا جاتقانىم— دا، "شوكە، شوكە" دەيدى. ونىسىن نەعىلايىن، سۇيرەپ الا جونەلدىم...
قىز ءيتىعۇلدىڭ تۋعان قارىنداسى ەمەس، ءانشيىن جاما اعايىنىنىڭ بالاسى ەكەنىن جامانكۇل ءبىلىپ وتىر. ءبىراق ايتپايدى. بالەدەن ماشايىق قاشىپتى... يتىعۇلمەن بىرگە تۋا-اق قويسىن... ودان كەلەر، كەتەر نە بار؟
سونىمەن حان الدىرعان توعىز قىزدىڭ دا تۋىستارى ءبىر كەزدە شورابايدىڭ قولقاسىن قايتارعان قۇداي اتقان بىرەۋلەر بولىپ شىقتى. جامانقۇل، ساقتان، ساقتان!
بايدىڭ تابىنىنداعى جىلقى سانى ءقازىر ەكى جۇزگە ازەر جەتىپ جىعىلادى. جۇتقا الدىردى، زەكەتكە بەردى، جۇقارىپ قالعان. بيىل قىس شارۋاعا جاي، سوعان دا قۋانىشتى ەدى. ەكى ءىنىسى ەكى جاعىندا ءۇي بولىپ ولار وتىر. بىلتىر ءنادىرىن اياقتاندىردى... ىنىلەرى ەنشى العىسى كەلىپ ءجيى قىڭقىلدايتىندى شىعارىپتى. جامانقۇلدىڭ ىشكى ەسەبى مال ورتاق كەزدە توعىز جاسار كەنجەعۇلىنا قالىڭ بەرىپ قالعىسى كەلەتىن. شورابايدىڭ الگى ەمەۋرىنەن كەيىن بايدىڭ ءىشى كىپى الدى. ءنادىردىڭ ءباسىر اتى — قارا جورعادان باسقا ءتاۋىر جىلقى قالعان جوق... سودىر سويىرقاستىڭ ءسوز الپەتى كوزىنىڭ سۇعىن قارا جورعاعا قاداپ وتىرعان سياقتى كورىنىپ كەتتى.
قوناق ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا جاستىققا باس قويدى. ءتوردىڭ الدىندا ءبىر ءوزى ءۇش كورپەگە ورانىپ جاتىر.
— جامانقۇل، وياۋمىسىڭ! — دەدى الدەن ۋاقىتتا. — مەن ەرتەلەتىپ اتقا قونام. اعاڭا ءبىر قىسقى سوعىم كەرەك.
— ويباي، شوكە، سوعىمنىڭ نە اڭگىمەسى بار!
— ەندەشە دايىنداتىپ قويارسىڭ، جەتەكتەپ كەتەيىن...
— ءقازىر، ءقازىر...
شىمىلدىقتىڭ ىشىندە شەشىنىپ جاتقان باي اپىل-قۇپىل كيىنە باستادى. جىلقى تابىنى اۋىلدان ون شاقتى شاقىرىم جەردە، تەڭىز جاعاسىنداعى توعاي جەتىارالدا ەدى. وعان ادام جىبەرۋ كەرەك. تولەباي ءتۇن ىشىندە ولتىرسەڭ دە بارمايدى. توماندى قينايتىن بولدى. شورابايدىڭ اتىن ايتسا، ول ۇشىپ كەتەدى...
— بۇل قىز سالىعى دەگەن قىرعىن بولدى عوي، — دەيدى شوراباي ىڭىرانا ءتۇسىپ. — حان الداعى جازدا ءۇي باسى ءبىر قىرقىلماعان قوزى بەرسىن، اۋىل باسى — ءبىر تەسىل... قىز بەرسىن دەپ وتىر. ءالى تالاي قىزىق بولاتىن شىعار...
— كوتەك!
شىمىلدىقتىڭ ىشىندە جامانقۇلدىڭ كەمپىرى ۇرەيلەنە داۋىستاپ قالىپ، ارتىنان جىم بولدى. باي جالما-جان قاتىنىنىڭ اۋزىن باسا قويىپ ەدى.
* * *
اۋىل باسى — ءبىر قىز، ءۇي باسى — قىرقىلماعان قوزى جيناتۋ جايلى جارلىق قوجانياز تاراپىنان بولعان جوق. اۋەلى شوراباي ايتا سالدى دا، ەلدەن ەلگە تاراپ كەتتى.
ءبىراق توعىز ايدىڭ ىشىندە قوجانيازدىڭ قامالىنا توعىز قىز اپارىلاتىنى انىق...
باسى تورەگەلدىنىڭ قىزى ەكەن، باجباننىڭ اش ارانى اشىلدى. انا ەمشەگىنەن ادال ءسۇت ەمگەن اق بەيىل قىر قىزىنىڭ قىلىعى دا بولەك. قوماعاي قۇمارلىق وتىنا ماي قۇيىپ ورشىتكەندەي ەدى... جىگىتتىك داۋرەنىن مولىنان قىزىقتاپ، قالالى جەردە وسكەن ايەل جىنىسىنىڭ الۋان تۇرلىسىمەن سۇحبات قۇرىپ كورگەن حيۋا بەگى، جاسى الپىستىڭ ۇستىنە شىققاندا، تاعى دا نىلدەي بۇزىلدى. قازاق دالاسىن جەكە بيلەگىسى كەلگەن ارمانى ورىندالمادى... اۋەلى كۇيىگىن شاراپپەن باستى. وعان ايەل قوسىلدى. بۇرىنعى كەزدەستىرگەن ۇرعاشىلارىنىڭ كوپشىلىگى قالانىڭ جەزوكشە بيكەشتەرى ەدى. قوجانيازعا قازاق قىزىنىڭ تابيعاتى ەرەكشە كورىندى. مىنەزى قانشالىقتى ۇياڭ بولسا، ۇياتى دا مول ەكەن... حيۋا باجبانىنىڭ ايەل تۇقىمى تۋرالى پىكىرى تومەن بولاتىن. ەركەك پەن ۇرعاشى اراسىنداعى قاتىناستاردى بيولوگيالىق تۇرعىدان عانا باعالاپ ۇيرەنگەن بەك ەڭ اياعى ءوز قاتىنىن دا سىيلاپ كورگەن ەمەس. استىڭداعى اتىڭا سەنبە، قوينىڭداعى قاتىنىڭا سەنبە... وسى ءبىر قىرشاڭقى ماقالعا حيۋانىڭ بەگى يمانداي ۇييدى...
ارينە، قازاق قىزدارىمەن كەزدەسۋى، ونىڭ بۇرىنعى نانىمىن وزگەرتىپ، جاڭا ءبىر ىزگىلىكتى جولعا تۇسىرگەن جوق. تەك قۇمارىن قوزدىردى. مىسالى، ىلعي شاراپ ءىشىپ ۇيرەنگەن ادامنىڭ كەنەت مول قىمىزعا كەزىككەنى سياقتى... ءبىر تويا ءىشىپ كورگەن سوڭ، سۋساسا بولدى، قىمىزعا اڭسارى اۋادى دا تۇرادى عوي. قوجەكەڭدىكى دە سوعان ۇقساس بىردەڭە ەدى.
ءوز قىلىعىنىڭ حالىق كوزىمەن قاراعاندا دا، شاريعات الدىندا دا، ءتىپتى زاڭ جولىمەن ولشەگەندە دە، قىلمىس بولىپ سانالاتىنىن قوجانياز تۇسىنبەي وتىرعان جوق. تورەگەلدىنىڭ قىزىنان كەيىن ونىڭ كوڭىلىندە كادىك تۋدى. شاريعاتتان بۇرىن اللاقۇلدىڭ قاھارىنان قورقىپ ەدى. ەكىنشى رەت، ءيتىعۇلدىڭ اۋلىنا جاساۋىلدارىن اتتاندىراتىن جولى، بار ويلاعانى حيۋاداعى حاننىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ بولدى. رامانقۇلدى شاقىرتىپ العاندا، قىزدىڭ سۇلۋ بولۋىن قاداعالاپ تاپسىرعانى دا سوندىقتان...
— اللاقۇل حان سۇراتىپ وتىر. حيۋاعا جىبەرەمىز!
جىبەرگىسى كەلگەنى راس. اللاقۇل حاننىڭ اتىن قارادۋانعا كوز قىلىپ ايتتى. ءبىراق قىز كەلگەن سوڭ...
مۇنىڭ ءوزى اش ادامنىڭ، جانى اشىمايتىن جات بىرەۋدىڭ بالاسىنا نان شايناپ بەرگىسى كەلگەن ىقىلاسىنا ۇقسايدى. ار جاعىندا الپىس جىلانى جالاقتاپ تۇر، اۋزىندا نان، شايناي باستاعاندا-اق ارانىن اشقان اشتىق شىداتپايدى دا، ناننىڭ ءدامى تاڭدايىن جۇلىپ... اقىرى قالاي قىلق ەتكىزىپ جۇتىپ قويعانىن ءوزى دە اڭعارماي قالاتىن ەدى.
قوجانياز دا سولاي، حانعا جىبەرگىسى كەلىپ-اق الدىردى... ءبىراق تال شىبىقتاي بۇراتىلعان قاس سۇلۋمەن بەتپە-بەت كەلگەن كەزدە، ەرىك كۇشتەن ايرىلادى. ال "قول تيگەن قىزدى" حان سارايىنا جىبەرىپ قاجەتى دە جوق. قوجەكەڭ ون شاقتى كۇن كوڭىلىن اۋلايدى. ودان كەيىن، حوش امان بول!
حان سارايىنىڭ قاسىنداعى ءبىر ءۇي ءقازىر بوساتىلعان. قوجانيازدىڭ قۇشاعىن كورىپ شىققان قىزداردىڭ مەكەنىنە اينالىپ وتىر... توعىز قىز، قازاق قىزى ساراي اكىمدەرىنىڭ كوڭىل كوتەرەتىن قىزىق ەرمەكتەرى بولدى. بۇل قىلمىستى قۇمارلىققا باستىعى قارادۋان بولىپ قۇنىعا جىعىلعان. وندايدان قوجانيازدىڭ ەرجەتكەن ۇلكەن ۇلى مايقارا دا قۇر قالعان جوق. بىرتە-بىرتە ءالى دە جاستاۋ ەكىنشى ۇلى قايداۋىلدى دا اۋىزداندىردى...
دالا گ ۇلىنىڭ ءجونى بولەك، قانشا ۋماجدالىپ قالعانمەن، كوپكە شەيىن حوش ءيىسىن جوعالتپايدى...
قوجانياز قامالىندا ادام جانى تۇرشىگەر قىلمىس وسىلاي ءورىس الدى. ءيىسى ءالىم ۇلى ىزالى. بۇل كەزدە حيۋا باجبانىنىڭ الدىنا ەمىن-ەركىن كىرىپ، كەلىستىك كەڭەسىنە قاتىساتىن جالعىز قازاق رامانقۇل ەدى. باسقا جۇرت قامالدىڭ قاقىرايعان قاراسىنان قورقادى. ال جانعازى سۇلتان حان سايلانعان سوڭ، باستىعى ءبايدىلدا، كىشكەنەنىڭ بۇكىل ءبيى سونىڭ قاسىنان تابىلاتىن بولدى. بىرتە-بىرتە باسقا رۋلاردىڭ جاقسىلارى شەتكە قاعىلىپ، قايدا بارسا دا وگەي بالانىڭ حالىنە تۇسكەن. سىر بويىندا ىشتەي تىنعان نارازىلىق ءپىسىپ جەتتى. تەك اتتان سالىپ، اتقا قوناتىن ادام كەرەك... كوتەرىلىس لاپ ەتكەلى تۇر ەدى.
ءبىراق ەڭ كوپ تايپا كىشكەنە ءۇنسىز. باسقا از رۋلاردىڭ بيلەرى سولاردىڭ قاباعىنا قارايدى.
قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن حيۋا باجبانىنىڭ قولتىعىنا كىرگەن رامانقۇل تۋعان ىنىسىنە قول جۇمساۋعا شەيىن باردى. باسقا كىمگە مەيىرىم قىلادى؟ قاسىن تىككەن بىرەۋى بولسا، ءامىرشى كوزىنە جاۋ ەتىپ كورسەتىپ، ءبىراز ادامنىڭ وبالىنا قالعان... كۇناسى كوبەيگەن سايىن، قوجانيازعا قۇيرىعىن تىعا تۇسەدى... قىز سالىعىنان كەيىن قاتەر دە كۇشەيگەن سياقتى... جاسىرىن دايىندالىپ قويىلعان ءبىر قاسكۇنەمدىكتەن قاتتى ءقاۋىپ كۇتكەنمەن سىڭايى بار، بيىل قىس كىشكەنتاي قامالىنان اتتاپ باسىپ شىققان جوق-تى. كۇندىز-تۇنى قۇلاعىن تۇرىك ۇستايدى. قاستىق شىعا قوياتىن ادامنىڭ باسى ساناۋلى ەدى. قاراساقالدار، قاراكەسەك اقتان باتىر، ايدەربەكتەن باركەلەت، بەكجاراستار... ولاردىڭ قاتارىنا بەكارىستاندى دا قوسادى. الداعى جازدا وسى اتالعانداردىڭ باسىنا ءقاۋىپ، رامانقۇل ءبىر بالەنى ىشىنە ءتۇيىپ وتىر.
* * *
ءۇيى ءبالدىردى الدىڭعى جىلى جازداي كۇتتى، كۇزدەي كۇتتى. جوق. جاپاندا جالعىز ءۇي قالعان. ازاماتتىڭ ءقادىرى ولگەندە وتەدى دەگەن وسى... ءبالدىر ات ۇستىندە جۇرەتىن ەدى. اۋىل-اۋىل كوشىپ جاتقاندا، بىرەۋگە بارىپ كولىك سۇراپ اكەلەدى... ءبىر اۋىلدان جىرىلىپ قالا قويسا، ەكىنشى ءبىر اۋىلدىڭ جەلكەسىنە اپارىپ جولىم ءۇيىن تىگەدى...
ادام بولىپ ۇيدەن اتتاپ شىقپاعان جالبىر ءبىر جاندى تانىمايدى. قىس تۇسۋگە قاراعان سوڭ ءدالدۋ ساستى. ەكى ەتەگىن ءتۇرىنىپ الىپ، ءوزى شىققان. اقبايدىڭ باسىندا التى-جەتى ءۇيلى اۋىل كورىنىپ تۇر. سالىپ ۇرىپ سوندا باردى.
ءبالدىردىڭ ولگەنىن دە سول اۋىلدا ەسىتتى...
التى-جەتى ءۇي پالۋان بەس جىلدان بەرى اقبايدىڭ باسىنان تابان اۋدارعان جوق. جاز تارى ەگەدى. قىس ءبىر-جار مالىن باعادى. ناعىز جاتاق بولىپ الىپ ەدى. جەر ەمشەگىن ەمىپ، ءبىراز قوڭ جيناپ العان. اۋىلداعى قويدىڭ سانى بەس جۇزگە تاقاپ بارىپ، ون شاقتى تۇيە تۇقىمى دا پايدا بولدى. بەس جىلدان بەرى اقبايدىڭ باسىندا قىستايدى. جايلاۋعا شىعۋدى قويعان...
اۋىلدىڭ اقساقالى قورەن. بەتىن جىرتىپ، شاشىن جايىپ وتىرعان بايعۇس ايەلگە مەيىرىمى ءتۇستى. ءبالدىردىڭ جولىم ءۇيىن اقبايدىڭ باسىنا كوشىرتىپ الدى.
سول جولى جازدا جالبىردىڭ ەڭبەگى جانىپ، ۇيگە ون شاقتى قاپ استىق كىرگەن. قىس ازىقتان تارىقپاي شىقتى. پالۋاندار ءباتۋا قىلىپ، ءدالدۋدى جالبىرعا نەكەلەپ قوستى. ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا ون ءتورت جاسار كۇنىماي. ءدالدۋ ءومىرى ۇل بالا تۋعان ەمەس. ال ءبالدىر بالا ىزدەپ قايعىرمايتىن ەدى.
وتكەن جاز تاعى دا تارى سالدى. ءبىراق اقباي كوكشەكول ەمەس، استىق ءونىمسىز بولدى...
بۇل ءۇي بيىلعى قىستان جۇدەڭكىرەپ شىققان.
كوپ كۇتتىرىپ كوكتەم دە كەلدى. پالۋاندار قىستاۋدان كەشىپ شىعىپ، اقيرەكتىڭ قۇيرىق جاعىنداعى قوڭىرلىققا قوڭىرقاي ۇيلەرىن تىگىپ جاتىر. اۋىلدىڭ ءبىر شەتىندە ءبالدىردىڭ جولىم ءۇيى دە كەرەگەسىن جايدى.
اۋىل جاز جايلاۋعا شىعاتىن ويى بار. ويتكەنى تۇيەنىڭ باسى كوبەيدى... سوندىقتان جۇرت اسىعىس ەدى.
جەر كەتپەندەلىپ، ۋىستىقۇلاق تارى سەبىلدى. ونىڭ سۋى قولسامارمەن بەرىلەدى. شىعىردى بىلگەنمەن، قولدا جوق. اعاش تا، ونى شابا قوياتىن شەبەر دە تاپتىرمايدى. قىرىق كۇن شىلدە تۋعان كۇنى تارىنىڭ ءبىرىنشى سۋى بەرىلىپ بولدى.
ەندى اۋىل جاز جايلاۋعا كوشۋى كەرەك. تارىنىڭ باسىندا جالبىردىڭ ءۇيى قالادى. ونسىز دا كوش-كولىگى جوق ءۇي، ساۋىنى دا جارتۋسىز، كۇزەت اقىسىنا بەس قويدىڭ ءسۇتىن الاتىن بولىپ كەلىستى...
جالبىر ەگىننىڭ باسىندا. ءدالدۋ ەسىكتىڭ الدىندا كەتپەن ساپتاپ وتىر. مارقۇم كۇيەۋى ەسىنە ءتۇسىپ، ىڭىرسىپ جىلاپ الدى. مىنا كەتپەندى ءبالدىر التىنبايلاردان سۇراپ اكەلىپ ەدى-اۋ... وندا كۇنىماي جەتى جاسار بالا... سورلى ءبالدىردىڭ تەمىرتەك قۇرلى دا ءومىرى بولمادى عوي... ويحوي، داۋرەن دەسەيشى...
شەشەسىنىڭ ىڭىرسىعان داۋسى قۇلاعىنا كەلسە، كۇنىمايدىڭ ازا بويى قازا تۇرادى. يىعىنا ءيىناعاش سالىپ، ۇيدەن سىتىلىپ شىققانشا اسىقتى.
قۇدىق اۋىلدان ءبىر شاقىرىمداي جەردە، قۇمنىڭ ىشىندە. باياعىدا ماقپالكولدىڭ جاعاسىندا كۇرجىباي اتتى باي ادام تۇرادى ەكەن. ماقپال دەگەن سۇلۋ قىزى بولىپتى. قۇم ىشىندەگى جالعىز قۇدىقتى سول كۇرجىباي قازدىرادى... كۇنىماي ونى دا پالۋاندار اۋلىنا كەلگەن سوڭ ەسىتتى. ءقازىر كۇرجىباي دا، ماقپال دا جوق... جۇرت اتاقتى بايدىڭ قۇدىعىنان سۋ ءىشىپ وتىرعانى بولماسا، ءوزىن الدەقاشان ۇمىتقان. ءبىر كەزدە قازاق، قاراقالپاقتى دۇرلىكتىرگەن ماقپال قىز حيكاياسىن دا بىلەتىن ادام سيرەك ەدى...
قىزدىڭ بەلى قۇمىرسقاداي نازىك، ەكى شەلەكتىڭ سالماعىنان ءۇزىلىپ كەتەتىندەي مايىسا تۇسەدى. اجارىنىڭ جۇمساقتىعى، اققۇبا ءوڭى اكەسىنە تارتقان. ءبىر ءسات ارشىعان جۇمىرتقاداي ءجۇزىن مۇڭ كولەگەيلەيتىندەي، قيىق قاسىنىڭ ەكى ۇشى ءتۇيىسىپ قالىپ، قايتا جازىلادى.
اكەسىن كۇنىماي دا ءجيى ەسكە الادى. ءبالدىر ءبىر كەتسە، ىلعي ۇزاعىنان جوعالىپ، ساعىندىرىپ ورالاتىن ەدى. ول كۇنى جولىم ۇيدە مەيرام... قاي اۋىلدا بولدى، قانداي قوناقاسى ءىشتى... ءبالدip ءبىر ءتۇن ايتىپ تاۋىسا المايدى. كۇنىماي اكەسىنىڭ اۋىزىنان بۇدان بۇرىن ءوزى ءوڭى تۇگىل تۇسىندە كورىپ-بىلمەگەن جۇزدەگەن ادامنىڭ ەسىمىن ەستيدى...
ءوز ۇيىنەن تىسقارى ءبىر جەردە بەيتانىس ۇلكەن ءومىر اعىسى بۇرقىراپ جاتقانداي... ال اكەسىن بۇكىل ەلدىڭ ءقادىرلى ادامى سانايتىن ەدى. شىندىققا وسى اۋىلعا قوسىلعان سوڭ، كوزى جەتتى. "الگى جارىمەس ءبالدىردىڭ قىزى عوي..." اق كوكىرەك اكەسىن بىلمەي قازاق، جارىمەس سانايدى ەكەن... قىز سوعان دا قورلانادى.
كۇنىماي سۋعا دا جالعىز بارۋعا تىرىسادى. جات اۋىلداعى قۇربى قىزدارى وڭاشا شىعىپ العان سوڭ مۇيىزدەيتىندەرى بار. ال كۇنىماي كىنامشىل ەدى...
تۋ سىرتىندا ات تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى شىققاندا قىز جۇرەگى ەشتەڭەدەن ءقاۋىپ العان جوق. اقپايدىڭ باسىندا جۇرگىنشى ۇزىلمەيدى. كوكتەم تۋعالى كەش اعىلىپ جاتىر. ءبارى دە قاراقۇم جاقتى بەتكە الىپ، ۇدەرە تارتادى...
- ءاي، مىناۋ قىز عوي!
- جاس بالا ەمەس پە؟
- قالپاقپەن ۇرعانعا قۇلاي قويماس!
- ەكى شەلەك سۋدى قاڭباق قۇرلى كورىپ كەلە جاتقان جوق. قالپاقتان دا ۇلكەنىرەگىن كورىپ جۇرمەسىن...
"قالپاقپەن ۇرۋدىڭ" ءمانىسىن ەسىتە جۇرەتىن كۇنىمايدىڭ ەكى بەتى دۋ ەتتى. ەندى ءجۇرىسىن دە جەدەلتىڭكىرەپ، مىناۋ ۇياتسىز ەركەكتەردەن قۇتىلعانشا اسىقتى.
- شوكە، قايتەسىڭ سونى. حان يەم جالاڭاياعىن كورىپ شوشىپ كەتىپ جۇرەر... — دەدى قارلىعىڭقى داۋىس.
جالاڭاياعىنا ءوزىنىڭ دە كوزى ءتۇسىپ، كۇنىمايدىڭ ءجۇزى ۇياتتان ورتەنگەندەي. قىز بولىپ كەۋىش-ماسى كيىپ كورگەن جوق. وكشەسىنىڭ كۇسى ءبىر ەلى ەدى. ءوزىنىڭ بويجەتىپ قالعانىن ءقازىر تۇسىنگەندەي، جىلارمان بولىپ كەلەدى.
- ءاي، توقتاشى!
قاھارلى داۋىستىڭ يەسى تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىر ەدى. كۇنىماي جالت قارادى. جاس دوڭگەلەنگەن قارا كوزدىڭ جانارىندا ىزا ۇشقىنى جارق ەتتى.
شوراباي ىشەگىن تارتتى. وعان ادام بالاسى قاتتىراق ىزالانعان سايىن، قاتتىراق ۇنايتىن ەدى. ونداي كەزدە ءوزىنىڭ دە ەسكى جىنى قۇرىستايدى.
— جىگىتتەر، مىنا قىزدى ماعان وڭگەرتىڭدەر!
كۇنىماي بۇل ءسوزدى قالجىڭعا ايتىپ تۇر دەپ ءتۇسىندى. يەگىنە ءبىر تال قىل بىتپەگەنى بولماسا، شالدىڭ جاسى اكەسىمەن قاتار ەكەنىن بايقاپ تۇر.
— اتا ساقالىڭ اۋىزىڭا شىققانشا... — بۇرىن بىرەۋدىڭ ءجۇزىن جىرتىپ ءسوز ايتىپ كورمەگەن قىز كوزىنەن ءبىر تامشى جاس ىرشىپ كەتىپ، تۇنشىعىپ توقتادى.
— شوراباي اعا، قاراي عوي، اپپاق ەكەن!
— Taپ ءوزى!
— ەي، اتىڭ كىم!؟
— نەمەنە، جوعالتىپ جۇرگەن قىزىڭ بار ما ەدى! — كۇنىماي جالت بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
— ءاي، قىز، توقتا!
— جەكەباي، ۇستا!
الگى شال اتىن تەبىنە ءتۇسىپ، الدىن كەس-كەستەدى.
— ناعىلعان كورگەنسىز ادامسىڭ! — كۇنىمايدىڭ ىزاسى قاينادى. مەندە نە اقىڭ بار؟!
الدىنداعى كىسىنىڭ جۇزىندە ۇياتتىڭ ءىزى دە جوق، شەگىر كوزى شاقشيىپ كەتكەن ەكەن. كۇنىمايدىڭ زارەسى ۇشتى.
— اپا!
الدە كىم اق بىلەكتەن شاپ بەردى. ءيىناعاشى اناداي جەرگە ۇشىپ كەتكەن. كۇنىمايدىڭ ەڭ سوڭعى كەرگەنى اقتارىلىپ جاتقان سۋى ەدى. وبىر قۇم اسىعا جۇتىپ جاتىر ەكەن...
— اپا!
كۇنىماي موينىنا بۇعالىق تۇسكەن قۇلىنشاقتاي بۇلقىنادى. ءبىراق اق بىلەككە قاقپانداي شاپقان قارۋلى قول تىپىر ەتۋگە كەلتىرمەدى، قاڭباقتاي دوڭگەلەتىپ الىپ بارادى.
— اپا!
ۇستاعان جىگىت قولىنداعى قىزدى شورابايدىڭ الدىنا وڭگەرتە سالدى. اشىنىپ العان كۇنىماي اياناتىن ءتۇرى جوق. اقىرى الىسىپ دارمەنى جەتپەسىن بىلگەن كەزدە شيقان سارى بەتكە بەس ساۋساقتى سالىپ قالعان، قان بۇرق ەتتى.
— مىنا سايتان قايتەدى، ءاي!
— اپا!
سودان سوڭ كۇنىمايدىڭ ءۇنى ەشتى. موينى شورابايدىڭ قولتىعىندا، تۇنشىعىپ جاتىر ەدى.
— بۇل پالۋان دەگەن جىندى حالىق، باسىمىز بالەسىنە قالار، تەز جونەلەيىك! — دەدى ءبىر جىگىت.
كوكتەم تۋعان سوڭ ءبىر ايداي تىم-تىرىس جاتقان قوجانياز جاز كەلىپ قالعانىن سەزىپ، قايتا قۇتىرىنعان سياقتى. كەشە رامانقۇل، شورابايدى شاقىرتىپ الىپ، قالايدا قىز تاۋىپ اكەلۋگە بۇيرىق بەردى...
قازاق اۋىلدارىنىڭ قازىرگى كۇيى قاتتى بۇرالعان دومبىرانىڭ ىشەگىنە ۇقسايدى. قىزدى قاتتى قادىرلەيتىن ەلدىڭ مۇنداي قيانات نامىسىنا تيگەندەي ەدى. ءبىراق ساناسىز شورابايدىڭ قاپەرىنە تۇك كىرمەيدى. حان بۇيىرعان ەكەن، قۇدايدىڭ قىزى بولسا دا تارتىپ اكەتۋگە بار. ال رامانقۇل قۋلىققا باسقان سىڭاي تانىتتى. شورابايعا وڭاشا قۇدىقتىڭ باسىن، اۋىل-اۋىلدىڭ سىرتىن تورۋدى تاپسىردى. قىز قامالعا كىرسە بولدى، بي اياعىن سىيىرقۇيىمشاققا اينالدىرۋدىڭ ءتاسىلىن ەشكىمنەن سۇرامايدى... شوراباي سولاي توپشىلاپ قالعان...
اتتىلار ساتىرلاتىپ تارتىپ بارادى.
ءدالدۋدىڭ قولىندا الگى كەتپەنساپ، كۇنىمايدىڭ داۋسىن اشىق ەسىتتى. جۇمىس جايىنا قالىپ، ءۇيدىڭ سىرتىنا جۇگىرىپ شىققان. كۇنىمايىن تۋلاقتاي سىلكىپ جۇرگەن تورت-بەس جىگىتتى
كورگەندە، ساسىپ قالدى.
قىز الىپ قاشۋ قازاق اۋلىندا ءجيى ۇشىراسىپ تۇراتىن جاي. ءبالدىر وسى ءدالدۋدىڭ ءوزىن الىپ قاشقان. ايتتىرىپ قويىپ، قالىڭ مالىن تولتىرا الماي... ءبىراق وندا ءتۇن ەدى. ءبالدىر ءۇش جىگىت بولىن كەلىپ، الدىدا قاشتى...
تال تۇستە مىناداي قورلىقتى كىم كورىپتى...
— ويباي، اۋزىڭا ءسى...! تاستا قىزدى، تاستا!
ساتىرلاتىپ شاۋىپ الا جونەلگەندەردىڭ ارتىنان ءدالدۋ تۇرا ۇمتىلدى. اتتەڭ، سالت اتتى جاۋ جەتكىزەتىن ەمەس، ايتپەسە قولىندا ولەتىن. ءدالدۋ اقبايدىڭ باسىنا جەتكەنشە، انالار تالتاڭباي قازعان جاقتاعى اق شاعىل قۇمنىڭ ىشىنە كىرىپ تە كەتىپ تە ەدى. ءوزى دولى قاتىن ەكى بەتىن الدى دا سالدى.
— ويباي، جالبىر-اۋ، سەنىڭ ەندىگى جاسىندى جەر كورسىن! الگى كۇنىمايدى الىپ كەتتى عوي، ويباي!
اۋىلداعى ءتىرى جان تۇگەل ءۇرپيىسىپ قالعان. قورەن شال جۇباتۋ ايتقان بولدى. بەيساۋبەت جولاۋشىلاردىڭ كىم ەكەنىن سول عانا جورامالداپ وتىر...
— شوراباي يت قوي! بارا جاتقانىن كوردىم. قاسىندا جاساۋىلدارى، تانىعاندا نە ىستەيمىن وعان؟ سورلى قىزدى باباجانعا تارتۋعا الىپ كەتكەنى عوي. ءاي، رامانقۇل كوگەرمەس!
سارتتاردىڭ ءار اۋىلدان قىز الدىراتىنىن، تالايلاردىڭ ءى.ءىر قاعىپ وتىرعانىن ءدالدۋ دە ەسىتكەن. باباجان سارتتىڭ اتىن دا بىلەدى. ءبالدىردى ولتىرگەن دە سول سارتتىڭ حانى ەكەن... كۇنىمايدى ادەيى ىزدەتىپ الدىرىپ وتىرعانىنا شاك كەلتىرگەن جوق... شىنىمەن قاسىن تىككەن...
— اعايىندار-اۋ، ەل ەمەسسىڭدەر مە؟ جاس بالانى سارتتىڭ قولىندا شىرقىراتىپ قويىپ، قىزىعىنا قاراپ وتىرعاندارىڭ با!؟ ويباي، ويباي! — شاشىن جۇلىپ وتىر.
ەل بولعاندا نە ىستەيدى؟ قارا سارتقا قاراكەسەك اقتان باتىردىڭ دا ءسوزى وتكەن جوق... قورەن كۇيزەلىپ وتىر. باس كوتەرەر جان قالمادى. جالعىز جانقوجا ەدى... ول دا قۋعىن كورىپ، ءتورتقارانىڭ ىشىنە ءسىڭىپ كەتتى.
ءدالدۋ كۇنىمەن ويبايلادى، تۇنىمەن ويبايلادى. ءۇشىنشى كۇنى داۋسى قارلىقتى. ويبايىنان سوندا تاڭبايدى. تىنىشى كەتكەن پالۋاندار تارىسىنىڭ ءبىرىنشى سۋىن شالا-شارپى بەرىپ بولعان سوڭ، جاز جايلاۋعا اسىعا كوشتى...
جالبىر تاڭ سارىدەن تۇرىپ، كەتپەنىن يىعىنا سالادى. مويىنىنا سۋ قۇيىلعانداي ەڭسەسىن كوتەرمەيدى. بۇرىن دا سوزگە جوق جىگىت ءبىرجولا ۇننەن قالعان. ءدالدۋدىڭ داۋسى ءتۇن بالاسىنا ءبىر سەمبەيدى، جالبىر تىنىش ۇيقىدان قالدى. كۇندىز تارىنىڭ باسىنا قاشىپ، قۇلاعى تىنشيدى. كۇرەگىمەن جەر شۇقىلاعان بولادى. سۇرەلەپ قۇلايدى...
ءدالدۋ جالعىز ءۇي قالعان سوڭ ەكى ەستى كۇيگە تۇسكەن. بىرتە-بىرتە ويبايدى دا ازايتتى. ىڭىلداپ وتىرادى. ۇيىندەگى جالعىز ىسكە تاتىر مۇلىك — توركىنىنەن كەلگەن قارا ساندىق... وڭاشا قالسا، قارا ساندىقتى اشادى، كور-جەردى اقتارادى.
بۇگىن ساندىقتان كۇنىمايدىڭ يت كويلەگىن تاۋىپ الدى. ءجۇن-جۇرقانىڭ اراسىندا جاتىر ەكەن. ءورىم-ورىم اق ءبوزدىڭ كويلەك ەكەنىن كوكتەۋ جىبىنەن عانا ايىراسىڭ... كۇنىماي قىرقىنان شىققان كۇنى وسى كويلەك جوعالىپ ەدى... وسى يت كويلەكتىڭ ءبالدىر بايعۇستىڭ ەسكى كويلەگىنەن تىگىلگەنىن الدەقالاي ەسىنە ءتۇسىردى... سول-اق ەكەن بوزدادى.
يت كويلەك ۋماجدالىپ قالىپتى. ىشىندە زىلدەي بىردەڭە... ءدالدۋ جازىپ جىبەرىپ، اڭىرايىپ وتىر. يت كويلەككە ەكى ءجۇزدى قانجار ورالىپتى. ءمۇيىز ساپتى قانجار... تانىس قانجار...
ءبالدىردىڭ ۇلى اتاسى اتاقتى تەمىر ۇستاسى بولىپتى-مىس... قىستاۋ باسقان جەرى، كەيىن "تەمىرشى" اتانىپ كەتكەن، بيىك شوقى ەدى. ول كەزدە بۇل ماڭدا قازاق سيرەك، قاراقۇمنان ءارى قاراي جاز جايلايدى. سىر بويىندا قاراقالپاقتاردىڭ قىستاۋى... ال تەمىرشى ۇستانى قازاق-قاراقالپاق ەكى ارىس ەلدە تانىمايتىن ادام جوق ەكەن...
ءبالدىردىڭ رۋى كىم ەكەنىن قازاق بىلگەن ەمەس. سول سياقتى تەمىرشى اتايدىڭ دا شىققان تەگى كىم ەكەنى بەلگىسىز كۇيى كەتىپ بارادى. مارقۇمنىڭ كوزى تىرىسىندە ول سىردى سۇراستىرعان دا ەشكىم جوق. تەمىرشىگە ءىسى تۇسكەن ادام كەلەدى. اتا-باباسىن قازبالاپ وتىرىپ، شامىنا ءتيىپ قالساڭ... جۇرتقا تىنىشتىق كەرەك...
ال تەمىرشى شال قوراسىنان ۇزاپ شىقپايدى، سىرت حالىقپەن دە ارالاسپايدى. اندا-ساندا كورىگىن باسىپ قويىپ، ەرتەدەن قارا كەشكە القىنىپ ءىس سوعادى. بالاسى تۇرماي ءجۇرىپ، ءبىر ۇل سۇيەدى ەكەن. قارتايىپ كەلگەن شاعىندا كەدەيلەۋ جاقايىممەن قۇدا بولىپ، كەلىن تۇسىرەدى... ودان ءبالدىر مەن جالبىر تۋدى... اتا ايىرۋعا كەلگەندە شالاعاي ءبالدىر ناعاشى جۇرتىنان ولسە جاڭىلمايدى. جاقايىمدى كورسە، قۇتىرىنىپ كەتەتىن...
تەمىرشى اتاسى توقساننان اسىپ كوز جۇمعاندا، ءبالدىر ءالى دۇنيەگە كەلگەن جوق. اكە-شەشەسى وزىنەن بۇرىن جەرگە جەتى پەرزەنتىن بەرگەنىن ايتىپ وتىراتىن ەدى. سەگىزىنشى بالاسى ءبالدىر تۋىپ ونىڭ ەسى كىرگەنشە قانشا زامان وتكەنىن وزدەرى بىلەدى... بۇل قانجار سوناۋ ارعى اتاسىنان قالىپ كەلە جاتىر. ونى بالدىرگە اكەسى ايتقان...
— الپىس جىل تەمىر سوققاندا ارتىما اۋىر داۋلەت قالدىرا المادىم. مىناۋ تەمىر تەكتى ساقتاڭدار. ءبىر ەر ۇل تۋسا، اتاسىنىڭ. كوزىندەي كورىپ ۇستار. ءبىراق جاماندىق جولىندا جۇمسالىپ، ءجۇزى قانعا بويالماسىن...
بۇل — ۇلى اتاسى تەمىرشى ۇستانىڭ وسيەتى. ءبالدىر ونى دا اكەسىنەن ەسىتتى. ۇلى اتاسىنىڭ قاسيەتتى ءتوسى مەن بالعاسىنىڭ قاي كۇلدىككە قالعانىن دا بىلمەيدى. قانجار ۇستايتىنداي ەرلىك تە دارىمادى. قانجارمەن جۇمىسى بولعان جوق...
كۇنىماي تۋاتىندا اكەسى قارتايعان، دالاعا ەڭبەكتەپ شىعاتىن ەدى. قانجاردى يت كويلەككە وراپ، ساندىققا سالىپ جۇرگەن دە سول بولۋى كەرەك...
ءدالدۋ يت كويلەككە بەتىن باسىپ جىلاپ ەدى. ەكى يىعى سەلك-سەلك ەتەدى.
قانجاردىڭ جۇزىندە جىرتىق ۇزىكتەن سىعالاعان كۇننىڭ ساۋلەسى شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق وت شاشتى...
قانجار... عايىپتان پايدا بولعان قانجار...
قانجار ساندىقتان كىلت سالاتىن تەمىر تەگىنە ءتيىپ كەتىپ ەدى، جابىسىپ قالىپتى. ءدالدۋ جۇلقا تارتىپ قالدى. قايتا جاقىنداتىپ كورىپ ەدى، قايتا جابىستى. جۇعىپ تۇرعان جەلىم كورىنبەيدى. قانجاردىڭ ءجۇزى قۇپ-قۇرعاق... تەمىرگە تەمىر جابىسقانىن كىم كورىپتى!
ءدالدۋ قانجاردى كەتپەننىڭ جۇزىنە جاقىنداتتى. قولىنان سۋسىپ شىعىپ، كەتپەنگە سارت ەتىپ جابىسا قالعاندا ەسى شىققان. ۋا، قۇدىرەت! ايەلدىڭ كوزىنە قانجار قان تىلەپ، تۇرا-تۇرا ۇمتىلاتىنداي كورىنىپ كەتتى. قان... سارتتىڭ قانى! ءدالدۋ جاپادان-جالعىز ساق-ساق كۇلەدى.
ونسىز دا كەمباعال بايعۇس ەسىنەن الجاسىپ وتىر ەدى. ءقازىر ول ءۇشىن بۇكىل تىرلىكتە تۇيمەدەي ءمان قالعان جوق. ويى ءبىر قالىپقا ارقانداۋلى، شىر اينالادى... ول جالعىز قىزى كۇنىماي... سارتتىڭ سۇمىراي حانى جالعىزىن تۇتقىنداپ اكەتتى... قانجار... قانجاردى وعان ءتاڭىر جىبەرىپ وتىر... ءدالدۋ وسى قانجارمەن سارتتى جارىپ تاستايدى... كۇنىمايىن الىپ قايتادى...
قانجاردى توسىنە قىسىپ العان ءدالدۋ دالاعا شىقتى. اناداعى سالت اتتىلاردىڭ كەتكەن ءجونىن ءالى ۇمىتقان جوق-تى. ەكى ەتەگىن ءتۇرىنىپ الىپ، جۇگىرىپ بارادى.
* * *
قىرىق كۇن شىلدەنىڭ ءىشى، كۇن كۇيىپ تۇر.
بۇل كۇندەرى اقتان باتىردىڭ اۋلىندا دۇربەلەڭ ەدى. التى ءجۇز ءۇي قاراكەسەكتىڭ يگى جاقسىلارى باس قوستى.
كەشە باتىردىڭ جاماعايىنى تولەگەن دەگەن جىگىتتىڭ ۇيىنە باباجاننىڭ جاساۋىلدارى كەلىپتى. بويجەتىپ كەلە جاتقان قارىنداسى بار. حان سونىڭ حابارىن ەستيدى ەكەن. رامانقۇل ادەيىلەپ سالەم ايتىپتى.
— اقتان اعام رەنجىمەسىن. حيۋا حانى قازاق قىزىنا عاشىق بولىپ وتىرعان كورىنەدى. باباجانعا شاپقىنشى جىبەرىپتى. حاننىڭ جولى ۇلىق، وعان اتالىقتى جەردىڭ بالاسى دۇرىس بولار دەستىك. باتىردىڭ اۋلىندا ءبىر بالانىڭ بويجەتىپ وتىرعانىن ەستيمىز. قىزدى جاۋ دا الادى. سۇراپ وتىرعان حيۋا حانى. ايتتىرىپ قويعان جەرى بولسا، ءبىر بەس-ون قارا بەرىپ ىرزا قىلار. باتىر ءبىر بالانى قيسىن...
اقتان باتىر جاساۋىلداردى بوس قايتاردى. رامانقۇلعا ءوزى بارىپ جولىعاتىنىن ايتقان...
بۇل كەزدە باتىردىڭ جاسى جەتپىستى ورتالاپ قالعان. قوجانياز قامالى تۇسكەلى دە التى جىلعا قاراپ بارادى ەكەن. زەكەتى دەيدى، سويىستىعى دەيدى... ءبىر زورلىعىنان ءبىر زورلىعى اسىپ تۇسكەن. ەندى ادامعا اۋىز سالىپ وتىر. قوجانياز قامالىنىڭ ارەكەتىن الىستان باعىپ، ءبىراق قىڭق ەتىپ سىر بەرمەيتىن باتىر انا جىلى تورەگەلدىنىڭ قىزى تۇسىندا ءبىر تۋلادى. ەندى وزىنە اۋىز سالعان كەزدە، ءبىرجولا تۇرالاپ قالدى.
وسى ءالىمنىڭ ىشىندە ءالى ءبىر قىز بەرمەگەن اۋىلدار بار. اقتان رامانقۇلدىڭ ۇيىندە بەلگىلى اتالىقتاردى كوزىنەن ءتىزىپ ساناپ شىقتى...
— حاننىڭ قارتايعان شاعىندا، قاسىن ماعان تىككەن ەكەن! قاسىنداعى اقىلشىسى سەن بولعاندا، كورسەتەرىڭ وسى ما ەدى؟ ەڭ بولماسا قاراكەسەكتىڭ قارا شاڭىراعىن سىيلاساڭ ەتتى.
اقتان ءزىل تاستاي سويلەيدى.
ءالىمنىڭ ءۇشىنشى بالاسى — ۇلاناق. اتاسى قاراكەسەك قارتايعان كەزىندە ءتاۋىر كورەتىن نەمەرەسى ۇلاناقتى ءوز قولىنا الادى ەكەن. اقساقالدىڭ قارا شاڭىراعى دا نەمەرەسىندە قالىپ، ودان تاراعان ءبىر تايپا ەل اتاسىنىڭ اتىمەن قاراكەسەك اتانىپ كەتەدى. اقتان شىن قىسىلعان كەزدە سونى ەسكە الىپ وتىر.
— اقتان اعا، وسى جەردە مەنىڭ قىلداي قياناتىم بولسا، قۇدايعا تاپسىر. — رامانقۇل قارا شاڭىراقتى ەسكە سالعاندا ساسقالاقتادى. — بۇيىرىپ وتىرعان باباجاننىڭ ءوزى. ءسىزدىڭ اۋىلدا بويجەتىپ وتىرعان قىز بار ەكەنىن قاي جەتپەگىردىڭ ايتىپ جۇرگەنىن قايدان بىلەيىن. حيۋانىڭ حانىنان شاپقىنشى كەلەتىنى راس. مەن قارسى جاۋاپ ايتا الماي قالدىم...
— ەندەشە باباجان تورەڭە ايت. اقتان سارتقا قىز قارىزدار بولعان جەرى جوق. قىز بەرىلمەيدى!
اقتان ءبىر قويدىڭ باسىن ءمۇجىدى. ايتقان سالەمىن رامانقۇلدىڭ كۇنى ەرتەڭ جەتكىزەتىنىنە شاك كەلتىرمەيدى. قايتار جولىندا ءجۇرىسىن جەدەلدەتىڭكىرەدى.
قاراكەسەكتە ءبىر سۇلۋ قىز بويجەتىپ كەلە جاتقانىن ايتقان رامانقۇل ەدى. الدىڭعى جىلى اقتان باتىردىڭ ۇيىرىندە سۇلىكقارا اتتى جۇيرىككە كوزى تۇسكەن. ۇيىندە قوناق بولىپ وتىرىپ، باتىردىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز اتقا قولقا سالدى... قازاقتا ءبىر اتتىڭ قولقاسىنا جاراماۋدان ارتىق قورلىق جوق. اقتانعا سوندا ءبىر وكپەلەدى...
بيىل قىس قاراساقال اۋلىنان قىز الدىرىلدى. سوندا وسى اقتان ءبايدىلداعا ءوتىنىش ايتادى. باتىردىڭ ول بۇيىمىن رامانقۇل دا بىتىرە المايتىنى انىق. ءبىراق اقتاننىڭ قوجامبەردىدەن پانا ىزدەگەنى نامىسقا ءتيدى. سول جولى تالاعى تارس ايرىلعان رامانقۇل اياقتان شالار كەزەڭىن اندىپ ءجۇر ەدى. اقىرى الدىنا كەلتىردى. ءبىراق اقتاننىڭ مويىپ تۇرعان ءتۇرى بايقالمايدى. اۋىر-اۋىر ءسوز ايتىپ، قارا شاڭىراقتى اۋىزعا الىپ وتىر. اتا ءارۋاق رامانقۇلدىڭ دا وسال جەرى... ءارۋاقتى العا تارتسا، ەسىنە تۋعان ءىنىسى قوجان تۇسەدى. جانقوجانى قۋا شىعىپ، قوجاندى ءوز قولىمەن اتىپ قايتقان. ءوزىنىڭ ءارۋاققا ۇشىراعانىنا شاك كەلتىرمەيدى...
اتتەڭ، اقتان جانعازىعا بارعاندا عوي... رامانقۇل سوعان وكىنەدى. ەكى قوشقار — باباجان مەن جانعازى تورەنى سوعىستىرىپ قويىپ، قىزىعىنا قاراپ تۇرۋ ۇلكەن ارمان ەدى. قوجامبەردىنىڭ كۇيەۋ بالاسىن اياعىنان قالاي شالۋدىڭ ىڭعايىن كەلتىرە الماي-اق ءجۇر... الىم-شومەندە حان ەكەۋ بولدى. وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسى مىقتى ەكەنىن بىلگەن قازاق جوق. ءتۇبى كىمدى كىم بيلەيدى؟ وسى سۇراقتىڭ توڭىرەگىندە تالاس تا كوپ... رامانقۇل ميىعىنان كۇلەدى. سىيىنعانىڭنان سۇيەنگەنىڭ كۇشتى بولسىن. ونىڭ سۇيەنەتىنى قوجانياز... ونىڭ مىقتىلىعىنا دا سەنىمى بەرىك...
اقتان باتىر ءبايدىلداعا بارعان جوق، وزىنە كەلىپ وتىر. قارا شاڭىراقتىڭ يەسى حالىق الدىندا ابىرويلى. وعان قاتتى قايىرىپ جاۋاپ ايتۋدان قايمىققانى دا سوندىقتان. ال ونىڭ سالەمىن الىپ، قوجانيازدىڭ ۇستىنە كىرە المايتىن ەدى. وندا اقتاننان گورى ءوز باسىنا قاتەرى، قوجانياز ونداي وسالدىقتى كەشىرمەيدى!
جالعىز جول — جامانداپ بارۋ كەرەك... وندا قاراكەسەكتىڭ اۋلىنا سىپايلارىن اتتاندىرادى. اقتان دا قاراپ جاتقان جوق، اقىرى قانتوگىسكە سوعادى... ءارى اتا ءارۋاق...
اقتان دا ءارۋاقتى ەردىڭ بىرەۋى...
رامانقۇل ەكى وتتىڭ اراسىندا قالعانىن ەندى سەزىپ وتىر.
ونىڭ اقىلىنان اشۋى بۇرىن كەلەتىن ەدى. سونىسىنان تالاي وپىقتا جەدى...
ويلاپ-ويلاپ تاپقانى: بۇل سىردى قوجانيازعا بىلدىرمەيدى... باستا اقتاندى اۋىزعا الىپ جۇرگەن ءوزى... باباجان سارايعا كىمنىڭ قىزىن اكەلىپ جاتقانىن قايدان ءبىلىپ جاتىر. كەدەي-كەپشىكتەۋ اۋىلداردىڭ ءبىرىن تورىپ، قىز الىپ قاشۋ كەرەك. مەيلى، سودان سوڭ حيۋاسىنا جىبەرە مە، ءوزى جايعاستىرا ما؟.. رامانقۇل وسى كۇنگە شەيىن حيۋاعا جىبەرىلگەن ءبىر قىزدى كورگەن جوق.. قانشاسى اكەلىنسە دە ءبىر باباجاننان اۋىسپايدى. حيۋا حانىن ءانشيىن ايتىپ وتىر... ونىڭ دا دۇشپانى كوپ... سىرتقا كوز قىلاتىن شىعار...
سول كۇنى شورابايدى شاقىرتىپ العان. قۇدىقتىڭ باسى، كەدەي-كەپشىكتەۋ اۋىلدار... سىر بويىن سىرتتاي تورۋىلداپ قايتۋدى تاپسىرىپ وتىر.
كۇنىماي قاقپانعا سولاي ءتۇستى.
... ءقازىر رامانقۇلدىڭ اۋلىندا جۇرت ابىگەر ەدى. شوراباي وڭگەرىپ كەلگەن ءبالدىردىڭ قىزىن قايتا كيىندىرىپ جاتىر. اقتان باتىردىڭ اتى اتالىپ قويدى. جالاڭاش قىزدى الىپ بارسا، باباجان كادىك الىپ قالۋى مۇمكىن... ەڭ بولماسا كيىمىن بۇتىندەپ جىبەرۋدىڭ قامىن ويلاستىرىپ جاتىر.
كۇنىمايدى قوجانياز قامالىنا ءبيدىڭ ءوزى الىپ كەتتى. اڭگىمەسى دە جۇمساق... اقتان باتىرعا رامانقۇلدىڭ ءوزى بارىپتى... قانشا ايتقانمەن كونەنىڭ كوزى عوي... حان سۇراتقانىن ەسىتكەندە، باتىر ورنىنان ۇشىپ تۇرعان كورىنەدى. قىزدى قاسىنا قوسىپ جىبەرگەنىن ايتتى...
رامانقۇلدىڭ ءسوزى شىپ-شيكى وتىرىك ەكەنىن قوجانياز دا اڭعارعان جوق.
ال اقتان باتىردىڭ اۋلىندا ءالى جيىن، ءيسى قاراكەسەك دۇرلىگىسىپ جاتىر.
باتىر رامانقۇلدان كۇدەر ءۇزىپ كەلگەنىن ايتتى. امال-ايلا تاۋسىلعان، باسى سالبىراپ وتىر ەدى.
بىرەۋ جانعازى حاندى اۋىزعا الدى.
— حاننىڭ تىزگىنى قوجامبەردىدە دەپ اقتان اعام ايتقان جوق پا ەدى. تولەگەن كەيىدى، قىستى كۇنى ءبايدىلداعا ءبىر بارعاندا ەكى بارىپ، بەتى قايتىپ قالعان. — ال قوجامبەردىنىڭ تىزگىنى شايتانعا تيگەن سوڭ، ەسە الىپ بەرىپ نە كوگەرتەدى! ەڭ قىزىعى اتا ءارۋاقتى شاقىرىپ اتقا قونعان!
— اتقا قونعان دۇرىس-اۋ. ءبىراق ات توبەلىندەي قاراكەسەك ايقاي سالىپ شىققاندا، كىمدى قىراسىڭ؟ ەلدىڭ ەڭسەسىن باسىپ تاستادى عوي. ءۇن قوساتىن اعايىن تابىلا قويار ما ەكەن... — اقتان كۇيزەلە ءتۇستى. — ءبايدىلدا مەن رامانقۇلدىڭ قاباعىن باققان قالىڭ كىشكەنە قوزعالمايدى.
— وسى قىزىلدا نە ءبىتىرىپ وتىرمىز؟ — تولەگەن اقىل قوستى. — اتقا قونۋعا قاۋقار جوق ەكەن، قىرعا قاراي جىلجيىق. جاكەم دە سوندا. الدىڭعى جىلى دابىل كوشىپ ەدى، ەشتەڭەسى كەتكەن جوق، ەل بولىپ وتىر.
— دۇرىس، دۇرىس!
— ەندى سارتتان جاقسىلىق دامەتپە!
— ءبىز وسىلاي حاننان قاپەرسىز وتىرعاندا، ءالى قالىڭ قولىن جاۋىپ جىبەرىپ، الەگىمىزدى اسپاننان كەلتىرەدى!
اقتان دا سودان قاۋىپتەنەدى. ءبىراق كوشپەك دە كيىن. مىناۋ كۇيىپ تۇرعان قىرىق كۇن شىلدەنىڭ ىشىندە، ۇدەرە تارتقاندا قايدا بارادى؟ قاراقۇمعا شىعىپ كەتكەنشە، جەتى-سەگىز كوشتىك جەر... بالا-شاعا شولدەن قىرىلادى عوي... ءارى قاراقۇمعا بارىپ، حاننان قۇتىلا الماسىن دا ءبىلىپ وتىر. ارجاعىندا جاقايىم، بەر جاعىندا ايدەربەكتەر... ءبارىنىڭ دە كورگەن كۇنى وسى... قارا ءۇزدىرۋ ءۇشىن مۇعالجار اسۋ كەرەك. ال وندا جەتىرۋ مەن ءتورتقارا، شومەكەي قۇدىق جەتپەي، قونىسى تارىلىپ، ءوزدى-وزدى قىرىلىسىپ جاتىر... التى ءجۇز ءۇيدى قايدا اپارىپ سىيعىزادى؟ جانقوجانىڭ ءجونى باسقا... ون شاقتى ءۇيلى جالعىز اۋىل...
ءتىپتى قاشا كوشكەندە، حان شىن قاسىن تىكسە، كوشتى جولدان باسادى عوي...
—باتىر-اۋ...
اقتان باسىن كوتەرمەيدى. وسىدان جەتى جىل بۇرىن... رامانكقۇلدىڭ ۇيىندە وتكەن كەڭەس كوز الدىندا ەلەستەيدى. وسى باباجاننىڭ سوزىنە يمانداي ۇيىپ، باس شۇلعىعان ادامنىڭ ءبىرى اقتان ەدى. جانقوجا عانا قياس تارتتى. ونىڭ ءسوزى وتىرعاندارعا تەنتەكتىك كورىندى. جاسى كىشى دەمەڭىز، اقىلى اسا اعا عوي... جانقوجا سوندا ءبىر بالەنىڭ بولارىن بىلگەن ەكەن-اۋ...
قولدايتىن جان جوق، ەسىكتى قاتتى سەرپىپ اشىپ، ۇيدەن شىقتى جانقوجا... جيەن نازارى قاتتى... الدە نازارىنا ۇشىرادى ما؟ اقتان ەرە شىقپاعانى ءۇشىن كەيىن قانشا وكىندى...
مىناۋ زاۋال عوي... بۇل زاۋالدان قۇتىلۋ ءۇشىن التى ءالىم تۇگەل اتقا قونۋى كەرەك. ات توبەلىندەي قاراكەسەك ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلاعاندا، قايدا بارادى؟ جانقوجانىڭ ءجونى باسقا... ونى ورىستىڭ ءۇش بالاسى تۇگەل قولدايدى. ويتكەنى كىشكەنەنىڭ جانقوجاسى... ونى جاقايىم دا سىيلايدى. ويتكەنى جىلقايدار باتىردىڭ كەگىن الدى...
ەلدىڭ قازىرگى كۇيى جەتىم بالانىڭ كۇنىندەي ەكەن-اۋ. ءبايدىلدا مەن رامانقۇلدىڭ كەسكىنى اناۋ... بايقوشى مەن بەكارىستان، مويىنىن ىشىنە الىپ باسىن باعىپ ول وتىر. جىلاۋ ەلدىڭ كوز جاسىن كورىپ، ارا تۇسەتىن ءبىرى قالعان جوق...
جانقوجا ەلدە بولسا، شەشىنىپ شىعار ەدى. باباجان ونىڭ كوزىن كۇرتقىسى كەلگەندە، سونىسىن ءبىلىپ قورىقتى عوي...
جانقوجاعا شاپقىنشى جىبەرۋ كەرەك...
— اۋ، باتىر-اۋ...
تولەگەن ءۇشىنشى رەت ايتقاندا، اقتان باتىر باسىن ازەر كوگەردى.
— اۋىل قيالعا قاراي جىلجيدى. تۇيەلەردى قۇمعا قاراي ايداپ سالارمىز. تەڭىزدىڭ جاعاسىندا كىسى بويى جەردەن ەسپە شىعادى. سۋدان تارىقپايمىز...
وتىرعان جۇرتتىڭ كوزى ۇياسىنان شىعىپ بارادى، ءبىراق باتىردىڭ ءسوزىن بولۋگە ءبىر جان باتا العان جوق.
— تولەگەن، سەن اتقا قون! — سونى ايتقاندا اقتاننىڭ داۋىسى شيراق ەسىتىلدى. — جانقوجاعا باراسىڭ. ەل باسىنا بۇلگىن كۇن تۋدى. كەڭشىلىكتە ازامات ءقادىرىن كىم بىلگەن. باسىنا كۇن تۋعاندا، التىن بالداق اسىل سەمسەرىن ىزدەيدى. باتىر التى الىمگە وكپەلى ەدى. اعايىن جىلاپ كەلگەندە، تاۋداي وكپە تارايدى. وتكەندى كەشسىن. جاڭىلماس جاق، سۇرىنبەس تۇياق جوق ەكەن، ول شىندىققا سەكسەنگە شىققان جاسىمدا كوزىم جەتىپ وتىر. وسى ەلدىڭ باسىنا بۇعالىق تۇسەتىن جولى قۇرىق الدىرعاننىڭ ءبىرى مەن ەدىم. وبالىنا قالدىم. بۇل وكىنىش ولسەم سۇيەگىممەن كەتەر!.. — اقتاننىڭ كوزىنە جاس كەلىپ قالعان، داۋسىندا ءدىرىل ءبىلىندى. — وسى ءسوزىمدى قالدىرماي ايت. جانقوجا جيەن عوي، كوز الدىمدا ەستى. كەكشىل ەمەس ەدى. ەلگە ورالسىن. وعان شەيىن مەن دە قاراپ جاتپاسپىن. قويدىڭ جاسىنداي ءومىرىم قالدى، قالعانىن وسى جولعا قيعانىم! اقتان اتقا مىنەدى!
— وي، ەرىم!
— بوزقاسقا، بوزقاسقا!
وتىرعان جۇرت شۋ ەتتى.
ەسىكتىڭ الدىندا ءبىر جىگىت مەڭسىز قارا قويدىڭ اياعىن بايلاپ جاتىر ەدى. تاماعىنان شالىپ جىبەردى.
* * *
بۇل دالا الىستان قوڭىرلانىپ كورىنەدى. سىر وڭىرىمەن سالىستىرعاندا، بۇل دالانىڭ ءشوپ ءبىتىمى دە بولەك، جۋساننان گورى بارقىن بۇتاسى مەن شاعىرى قالىڭ، كوك ەركەك پەن اق قاۋدان اتتىڭ تىزەلىگىن قاعادى.
بيىل كوكتەمنىڭ اياعى تىم سىلبىر، ىلعي جاڭبىرلاتىپ تۇرعان. قىرىق كۇن شىلدە دە قوڭىر سالقىن بولىپ باستالدى. مال باققان قازاقتىڭ قۇدايى بەرىپ تۇر.
نۇرىمبەت اۋلىنىڭ جىلداعى ادەتى، جاز جايلاۋىنا ەرتەرەك شىعادى. قوزى اياقتانىپ، كوكتەمگى قوي قىرقىمىن دا الىپ بولدى. قياقتىدا جالعىز قۇدىق... باراق پەن نۇرىمبەت بالالارىندا مال باسى ەداۋىر، بيىل سۋ تاپشىلىعى سەزىلدى. بۇگىن اقمىرزانىڭ ۇيىندە سول جايلى ءسوز قوزعالدى. جىلقى تەبىنىن باسقا جاققا اۋىستىرماسا بولمايدى ەكەن...
وسىدان ءۇش كوشتىك جەردە اكبۇلاق قىراتى بار. جان-جاعى تاستاق، مال ورىسىنە جارامايدى. ءبىراق اقبۇلاقتىڭ سۋى ەكى ءجۇز جىلقىدان جەتىپ ارتىلادى.
بورانباي مەن جاۋقاشار باستاعان التى-جەتى جىگىت بۇگىن جىلقىنى اقبۇلاققا قاراي اۋداراتىن بولدى. باسىندا قوستانىپ جاتىپ، كەزەكتەسىپ جىلقى باعادى...
تۇستەن كەيىن قۇلىندار بايلاۋدان بوساتىلىپ، اۋىلدىڭ الدىنداعى جەلىلەر جينالدى.
اۋىلدا اقمىرزا قالدى، جانقوجا قالدى، تاعى ءۇش-تورت ەركەك كىندىك بار. بىرەۋ قوي قايىرادى، باسقالارى كەزەكتەسىپ تۇيەگە قارايدى. جاز قازاقتىڭ بەينەتى باستان اسادى.
قىر جايلاپ، ءتورتقارا اعايىنمەن قونىستاس بولعالى دا التى جىلدىڭ ءجۇزى بولعان ەكەن. نۇرىمبەت اۋلەتى وسى جاققا كەلىپ قوڭ جينادى. جانقوجاعا دەگەندە قايىن جۇرتىنىڭ پەيىلى كەڭ. باتىر سونىسىنا ىرزا. ءارى كوپتەن ەرىنى كەزەرىپ ءجۇرىپ، وسى ەلدىڭ ىشىنە كەلگەن سوڭ پەرزەنت ءسۇيدى... ونى دا جاقسىلىقتىڭ جورالعىسىنا جورىدى.
تەز تاسىپ، تەز توگىلەتىن اقمىرزا اعاسى قارا-قۇرا كوبەيىپ، قۇيرىعىنا شەل اينالعان سوڭ قىڭقىلدى باستادى. شال دۇنيە سالعالى دا ون جىلدان اسىپ بارا جاتىر ەكەن... Ac بەرۋدىڭ ءساتى كەلمەي-اق قويعان...
ونى جانقوجا دا ويلاستىرماي جۇرسە ەكەن-اۋ. اياۋلى اكە اتاۋسىز قالعان جايى بار. ءبىر جەردە الدەبىرەۋگە اس بەرىلىپ، وعان وزدەرى دە شاقىرىلعانداي بولسا، باتىر قاراداي قىسىلادى.
قۇدايعا شۇكىر، ورتايعان شارا تولدى. نۇرىمبەت اۋلەتىنىڭ داۋلەتى ءبىر شالدىڭ اسىنا شايقالمايدى. ءبىراق سول استى قالاي جاساۋ كەرەك؟ جانقوجانى دا سول جەرى قينايدى. نۇرىمبەتتىڭ اسىنا بەرىسى الىم-شومەن تۇگەل شاقىرىلادى. ول — قىردا، ءتورتقارانىڭ ورتاسىندا ەمەس، شالدىڭ بەيىتى تۇرعان جەردە، بەس شەكتىنىڭ ىشىندە وتكىزىلگەنى ماقۇل...
ال بەس شەكتى حيۋا قول استىندا جاتىر. وندا قوجانياز باجبان بار، ونىڭ يتارشىلارى رامانقۇل مەن ءبايدىلدا بار... ول از بولعانداي، جانكەنتكە جانعازى حان ورنادى... ءبارىنىڭ دە جانقوجاعا ارناپ قۇرعان قاقپاندارى دايىن، قاي كۇنى ءوزى ىزدەپ كەلىپ تۇسەر ەكەن دەپ كۇتىپ وتىر... اقمىرزا قايدان ءبىلسىن، باياعى قازاقشىلىعىنا باسادى. قازاق استى قاسيەت تۇتادى... ونىڭ ۇستىندە قاستىق جاساۋعا قايسىسى باتار ەكەن... سولاي ويلاپ، بەل كۇشكە سالاتىن ەدى.
استى قاستەرلەپ جۇرگەن قازاق شىعار. حيۋانىڭ حانى ءبىر جامان شالدىڭ اسىن ءقايتسىن... قاسىندا قارۋلى قانىشەرلەرى، قىل بۇعاۋدى مويىنعا تاستاپ كەلىپ جىبەرەدى... سودان سوڭ كىرىپتارلىقتان قۇتىلىپ كور!
ەگەر اس سىر بويىندا وتكەندەي بولسا، سونداي ءبىر قىرسىق تاپ كەلەرىنە جانقوجانىڭ يمانى كامىل...
بۇل جاقتا ءازىر قونىستان دا تارىققان جوق. بىرەۋى ەكەۋ بولىپ ءوسىپ جاتىر... باسىنا باس قوسىلدى. ءبىراق تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا ەشتەڭە جەتپەيدى ەكەن...
كەيدە باتىر جىلقى كۇزەتىنىڭ كەزەگىنە شىعادى. بۇل اۋىلدىڭ باياعى ادەتى، ءالى كۇنگە جىلقىعا ادام ۇستامايتىن. اۋىلدا جىگىت باسى بارشىلىق...زاۋدە ءبىر جاستار شىلدەحانا قۋىپ كەتسە، تۇنگى كۇزەتكە اقمىرزا، جانقوجا، بورانباي سياقتى شالدار بارادى... سوندا... قاراڭعى ءتۇن... الىس كوكجيەكتە قورعاسىن تۇستەس قارا سۇر بۇلت قيمىلسىز جاتادى. دالادا ءۇپ ەتكەن جەل لەبى جوق... بۇلت تا سول ورنىنان ءتۇن ورتاسى اۋعانشا قوزعالمايدى. باتىردىڭ دا جۇرەگىنىڭ باسىندا قورعاسىنداي اۋىر شەر، ات ۇستىندە اقىرىن كۇرسىنەدى. ايسىز ءتۇنى ايدالادا جالعىز جۇرگەندە، تۋعان جەر ەكى ەسە اڭساتاتىنداي. باستاس ازاماتتاردى دا قاتتى ساعىنىپ ءجۇر. سونداي كەزدە قۇلاعىندا سەگىز سەرى سالعان ءان ىزىندايدى. شالكيىز بەن دوسپامبەت تولعاۋلارى ءتىلىنىڭ ۇشىنا ورالىپ، ءوزى دە كۇبىرلەيدى.
قاس تۇلپار ءۇيىر ساعىنار،
ساعىنعاندا نە قىلار،
كۇمبىر-كۇمبىر كىسىنەپ،
تاۋ بوكتەرلەپ جەلسەم دەر...
ولەڭ اۋەنىمەن ىڭىلداعانىن ءوزى دە بايقاماي قالادى. ءومىرى جاس بولىپ ءاۋ دەپ ءان سالىپ كورگەن جان ەمەس ەدى، وسى كۇنى جىرشى بولدى. الدىندا التى جاسار يتجەمەسى، سەگىزدىڭ قاسىندا ەل ارالاپ جۇرگەندە جاتتاپ العان تولعاۋلارىن توگىپ-توگىپ جىبەرگەندە، ايبارشا وشاقتىڭ باسىندا اۋزىن اشىپ وتىرادى.
بۇرىن ەلدى اڭساعاندا، ءمۇمسىندى سوزگە شاقىراتىن ەدى. وتكەن ءبىر كۇندەردى ەسكە الىسادى... ول دۇنيە سالعان سوڭ، باتىر ءتىپتى شەر كۇپتى بولىپ كەتكەندەي. كەيدە ۋايىم تىنىشىن الىپ، ءتۇن ۇيقىسى ءتورت بولىنەدى.
بورانباي باستاس قوي، وعان قالجىڭ ايتاتىن دا جالعىز سول ەدى.
— جاكە، قاتىن سۇلۋىن قۇشتىڭ. ءبىر باسىندا ەكى قاتىن، بىرى-بىرىنەن اسىپ تۇسەدى. ات جۇيرىگىن دە ءمىنىپ كوردىڭ. تورىنىڭ دا، كۇرەڭنىڭ دە، شاڭقان بوزدىڭ دا تالاي تاقىمىندا قارتايعان ەكەن. قاتىندا قايسىسىن ءتاۋىر كورەسىڭ. اتتا تاقىمىڭا قايسىسى جاقتى؟
— ايبارشا ەكى مۇشەلى كىشى ەدى، سونى ماقتار ما ەكەن دەپ قاجاپ وتىرسىڭ عوي مەنى. سەن ويناپ سۇراساڭ، مەن شىنداپ جاۋاپ بەرەيىن. — جانقوجانىڭ ەكى قاسىنىڭ اراسىندا قوس قىرتىس ءاجىم پايدا بولىپ، اقىرىن كۇرسىنەدى. — ايەلدە مۇمسىنگە كىم جەتەدى. ول كەزدە ءوزىم دا جيىرما ءتورت جاستاعى قىلشىلداعان جاس ەدىم. ايبارشا ماعان جەر ورتادان اۋعان شاقتا كەزدەستى. قارتايعان شاعىندا باياعىداي توسەك ءلاززاتى قايدان بولسىن...
بۇل ءمۇمسىننىڭ كوزى ءتىرى كەزىندەگى اڭگىمە ەدى. جاستاي قوسىلعان جار قوساعى ولگەن سوڭ، ويدا قالعان ەلەسى بۇرىنعىدان دا ىستىق تارتقانداي. باتىر ەن جاقىن دوس-سەرىگىنەن، ەڭ اقىلگوي كەڭەسشىسىنەن ايىرىلدى.
اششى مۇڭ ادامدى جىرشى قىلادى.
التى جىلدان بەرى باتىردىڭ قۇلاعى ەل جاقتا. قايتا ورالار كەزەڭىن كۇتىپ جۇرگەن جايى بار...
ءمۇمسىننىڭ جانازاسىندا ءبىراز تۋىس تەبە كورسەتتى. جەكجاتتان جامانقۇل مەن بەكجاراس... ەل ءىشى قوبالجۋ ەكەنىن ايتقان... ودان بەرى دە جىل جارىم بولىپ قالدى، ات ءىزىن سالعان ەشكىم جوق. وسىلاي بىرتە-بىرتە ارالارى سۋىسا بەرەتىن سياقتى كورىنەدى.
الىستاعى حابار، نەشە تۇرلەنىپ، ءوڭىن وزگەرتىپ جەتەدى. بيىل كوكتەم تۋعالى بۇل جاقتا الىپ قاشتى وسەك دۇڭكىلدەپ جاتىر. حيۋانىڭ حانى قازاقتان اۋىل باسى — بىتەۋ قىز، ءۇي باسى قىرقىلماعان قوزى جيناتادى ەكەن...
جانقوجانىڭ ءبىر مىنەزى ۇزىن قۇلاققا سەنە بەرمەيتىن ەدى. بۇل حاباردى دا داقپىرتقا جورىپ قويعان. وسىدان ءبىر اي بۇرىن دابىل كەلىپ، راسىن ايتتى. قاراساقال تورەگەلدىنىڭ قىزى قولدى بولىپتى. دابىلعا حابارشى ءتورت ايدان كەيىن كەلىپ وتىر...
— ءبايدىلدا قىزىن جانعازى حانعا بەرىپتى عوي. تورەگەلدى دە جىلىكتىڭ مايلى باسىن جەك كورمەيتىن ەدى. بالكىم، قىزىن سونداي ەسەپپەن ۇزاتقان شىعار...
— ۇزاتقانىڭ قالاي، تارتىپ اكەتىپتى. اقتان اعام شىداي الماي، ءبايدىلداعا ارىز ايتقان ەكەن. ول اياعىن سيىرقۇيىمشاقتاندىرىپ جىبەرىپتى. حاننىڭ بيلىگى قوجامبەردىدە، قوجامبەردىنىڭ بيلىگى شايتاندا دەگەن ماقالدى ەسىتىپ پە ەدىڭ؟ دابىل تاعى ءبىر جاڭالىق ايتتى. — ەسىتپەسەڭ سول، شىعارىپ جۇرگەن اقتان ناعاشىڭ!
باسى وسىلاي باستالعان كەڭەس ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا شەيىن سوزىلدى. تاڭەرتەڭ دابىل اتقا قونعان.
جانقوجا تۋىستارىن جيناپ الىپ، اكەسىنە اس بەرگىسى كەلىپ وتىرعانىن ايتتى. مەرزىمى سۇمبىلەنىڭ اياعى، وتەتىن جەرى — سىر بويىنداعى اتا قونىسى...
قىرىق كۇن شىلدەنىڭ ورتاسىنا تامان اقمىرزا مەن بورانباي كوشەدى. ەلگە بارىپ، استىڭ دايىندىعىنا كىرىسە بەرۋلەرى كەرەك. سارشاتامىزدىڭ اياعىنا تامان جانقوجا قوزعالادى...
قياقتىعا كوشىپ شىعاتىن كۇنى باتىر ءتورتقارانىڭ جاقسىلارىن جيناپ الىپ كەڭەستى. باتىردىڭ يگى نيەتىن ءبارى دە ماقۇلداپ وتىر. كىشى جۇزگە تۇگەل قۇلاقتاندىراتىن بولدى. جاقىن وتىرعان ارعىن-قىپشاق، كەرەي-ۋاق اۋىلدارىنا دا حابار تيگىزەدى...
جانقوجادا ءبىر ىشكى ەسەپ تە بار سياقتى، ءبىراق كەپتىڭ كوزىنشە اشىپ ايتا العان جوق. ءتورتقارادان جالعىز كومەك سۇرادى. بۇل جەردەگى شەكتى ون شاقتى ۇيدەن ارتپايدى. ساۋىن ايتاتىن ەل سانى ەلۋدەن استى، سوعان وراي شاپقىنشى دا كوبىرەك كەرەك بولادى. ورتا ءجۇز بەن جەتىرۋعا حابار تيگىزۋدى سولارعا مىندەتتەدى.
جىلقى اقبۇلاققا ايدالاتىن كۇنى ءۇش جىگىت اتقا قوندىرىلعان. باتىر ولاردى ەرنازارعا جۇمساپ وتىر. استىڭ حابارىن ايتادى. ارجاعىنداعى ون ەكى اتا باي ۇلىنىڭ بالاسىنا شاپقىنشى اتتاندىرۋدى ەرنازارعا جۇكتەيدى.
باتىردىڭ تۇپكە ساقتاپ بۇگىپ قالعان تۇيتكىلى دابىل ەدى.
ونى ورتا جۇزگە، قاسىم ورداسىنا جۇمساپ وتىر. نۇرىمبەتتىڭ اسى ۇلكەن جانجالعا مۇرىندىق بولاتىنداي جايى بار. سىر شەكتىسىنىڭ شىنداۋى جەتكەن... بۇل اسقا جانقوجانىڭ اتاعىن سىيلايتىن قازاق بالاسى تۇگەل قاتىسادى. سارتتىڭ تىزەسى باتقان جۇرت ءبىر تۋلاماي قالۋى مۇمكىن ەمەس. ونىڭ اقىرى ۇلكەن قيمىلعا اپارىپ سوعادى... جانقوجا قاسىمنىڭ كوكجال ۇلدارىن ادەيى شاقىرتىپ وتىر. جانعازىنىڭ الەگىن اسپاننان كەلتىرىپ، ەسەنگەلدى مەن سارجاننىڭ ءبىرىن حان كوتەرەدى. حيۋانىڭ قامالىن سىر بويىنان اۋدارادى...
ارينە، بۇل سىردى اشۋعا ءالى ەرتەرەك ەدى. جانقوجا دابىلدىڭ قايتا ورالۋىن كۇتتى.
قوناقتار بۇگىن تاڭەرتەڭ اۋىل-اۋلىنا تارادى.
كەشكە قاراي جانقوجا دا اتقا قوندى.
اۋىلدا اقمىرزا ەكەۋىنەن باسقا ەركەك كىندىك جوق. كەزەكتەسىپ مالعا قارايتىن ەدى.
تۇيە تۇلىگى ۇرى. ءبىر مەزگىل كوزدەن قاعاس بولسا، قىر اسىپ قاراسىن جوعالتادى. جانقوجا ورىستەگى تۇيەلەردى ەكىندى بولماي-اق اۋىلعا قاراي بەتتەتتى. ۇزىن سانى جۇزدەن اسادى. قىسىڭقىراپ ايداساڭ، الدى-الدىنا تاپىراقتاي جونەلەتىن تۇيە مىنەزى تاعى بار... قاقپايلاپ كەلە جاتىر.
قىزىل ءىڭىر ەدى.
تۇيەلەر بوز توبەنىڭ باۋىرىنداعى قۇدىققا قاراي بەتتەگەندە، جانقوجا اتىنىن باسىن اۋىلعا قاراي بۇردى. قۇدىقتىڭ باسىندا اقمىرزا باستاعان اۋىلدىڭ بار قاتىن-قالاشى تۇگەل ەكەن. قاۋعا تارتۋعا ادام جەتكىلىكتى كورىندى.
اكەسىن انادايدان تانىعان يتجەمەس وكپەسىن قولىنا الىپ ۇشىپ كەلە جاتىر ەدى.
— اكە، اكە!
بالا ءتىلى بالدان ءتاتتى، باتىر مەيىرلەنە كۇلىمسىرەيدى. يتجەمەستىڭ ءسۇرىنىپ تۇرعانىن كورگەندە، جانى شىعىپ كەتتى. اياعىنا تىكەن كىردى-اۋ... تورى بەستىنى قىسىڭقىراي اياڭداتىپ، بالاسىنا جەتكەنشە اسىقتى.
— كانە، قولىڭدى اكەل!
يتجەمەستى كوتەرىپ الىپ، الدىنا وتىرعىزدى.
— اياعىڭ شوڭگەلەگەن جوق پا؟ بالاسىنىڭ كۇس-كۇس تابانىن ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ءبىر-بىر سيپاپ شىقتى.
— مەنىڭ تابانىم كون بولىپ كەتكەن، وعان تىكەن كىرمەيدى، — دەدى يتجەمەس ماقتانىپ.
— ءوي، ماقتانعانىڭنىڭ كەسكىنىنە بولايىن! ايبارشانىڭ ءسوزىن ايتاسىڭ-اۋ...
— مەن مۇمسىننەن تۋدىم... — يتجەمەس ايبارشانىڭ اتىن اتاسا، كىدى الىپ قالاتىن ادەتىنە باستى.
— وعان داۋ بار ما؟
— ءبىزدىڭ ۇيدە بار عوي... اكەسىنىڭ قالجىڭىنان قاشقالاقتاعاندا، يتجەمەس تۇتتىعىپ قالدى. — ۇيدە بار عوي... انا بار ءى وي... اۋىلدان اعالار كەلدى!
— اعالار!؟
— اۋىلدان كەلگەن... ەكى اعا... ولارعا قوي سويۋ كەرەك قوي! مەن ايبارشاعا ايتسام...
— اينالايىن اقىلىڭنان. — ىرزا بولىپ قالعان جانقوجا يتجەمەستى باسىنان سيپادى. — قوناققا، ارينە، قوي سويۋ كەرەك...
كوكەيىندە بالاسىنىڭ سوڭعى ءسوزى. "اۋىلدان كەلگەن..." "دۋىل" بۇلاردىڭ تىلىندە سىر بويى. سىر بويىنداعى ەلدەن كىمدەر كەلۋى مۇمكىن؟.. بەكجاراس، بەيىس... اعايىندارىندا ىزدەي قوياتىن ادامنىڭ رەتى جوق، ەسىنە كۇيەۋ بالدارى ءتۇستى. كوزىندە قۋانىش ۇشقىنى جىلت ەتىپ ەدى.
اقتان شاپقىنشى اتتاندىرادى دەگەن وي جوق، ۇيگە كىرگەنشە اسىقتى.
تولەگەننىڭ قاسىندا قارىنداسى قاراشا... كىندىكتەس باۋىر قيىن ەكەن. ءوزى جولعا شىعىپ بارادى. قارىنداسىن ۇيدە قالدىرۋعا قورىقتى. شاشىن جەلكەسىنە ءتۇيىپ، باسىنا بورىك كيگەن قىز ەركەككە ۇقسايتىن ەدى. يتجەمەس تە سولاي ويلاپ قالعان.
جانقوجا تولەگەننىڭ ءجۇزىن شىرامىتقانمەن، جىعا تاني المادى. بۇل ەلدە جۇرگەندە جاس ءورىم جىگىت، اقتان وسى تولەگەندى قايدا بارسا، قاسىنان قالدىرمايتىن ەدى. ەرتىپ شىققان سەرىگى ۋىزداي جاس بالا كورىندى. باتىرمەن قولداساتىن جەردە، بالا جىگىت ءسال باسىن يگەندەي بولىپ، كىرپىگى كوز جانارىن كولەگەيلەي قويعان. قولى دا ماقتاداي جۇمساق، ءوزى ادەپتى ەكەن. ءسىرا، جۇرەگى تولى مەيىرىم شىعار...
— ناعاشى، جاقسى كەلىپسىڭ. كورىپ وتىرمىن، ءجۇرىسىڭ سۋىت ەكەن، جول بولسىن. ايتەۋىر، ەل ءىشى امانشىلىق پا؟ — بۇل ءجۇرىستىڭ تەگىن ەمەسىن سەزىپ قالعان، الدەنەدەن سەكەم العانداي جۇرەگى الابۇرتا بەردى.
— ۋا، باتىر اعا، تەگىن بولسا، قارعاداي قىزدى قاسىما ەرىتىپ، وسىلاي ەلدەن بەزىپ جۇرەمىن بە؟ سىردىڭ بويىن قارا تۇمان بۇلت باستى. قاراڭعىدا قارمالاعان حالىقتىڭ باسىنان ەرىك، مالىنان قۇرىق كەتىپ وتىر. اش ايداھار اۋەلى قورا تولى مالدى جۇتتى. ودان ءتىرى جانعا اۋىز سالدى. ەندى ارىمىزدى اياققا تاپتاپ جاتىر. تەگىن بولسا، ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان جالعىز قارىنداسىمدى جەتەكتەپ، ەلدەن ەلدى اسىپ وسىندا كەلەمىن بە؟! — تولەگەننىڭ داۋسى جارىقشاقتانا شىعادى. — مەنى ساعان اقتان ناعاشىڭ جىبەردى! ساسقان سوڭ جىبەردى!
— التى ءالىمنىڭ قارا شاڭىراعىندا قالعان جالعىز شال ەدى. اقتان اعامنىڭ شىنىمەن قارتايعانى ما؟ ماعان ادام سالعانشا، اتتان سالىپ اتقا قونباي ما؟
— اتتان سالىپ شىققاندا، ات توبەلىندەي قاراكەسەكتەن شىققان كارى شالدىڭ ىزىنە كىم ەرەدى؟ قالىڭ كىشكەنە رامانكۇل مەن ءبايدىلدانىڭ جەتەگىندە كەتتى. ءبايدىلدا جانعازى تورەنىڭ ەتەگىنەن ۇستاسا، رامانقۇل قارا سارتتىڭ سارقىتىن ءىشىپ، مۇرتىن مايلاعانىنا ءماز، قوراسىن مالعا تولتىرۋدىڭ ارەكەتىندە ءجۇر. تۋعان باۋىرى قوجاندى ءوز قولىمەن اتقان جاۋىز قاي ءالىمنىڭ نامىسىن جىرتادى؟ ەلدەن بىرلىك، ەردەن تىرلىك كەتكەن جايى بار. — تولەگەن شيىرشىق اتىپ وتىر. — اقتان اعاڭ سەنى كەلسىن دەدى. بەرەكەتى كەتكەن ەلگە قول باستايتىن ەر كەرەك!
جانقوجا ودان ءارى ءسوز تالاستىرعان جوق.
جالعىز تولەگەندى سويلەتىپ قويىپ، ءوزى تىڭداپ وتىر. ۇزىن قۇلاق حابار كوبىنە ءوسىرىپ ايتادى... ءالى دە كادىكتى ەدى. سىر بويىنداعى ەلدىڭ جاعدايىنا تولەگەننەن قانىقتى. حالىق ايتسا، قالىپ ايتپايتىنى راس ەكەن... قىز سالىعىنىڭ شىن مانىنە كوزى جەتكەندە، توبە شاشى تىك تۇردى.
قازاقتىڭ قىزدان ارتىق ءقادىرلىسى جوق. ەندى ونى دا الىم-سالىقتىڭ ءبىر تۇرىنە اينالدىرىپتى. ەل سوندا دا بۇلىنبەي تىنىش وتىر. ەزىلىپ-اق قالعانى عوي...
اڭگىمە قىزىعىمەن تاڭ اتىپ قالعانىن دا اڭعارعان جوق-تى.
ات سوقتى بولىپ جەتكەن قاراشاش الدەقاشان قالىن ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا ەنگەن. باسىنداعى قۇندىز بورىگى ىسىرىلىپ ءتۇسىپ، قاسىندا جاتىر. بىلەكتەي قارا بۇرىمى تارقاتۋلى، جاستىعىنان اسا قۇلاعان ەكەن. شارشاعان قىز ايبارشا ۇستىنە كورپە اكەلىپ جاپقاندا دا ويانعان جوق.
ات باسىنا كۇن تۋسا، اۋىزدىعىمەن سۋ ىشەدى... جانقوجا ونى ءوز باسى كەردى. ەر باسىنا كۇن تۋسا، ەتىگىمەن سۋ كەشەدى... ءبىر كەزدە سوعان ۇقساس جاعداي ءوز باسىندا دا بولعان ەكەن، ەسىنە ءتۇسىردى. قازاقتىڭ باسىنا قانداي زىمىستان تۇسسە دە، وسى ەكى اۋىز سوزبەن ولشەنەدى... ال بۇگىن كورىپ وتىرعانى قۇلاق ەسىتپەگەن سۇمدىق ەدى. قىز بالا... قازاق "ەر توسەكتەن بەزىنگەنىن" ايتاتىن. ونىڭ ءبارى ءانشيىن نارسە ەكەن عوي... مىنە، قارشاداي قىز ۇيىنەن بەزىنىپ ءجۇر. بەزدىرىپ جۇرگەن جالماۋىز بار... مىناۋ اقىرزامان شىعار...
* * *
جانقوجا بۇل ءتۇنى كوز ىلمەي شىققان.
تاڭەرتەڭ ءبىر جىگىتتى اتقا قوندىردى. مىنا شەتى بايمەن، مىنا شەتى ساپاق — ءتورتقارانىڭ بار جاقسىلارىن قوناققا شاقىرىپ وتىر.
اۋىلعا سىر بويىنان اعايىنى كەلىپ وتىر. داستارحانداس بولۋىن وتىنەدى.
— ياپىراي، نۇرىمبەتتىڭ بالاسىنا ەلۋ تۇيە بىتپەي ءجۇر ەكەن عوي. بيىل ءوزىنىڭ قولى اشىلعان ەكەن. — ساپاق ءازىل ايتتى.
قوناقاسىعا شاقىرىلعاندار ون شاقتى كىسى ەدى. اقمىرزانىڭ. ەسىگى الدىندا قىسىردىڭ تايى سويىلىپ جاتىر.
جانقوجانىڭ ۇيىندە كۇركىلدەگەن كەڭەس. سىر بويىنداعى ەلدىڭ قوبالجىپ وتىرعانى ءسوز بولدى. ءالىمۇلىندا اقتان باتىردى بىلمەيتىن ادام جوق. ونىڭ شاپقىنشى اتتاندىرۋى اشۋ-ىزانىڭ شەگىنە جەتكەنىن كورسەتەدى... ءقازىر ونداعى جاعداي capشاتامىزدا كۇيىپ تۇرعان قاۋعا ۇقسايتىن ەدى. ءبىر شەتىنەن وت قوياتىن ادام تابىلسا، لاپ ەتەدى... سولاي توپشىلاپ، باتىل قيمىل جاساۋدى جاقتاۋشىلار دا توبە كورسەتتى...
ساپاق ءقاۋىپ ايتتى. سىر بويى دەگەندە، ەڭ كوپ تايپا كىشكەنە اتام بالالارى ەكەن. ءبايدىلدا مەن بەكارىستان جانعازىنىڭ، رامانقۇل باباجان سارتتىڭ شاشپاۋىن كوتەرىپ وتىرعاندا، قالىڭ كىشكەنەنىڭ اتقا قونا قويۋى ەكى تالاي... ال حيۋانىڭ قامالىندا سامساعان سارى قول ەكەنىن تولەگەننىڭ ءوزى ايتىپ وتىر. جانعازى دا ءجۇز جىگىت نوكەر ۇستايتىن كورىنەدى. ءارى ولاردا قامال بار. ونىڭ اتى — قۇرۋلى مىلتىق، قۇرسانعان جاۋ دەگەن ءسوز... قازاقتى قويانقولتىققا كەلتىرمەي قۇرتادى عوي.
— جاۋ قامالىندا بەكىنىپ، قاشان الاسىڭ دەپ كۇتىپ وتىرا ما؟ ارجاعىندا حيۋاعا شاپقىنشى اتتاندىرادى...
— ونىڭ ۇستىنە الدىمىزدا سارشاتامىز. ۇزاق جورىقتا ات ارتىپ، ادامنىڭ تيتىقتايتىنى بار...
بۇل سياقتى قاۋىپ-قاتەردى جانقوجا دا ءبىلىپ وتىر. ءارى قارا قازاق بارىمتادان ارتىق قيمىلعا جوق. كەزدەسىپ قالسا، ات ءۇستى سارت-سۇرت سويىل سالىسىپ، ەرتەڭ تارقاپ كەتەدى. كىسى ولسە قۇن تولەنەدى... ال مىناۋ ۇلكەن جورىق... بەرىسى بىرنەشە ايعا سوزىلىپ كەتۋى كادىك. ادام قانى سۋداي اعادى. ونداي باتىل قيمىلعا ءتورتقارانىڭ بيلەرى بەلسەنىپ شىعا قويارىنا شاك كەلتىرەدى...
ءبىر تۋىسى قىر شەكتىسىنىڭ ىرگەسى دە اۋلاقتا جاتىر. ەرنازارعا ساۋىن ايتقاندا، تۇپكە ساقتاعان پىكىرىن ايتقان جوق-تى. ات ۇستىندە كورە جاتپاق ەدى.
— حانى جوق ەل باعۋسىز قويمەن تەڭ. الدىندا سۋداي اعاتىن قاندى كورىپ تۇرىپ، قازاق ساباعاندا قوزعالا ما؟ حان بولسا، امالى جوق، بۇيرىعىنان شىقپاس ەدى...
بايمەن بەس مىڭ ءۇي قاراشتىڭ ءبيى، ءوز سالماعىن سەزەتىن ەدى، سونى ايتقاندا قاباعىن شىتتى.
— حان بولادى...
جانقوجا قاسىمنىڭ بالالارىن ەسكە الدى. دابىل باتىر جولعا شىعىپ كەتكەلى دە ەكى اپتانىڭ ءجۇزى بولدى...
قىردا الىپ قاشتى حابار تاراپ كەتىپتى. قاسىم ورداسى سارىارقاعا بەت تۇزەگەن سياقتى... انىعىن بىلگەندەر، اقمولا ماڭىندا ەكەنىن ايتىپ ءجۇر. ولاي بولسا، دابىل دا كوپ ۇزاماي ورالادى...
— وسىدان ەكى جىل بۇرىن دابىل ءبىر بارىپ قايتتى. قاسىم ورىستا كەتكەن ەسەسىن ايتىپ، سول مىندەتىنەن قۇتىلىپ الماي، باسقا جاققا مويىن بۇرمايتىنىن اڭعارتقان ەكەن. مەن بىلسەم، وسى كەلە جاتقان جولىندا اقمولا قامالىنا ۇرىنادى. ورىس وڭايلىقپەن الدىرا قويماس. ۇرىستا بەتى قايتقان سۇلتان ەندى ءارى قاراي قايتا كوشپەيدى. ەندىگى مويىنقۇمنىڭ اپتابىنان ىعىر بولعان شىعار. ول بەرى قاراي بەتتەپ كەلە جاتىر... دابىل دەگەندەي الدىنان شىعاتىن بولدى. — بۇل جانقوجانىڭ ءوز جورامالى ەدى. — ىرعىز بەن تورعايدان بىلاي قاراي بۇكىل ەل ورىستىڭ قولاستىندا وتىر. سوڭىندا ورىس سولداتتارى، ىعىسىپ كەلە جاتقان سۇلتان ورداسى ورتا جۇزدەن پانا تابا المايدى. بىزگە كەلمەگەندە، قايدا بارادى؟ تەك تاعى ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ الماي، اس ۇستىندە توبە كورسەتسە ەكەن...
جۇرت راس ايتسا، قاسىمنىڭ سوڭىندا ون مىڭ قول بار. باباجاننىڭ الەگىن اسپاننان كەلتىرۋگە جەتىپ جاتىر...
جانقوجا سويلەپ وتىرعاندا، ساپاقتىڭ كوزى جىپىلىقتاپ كەتتى. ايتەۋىر-اۋ... اياق استىنان نۇرىمبەتكە اس بەرەتىن بولىپ، باتىر جار سالىپ جاتىر ەدى-اۋ... سونداعى ويلاعانى ەلدىڭ قامى ەكەن عوي... اس انا جىلدان مىنا جىلعا ساعىندىرىپ كەزدەسەتىن ۇلكەن وقيعا... وعان ءبىر الشىن ەمەس، ءۇش جۇزگە تۇگەل ساۋىن ايتۋعا بولادى. Ac نۇرىمبەتتىكى، بەرەتىن ادامى جانقوجا بولعان سوڭ، بەرىسى الىم-شومەن تۇگەل جينالاتىنى انىق ەدى. حيۋا قامالى مەن جانكەنتتىڭ ىرگەسىندە ۇلكەن ءدۇبىر باستالعالى تۇر. قالىس اعايىن تۇگىل، قاس دۇشپانىڭ دا سىرت قالا المايدى. Paمانقۇل مەن ءبايدىلدا ءوزى ىزدەپ كەلىپ، قولعا تۇسەدى... ءتىپتى جانعازى سۇلتان دا قاتىسۋى مۇمكىن... الىم-شومەننىڭ حانى ونداي ۇلكەن جيىندا قالاي شەتتەپ قالادى؟
جيىندى جەردە داۋ ءبىر قامشىنىڭ ۇشىنان، ءبىر اۋىز سوزدەن ۇشىنادى. ءوزى كەگىن پىشاققا جانىپ، شيىرشىق اتىپ وتىرعان ەل... جيىندى جەردە ادامنىڭ قاي-قايداعىسى ەسكە تۇسەدى ەمەس پە؟ ەسەسى كەتىپ جۇرگەندەر كوپ... حيۋانىڭ يتارشىلارىن سول جەردە-اق تاڭبالاپ شىعارىپ، جۇرت الدىندا قارابەت اتاندىرادى... بۇكىل الىم-شومەن سولاي ءبىر ۋىسقا جينالىپ، حيۋا قامالى وقشاۋ قالۋى كەرەك... اپىر-اۋ، جاكەمنىڭ ويىنا نايزا بويلامايدى ەكەن-اۋ... دابىلدى قاسىم ورداسىنا اتتاندىرعانىن دا ايتپايدى.
وسى جەردە بايمەن ءقاۋىپ ايتتى.
— ءبىزدىڭ ويلاعانىمىزدى جانعازى دا ويلايدى. بۇرىنىراق قيمىلداپ، استا جۇرتتىڭ باسى قۇرالىپ ۇلگىرمەي جاتىپ، ارەكەت جاساپ جۇرمەس پە ەكەن؟
— اكەگە اس بەرۋ قاسيەتتى ءىس. قاستىق جاساۋعا ارتىنا باكسىن! وندا جانعازى سۇلتان ءيسى قازاقتىڭ الدىندا قارابەت بولماي ما؟ — جانقوجانىڭ ءۇنى سالماقتى ەدى.
— جاكە-اۋ، سەنى مەرت ەتىپ جۇرسە، ەرتەڭ ەل الدىندا قارابەت بولعانى كىمگە كەرەك!
— ەركەك توقتى قۇرباندىق. ءبىر قۇرباندىق بەرمەي، ەل اتقا قونا ما؟..
جانقوجا سونى ايتقاندا، بايمەننىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتتى.
بيلەر كوپ ىرعاسىپ كەلگەندە، ساقتىقتى ايتقان ساپاق ءسوزىنe توقتادى. سىر بويىنا اۋەلى اقمىرزا مەن بورانبايدى كوشىرەدى. ول جاقتاعى ەل دە استىڭ حابارىن سولاردان ەستيتىن بولدى...
اقتان بار، بەكارىستان، بايشوقى بار... جانقوجا سەنىمدى، ءتيىمدى ون شاقتى ءبيدىڭ اتىن اتادى. اقمىرزا كوشىپ بارعان سوڭ، سالەم بەرە ءبارى دە كەلۋى ءتيىس. نۇرىمبەتتىڭ اسى ۇلكەن قيمىل ءۇشىن مۇرىندىق بولعالى تۇرعانىن بيلەردىڭ حاباردار بولعانى جون. ارينە، كەز كەلگەن سالەمشىگە ايتىلمايدى. ال الگىدەي سەنىمدى ازاماتتار، جىگىتتەرىن توپتاستىرىپ، اتتارىن جاراتا بەرەتىن بولسىن...
جانقوجا اس بەرىلەتىن مەجەلى كۇنگە ءبىر اي قالعاندا ورنىنان قوزعالادى. جالعىز بولمايدى. قاسىنا ءتورتقارا اعايىنداردان قىرىق-ەلۋ جىگىت ەرتەدى. قالعان كوپشىلىك اس ۇستىندە جينالا جاتار... جاۋ تۇسىرگىش، سويىلعا مويىمايتىن جىگىتتەردى الدىن الا ىرىكتەپ الا كەتەدى...
ساپاقتىڭ بۇل جوباسى كوكەيگە قوناتىن ەدى.
بيلەر كوپ ىرعاسقان جوق، ۇلكەن كەڭەستى ءبىر قوناقاسىنىڭ ۇستىندە ءبىتىردى.
ەرتەڭىنە ءبارى دە اۋىل-اۋىلىنا تارادى.
جانقوجانىڭ ۇيىندە جالعىز تولەگەن قالعان.
— ال، ناعاشى، ءتورتقارا اعايىننىڭ ءسوزىن ەسىتتىڭ عوي. ءالىم ىشىندە ءازىر قاناتى وتقا شارپىلماي، ءبۇتىن وتىرعان ەل دە وسىلار. قىر شەكتىسىن ەرنازار تۇگەل اتقا قوندىرا الا ما، جوق پا، ول اراسى ماعان كادىك. ولاردىڭ اراسىندا ارجاعىندا بايماعامبەت سۇلتاننىڭ قاباعىن باعاتىندار تابىلادى. جانقوجا قاباعىن شىتتى. — ەكى-ۇش كۇندە اقمىرزا كوشىپ قالار. سەن سالت اتتى، ساباۋ قامشىسى جولاۋشى، ودان ءبىر اپتاداي نۇرىن بارعالى وتىرسىڭ عوي. ەسىتكەن-بىلگەنىڭدى اقتان اعاما ايتىپ باراسىڭ عوي. قىزۋ كىسى ەدى، ورىنسىز وتقا ءتۇسىپ، ارانداپ قالىپ جۇرمەسىن. كىشكەنەنىڭ جاعدايى اناۋ... جاقايىمدار دا الاۋىز. قاراساقال تۋىسىنىڭ باس كوتەرەر ازاماتى وسى جاقتا ءجۇر. ءازىر ءبۇتىن وتىرعان سەندەر، قاراكەسەك اعايىن سياقتى. ول دا بولسا، اقتان اعانىڭ بەرەكەتى عوي. اتتانىس ءا دەپ باستالعاندا، ۇيىتقىسى دا، اتقا بۇرىن قوناتىن دا سول اقتان اعام بولار. قاي جاعىنان دا جولى ۇلكەن. قاراكەسەك ءيسى ءالىمنىڭ قارا شاڭىراعىندا وتىرسىڭدار. ءبىراق ءبىر نارسەنى ەسىندە مىقتاپ ۇستا، ۇلكەن قيمىل اس تارقار كەزدە باستالادى. وعان شەيىن نە كورسەڭ دە شىدايسىڭ. ەرتە قيمىلداپ، ءبارىن ءبۇلدىرىپ المايىق!
— ونىڭ ءبارىن ءتۇسىندىم، جاكە!
تولەگەن ەرتەڭىنە جولعا جينالدى. قاراشاشتى جانقوجانىڭ قولىندا قالدىردى. ارتتا قالعان ەلدىڭ باسىنا زىمىستان تۋىپ جاتۋى دا كادىك... باباجان سارت قىزدى ىزدەستىرىپ، ەندىگى جاساۋىلدارىن قاپتاتىپ جىبەردى. ءوزى دە جۇرت كوزىنە كورىنىپ، اۋىلعا جارقىراپ بارۋعا قورقىپ وتىر... اۋەلى اقتان باتىرعا، وندا دا جاسىرىنىپ بارىپ جولىعادى. ەگەر سارتتىڭ حانى قاراشاشتى ىزدەتىپ، ەل ءىشى دۇربەلەڭ بولىپ جاتسا، ءبىر-جار اي بوي تاسالاي تۇراتىن ويى بار ەدى...
جاس جىگىتتىڭ بۇل نيەتىن جانقوجا دا ماقۇلداپ وتىر.
سول كۇنى اپتاپ سوعىپ تۇر ەدى. كۇن كوزى تىكە قاراتپايدى. جەر مەن كوكتى جالىن شارپىپ كۇيىپ تۇرعانداي، ناعىز ىستىق باستالدى.
قىردا كۇن سالقىن دەپ ەستيدى. تولەگەن جاباعى كۇپىمەن شىققان. جانقوجا ۇستىنە شاپان جاپتى.
— سىي قوناعىنا شاپان جاباتىن قازاقتىڭ ادەتى عوي. جيەنىڭنىڭ ۇيىنە ءبىرىنشى رەت باس سۇققانىڭ ەكەن. قۋىس ۇيدەن قۇر شىققانىن ۇيات بولار. جەتەگىڭە ات بايلاتتىم...
— ات جەتەكتەپ، جايىمەن جۇرەتىن ۋاقىت بار ما، جاكە. ۇيىرىنەن ايىرما، بۇيىرعان مال بولسا، كوشپەن بىرگە بارار...
— جاكە، قاراشاشتىڭ قارعىباۋىن بەرىپ جاتقاننان ساۋمىسىڭ؟
قىنجىلىپ كەلە جاتقان جانقوجانى تولەگەن توقتاتتى.
— بورانباي اعام قالجىڭداسا دا شىنىن ايتىپ تۇر. قاراكەسەكتىڭ قىزى نۇرىمبەتتىڭ بوساعاسىندا قالاتىن بولسا، بىزدەن ارمان جوق. قوپا باتىردىڭ قىزىنان جانقوجا تۋدى. جيەنى جاقسى بولسا، ناعاشى كۇندەمەيدى. ال قىزدى جاۋ دا الىپ جاتىر، — دەدى تولەگەن، ونىڭ دا قاي-قايداعىسى قوزعالعانداي ەدى.
قاراشاش اعاسىمەن قوشتاسۋعا شىققان، ەسىكتىڭ الدىندا تۇر ەدى. الگى ءسوزدى ەسىتكەندە، كوزىندە جاس دوڭگەلەدى.
تولەگەن اتىنىڭ باسىن اۋىل سىرتىنداعى كوش سۇردەگى قاسقا جولعا قاراي بۇرعاندا، قاراشاش ءۇيدىڭ جابىعىنان قاراپ تۇردى. ون بەس جاسار قىز جات جەردە، بەيتانىس ۇيدە قالىپ بارا جاتىر. اۋىلدان شىققالى جيىرما كۇنگە تاقاپ قالعان. ات ۇستىندە ءشول كەشتى. اعاسى قاسىندا جۇرگەندە ەشتەڭەنى بىلدىرگەن جوق. قاراشاش اسىرەسە شەشەسىن ساعىنىپ ەدى. قايتا ورالىپ، ءوز بوساعاسىن اتتاعانشا، ءالى قانشا زامان... شەشەسىنە ءبىر اۋىز سالەم دە ايتا الماي قالعانىنا وكىندى. اناۋ قارا ساقالدى شالدىڭ سوزىنەن قىسىلدى... قانداي پارىقسىز كىسى ەدى. قاراشاش ىزالانعاندا كوزىنەن سالا-سالا جاس شۇبىردى.
* * *
دابىل ءبىر اي ءجۇرىپ قايتا ورالعاندا، اقمىرزا سىر بويىنا قاراي كوشىپ كەتكەنىن ەسىتتى.
ءوزى قاسىم ورداسىندا قارالى وقيعانىڭ ۇستىندە كەزدەسەدى ەكەن. ەسەنگەلدى مەن سارجان تاشكەنت قۇشبەگىسىنىڭ قولىنان قازا تاۋىپتى...
قاسىمنىڭ بالالارى ورىس پاتشالىعىنان كەك قايتارۋدى ويلانعاندا، سۇيەنەتىنى قوقان حاندىعى ەدى.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن... قاسىم سارىارقاعا قاراي بەتتەپ شىققان. قاپتالىندا قوقان حانى اتتاندىرعان ەكى مىڭداي سارباز، ايدارىنان جەل ەسكەندەي كۇن تۋدى. ىزدەگەنگە سۇراعان، ورىس سولداتتارى دا كۇتتىرگەن جوق. ءارى بەكىنىسسىز جەر، ساردالادا كەزدەستى. ويسىراتىپ ەسە قايتاراتىن جەرى ەدى. قوقان ساربازدارى ءبۇلدىردى... الدىندا تارس-تارس اتىلعان ورىس مىلتىعىنىڭ داۋسىن ەسىتكەن كەزدە، مايدان دالاسىن تاستاي قاشقان...
ەسەنگەلدى مەن سارجان ورىس قارۋى قولما-قول شايقاسقا كەلتىرمەيتىنىن، ونىمەن سوعىسۋ ءۇشىن ءتاسىل كەرەك ەكەنىن سول جولى ۇعىپ قايتتى.
بىلتىردان بەرى جورىق دايىندىعىندا، الۋان ءتۇرلى ۇرىس ءتاسىلىن ويلاستىرىپ جاتىر ەدى. بۇل جولعى نىساناسى اقمولا. كەيىندەۋ تۇسكەن وسى بەكىنىس قازاق دالاسىنا سۇعىنىڭقىراپ جاتقانى بۇيىرىنە شانشۋداي قادالادى... ونىڭ ەسەسىنە ومبى سياقتى ورىس اكىمشىلىك ورتالىعىنان اۋلاق، كومەك كەلىپ جەتكەنشە اپىر-توپىرىن شىعارۋعا بولادى دەپ تۇسىنەدى...
بۇل جورىققا قاسىمنىڭ بالالارى ۇلكەن ءمان بەرەتىن. جورتۋىلشىنىڭ ءىسىن قىلىپ، ءتيىپ قاشپاق ويدا جوق. اقمولا بەكىنىسىنىڭ تالقاندالۋى عانا، ودان ءارى كوكشەتاۋ، قارقارالىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرادى.
قاسىم ورداسىندا بەس مىڭداي عانا سارباز بار. قارۋ-جاراق جارتۋسىز ءارى ازعانتاي قولمەن ونداي ۇلكەن ءىستىڭ ۇددەسىنەن شىقپاق قيىن. اسىرەسە العاشقى ايقاستا ۇستەم شىقپاي، دىتتەگەن ماقساتقا جەتە المايسىڭ. قامسىز بولۋ ءۇشىن تاعى دا قوقاننىڭ كومەگى كەرەك بولدى...
ءساتى ءتۇسىپ اقمولا الىنسا، بەس مىڭ قول ءبىر ايدا قىرىق مىڭعا جەتەدى. جەڭىس داقپىرتىنا ەلەڭدەمەيتىن قازاق جوق... ورىستان قورقىپ بۇعىپ وتىرعان تالاي تەنتەكتەر قاسىمنىڭ قولىنا ىزدەپ كەلىپ قوسىلادى...
انا جىلى وپىق جەگىزگەنمەن، قوقاننان باسقا قول ۇشىن بەرەر جەرى جوق. قىستىڭ كوزى قىراۋدا ەسەنگەلدى مەن سارجان تاشكەنتكە اتتانادى.
ارجاعىنان قوقان حانى مادەلى دە كەلەدى.
ەسەنگەلدى مەن سارجان اسكەري كومەك سۇراپ قانا قويمايدى. مويىنقۇم ءوڭىرى جالاڭاش، قاسىم ورداسى قىس قىستاۋ، جاز جايلاۋدان جۇتاپ وتىر. قوقان حاندىعىنان تۇركىستان مەن سوزاق اراسىن، قاراتاۋ ءوڭىرىن قونىسقا سۇرايدى. بۇل ماڭاي باعى زاماننان قازاق حاندارىنىڭ — ابىلمامبەت پەن ابىلايلاردىڭ اتا قونىسى ەكەنىن دە ەسكەرتە كەتەدى.
وسى سوڭعى تىلەگى قوقان حانىنىڭ شامىنا تيەدى.
ءبىر زاماندا تاشكەنت تە قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان. بۇگىن بەتى شىمىرىكپەي تۇركىستاندى سۇراپ وتىرعان قاسىم ورىستىڭ بەتىن قايتارىپ، وزىنە-وزى كەلگەندەي بولسا، ەرتەڭ تاشكەنتكە اۋىز سالار... ديپلوماتيالىق قۋلىق-سۇمدىققا شورقاق، قازاقشا ومىراۋلاپ كەتەتىن ەسەنگەلدىنىڭ مىنەزى الگىدەي قاۋىپ-قاتەرگە مۇرىندىق بەرگەندەي ەدى. ءسوز دە وپ-وڭاي ۋشىعادى. تاشكەنت قۇشبەگىسىنىڭ سارايىندا ەسەنگەلدى مەن سارجاننىڭ باسىن الدىرادى.
ەكى سۇلتاننىڭ قاسىنا ەرىپ كەتكەن قىرىق جىگىت نوكەردەن اۋىلعا جالعىز-اق ادام، — اعىباي باتىر ءتىرى كەلىپتى. ول دا ءتۇن جامىلىپ قاشىپ شىققان...
وسى قارالى وقيعادان كەيىن قاسىم ورداسى تىك كوتەرىلىپ كوشەدى. ەندىگى قولباسشىسى — كەنەسارى. قاسىمنىڭ كىندىگىنەن تاراعانداردىڭ ىشىندە ۇلكەنى دە سول بولىپ قالعان.
ۇدەرە تارتقان كەنەسارى كوشى سۇرگىن. اشۋ ۇستىندە اقمولا بەكىنىسىنە ۇرىنادى... دابىل سول وقيعانىڭ ءىزى سۋىماي بارىپ جەتەدى ەكەن. كەنەسارى ورداسىندا اقمولا شايقاسىن دابىرايتىپ سويلەيدى. ورىستاردى ۇيەلمەنىمەن ورتەپ جىبەرىپتى...
ال وزدەرى تورعايعا قاراي بەتتەپ كەلەدى...
— جەڭىلىپ قايتتىم دەپ كىم ايتادى. ۇيەلمەڭىمەن ورتەگەنى بەكەر شىعار. — جانقوجا كادىك ايتتى. — ەگەر اقمولانى السا، ارعىن-قىپشاق، كەرەي-ۋاق الاقانىندا ەمەس پە؟ تورعايعا قاراي ىعىسىپ جىنى بار ما؟ وندا قالىڭ شەرۋ ىزىندە، ءارى قاراي اتا قونىسى كوكشەتاۋعا اتتانار ەدى عوي...
دابىل باتىر جانقوجانىڭ سالەمىن جەتكىزگەن. كەنەسارىنىڭ قۇلاي تىڭداعان الپەتىن بايقاپ قالعان. نۇرىمبەتتىڭ اسى سۇمبىلەنىڭ اياعىنا قالدىرىلعان ەكەن. وعان شەيىن كىشى ءجۇزدىڭ ىشىنە كەنەسارى ورداسى دا بارىپ قالادى. اسقا قاتىسۋعا تىرىسادى. تاقا ءوز قولى بوسامايتىنداي بولسا، بەس ءجۇز جىگىتپەن ناۋرىزبايدى اتتاندىرادى...
بۇل — استىڭ ءمانىسىن اڭعارعان ادامنىڭ ءسوزى. جانقوجا كەنەسارىنىڭ كەمەل اقىل يەسى ەكەنىنە سەنىپ وتىر.
ءالىمنىڭ ەندىگى حانى ابىلاي تۇقىمىنان سايلانۋى كەرەك.
ءبىراق كوپ اشىلىپ سويلەي بەرمەيتىن ادەتى، سىر شاشقان جوق. دابىلعا اقمىرزا مەن بورانبايدى كوشىرگەنىن ايتتى. قاسىندا ەكى-اق ءۇي قالىپتى. جاۋقاشار باستاعان ەكى-ۇش جىگىت قالىپتى.
— سارشاتامىزدىڭ ورتاسىنا تامان ءوزىم دە قوزعالامىن.
بۇل كۇندەرى جان-جاققا اتتاندىرىلعان شاپقىنشىلار ورالىپ جاتىر ەدى. اسقا قىر شەكتىسى تۇگەل قاتىسادى. ونى ەرنازار ايتىپتى. باي ۇلى جاقتان دا ءبىراز ەل كەلەتىن ءتۇرى بار. جەتىرۋدىڭ جاقسىلارى ءىشى قوبالجۋ كورىنەدى... جاقىن جەردەگى ورتا ءجۇز اۋىلدارى سۇمبىلەنىڭ باسىندا سىر بويىنا قاراي قوزعالادى...
بۇل حاباردى ەسىتكەندە دابىل مارقايىپ قالدى.
— حابارلاسىپ تۇرامىز عوي، قاناتتاسا كوشەتىن بولايىق، — دەدى دابىل. — ۇزاق جولدان ورالدىم. ون شاقتى كۇن ۇيدە جاعىپ دەمالىپ، قاتىن-بالانى قۋانتايىن. سودان كەيىن تاعى ءبىر سوعىپ كەتەرمىن...
سول كۇنى اتقا قوندى.
اساۋ ۇزگەن شىدەر
بيىل سۇمبىلەنىڭ اياعىنا تامان نۇرىمبەتتىڭ اسى بەرىلەدى... جانقوجا ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتىپتى. جاز شىققالى وسى حابار دۇڭكىلدەپ جاتىر.
قىرىق كۇن شىلدەنىڭ ىشىندە اقمىرزانىن كوشى جاقسىقىلىشتىڭ باۋرايىنا جەتىپ قوندى.
ودان كەيىن تاعى ءبىر اپتا وتكەن. اقمىرزانىڭ سىردان ءارى ءوتىپ، نۇرىمبەتتىڭ بەيىتى تۇرعان قۇدىقتىڭ باسىنا بارىپ شاڭىراعىن كوتەرگەنى ءمالىم بولدى. ءجۇرىسى جاۋ تيگەندەي ەدى. قاسىندا باراقتىڭ بالالارى تۇگەل كورىنەدى...
التى جىلدان بەرى ساعىنىسقان اعايىندار نۇرىمبەتتىڭ قارا شاڭىراعىنا اعىلىسىپ بارىپ جاتىر. بەلگىلى بيلەردەن قاراكەسەك اقتان باتىردىڭ، اسان بەكارىستان ءبيدىڭ اتى اتالدى... ال جاقايىم بايشوقى بي اقمىرزانى جارشاعىلدا ءبىر كۇن ەرۋ قىلىپ، قوناقاسى بەرىپ اتتاندىرىپتى...
ءبايدىلدانىڭ قۇلاعى ونداي-ونداي وسەك-اياڭعا تۇرىك، الگى بيلەردىڭ اقمىرزاعا قاي كۇنى بارعانى، قانداي مالدىڭ باسىن مۇجىگەنى الاقانداعىداي انىق ەدى.
ون ەكى جىلدان بەرى ءجۇرىپ-جۇرىپ، نۇرىمبەتتىڭ بالالارى تابان استىندا اكەسىنە اس بەرەتىن بولىپتى... ءارى ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتادى. تەگىن ەمەس سياقتى... ەكى جىلدان بەرى ەل ءىشى قوبالجۋلى، قۇرىقپەن عانا ۇستاپ وتىرعان جاعداي بار. ونى جانقوجا دا ەستىپ وتىر. باباجاننىڭ دا ءتارتىبى قاتايدى. باسقا تۇگىل، جانعازى حاننىڭ اياعىن اتتاپ باستىرمايدى. بۇل ەكەۋىنىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا، جانقوجانى اتا جاۋىم دەپ تۇسىنەدى. سولاردىڭ كوز الدىندا، باباجاننىڭ قامالى مەن جانكەنتتەن تاياق تاستام جەردە، جارقىراتىپ اس بەرەتىنى قالاي؟ اڭدىسقان دۇشپان اياقتان قاعادى دەپ تە قورىقپايدى. ونداي كۇش نۇرىمبەتتىڭ بالاسىنا قايدان ءبىتىپ ءجۇر؟ مىقتاسا قايىن جۇرتى ءتورتقارانىڭ بالاسىنا سەنەتىن شىعار... ونان قالسا قىر شەكتىسى... جانعازى حان قىر شەكتىسىنە ەلشىسىن ءبىر اتتاندىرعاندا، ەكى اتتاندىرىپ، اقىرى بەتىن بەرى قاراتقان سياقتى ەدى. ات توبەلىندەي تورتقارامەن كىمدى شاۋىپ العانداي... ءبايدىلدا سولاي توپشىلايدى.
ءبىراق... سىر بويىندا قالىڭ ەلدىڭ ىشتەن تىنعان ءتۇرى جامان... اسىرەسە قاراكەسەك... كىشكەنەنىڭ ىشىندەگى ازعانتاي اتالىقتار ۇسەن مەن جولشورا اۋىلدارى... ايدەربەك اراسىندا دا نارازىلىق كۇشتى ەدى. ءبايدىلدا سوڭعى ەكى جىلدىڭ بەدەرىندە جانعازى سۇلتان مەن باباجاننىڭ تىزەسى قاتتىراق باتقان رۋلاردى ساۋساقپەن ساناپ شىقتى. ءارى باباجاننىڭ مىنا ءبىر قىز سالىعى... بيىل ەل ءىشى دۇربەلەڭ بولىپ تۇر-اۋ... جانقوجانىڭ دا كەزەڭىن اندىپ ساپ ەتە تۇسكەن سىڭايى بار. قىستان بەرى باباجان سارت قامالعا ون قىز الدىرىپتى... بۇل ون اۋىل قىلىشىن تاسقا جاناپ وتىر دەگەن ءسوز. وسى نارازىلىقتان سەسكەنگەن جانعازى باباجاننىڭ الدىنا نەشە بارىپ، ءبىراق ءسوزىن وتكىزە الماي قايتتى.
بەلگىلى بيلەر اقمىرزانىڭ ۇيىنە تەگىن اعىلىپ جاتقان جوق. وسىندا ءبىر قۇپيا سىر بولماسىن...
كۇيەۋ بالاسى جانعازىعا بارىپ ويلاستى.
بۇگىن رامانقۇلدىڭ ۇيىندە وتىر.
تابيعاتىندا بىربەتكەي ادام قۇتتىقتىڭ ءبيى قۋلىق-سۇمدىققا جوق ەدى. جاسىرىن ءىسى اشىق قيمىلعا بەرگىسىز. سول مىنەزىنەن قوجانياز قامالىنداعى بار قىلمىستىڭ كۇناسىن دا ءبىر ءوزى ارقالاپ جۇرگەن جايى بار. رامانقۇل اقىلدان گورى، بەل كۇشكە سالعاندى ءتاۋىر كورەتىن. ال كۇش قۇرۋلى مىلتىقتا... ول مىلتىق قوجانيازدىڭ قولىندا دەپ تۇسىنەدى. ودان باسقا ەشكىمنەن ەسەپتەسىپ جاتپايتىنى دا سوندىقتان...
جانعازى حانعا جالعىز قىزىن بەرىپ، ءقازىر ەلدى العان، ەدىلدى العان كىسىمسىپ جۇرگەن ءبايدىلدانى ونىڭ سۋقانى سۇيمەيدى. ونداي سىرىن قوجانيازدان دا جاسىرعان جوق. ءبىراق جانكەنتكە تۋىن تىككەن ءابىلقايىر تۇقىمىنا حيۋانىڭ باجبانى دا باتا المايتىن سياقتى... ايتەۋىر ءبايدىلدا امان ءجۇر...
— اقمىرزا اعاڭ كوشىپ كەلىپ جاتىر. وعان بارىپ سالەم بەردىڭ بە؟ — بۇل ءبايدىلدانىڭ سۇراعى.
— اقمىرزانىڭ ماعان كوڭىل ايتقانى قالىپ، ەندى وعان ءوزىم بارىپ سالەم بەرۋىم كەرەك ەكەن عوي! رامانقۇل قوجاننىڭ قازاسىن ەسكە العاندا، القىنىپ قالدى. — سەن بارسايشى! جانعازى سۇلتان از بولسا، ەندى بارىپ نۇرىمبەتتىڭ بالالارىنىڭ قولتىعىنا كىرە عوي! "قولتىقتان" گورى ادەپسىزدەۋ ءسوز ءتىلىنىڭ ۇشىنا كەلىپ قالعان، ءوزىن-وزى ازەر ىرىكتى.
ءبايدىلدا مىرس-مىرس كۇلدى. اراسىنان قان وتكەن جوق، ەت جاقىن تۋىسى... التى جىل سىرتتا ءجۇرىپ كەلىپ وتىر... وعان ارمىسىڭ ايتۋ جاسى كىشىنىڭ بورىشى ەدى.
— ءبىزدىڭ ارامىزدان قان وتكەنى! اقمىرزانىڭ قاسىندا باراقتىڭ بورانبايى وتىر. ءساندىباي سونىڭ قولىنان ولگەن جوق پا ەدى؟ اقمىرزانىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى بولماعاندا، قوجان دا اتىلمايتىن ەدى! مەندە تۋىس بار ما؟ ءساندىباي مەن قوجاننىڭ تۇبىنە جەتكەن كيىكباي مەن جۇماعۇل تۇقىمى... ولاردى ولسەم جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورسىن! اعاش وعىن ولار دا اياپ قالعان جوق! قۇداي بۇيىرتسا، مەن دە ايانىپ قالماسپىن!
رامانقۇل ەر-توقىمىن باۋىرىنا الىپ تۋلادى.
ءبايدىلدانىڭ كوكەيىندە باياعى تۇيتكىل، انشەيىن رامانقۇلدىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ وتىر. ەل ءىشى بۇلاي قوبالجىپ جاتقاندا، جانقوجانىڭ اكەسىنە اس بەرۋى... جانعازى ونى ءبىر بالەنىڭ باسى دەپ بىلەدى. ءار جەردە ىدىراپ جۇرگەن تەنتەكتەردىڭ باسى اس ۇستىندە قوسىلادى. نارازى ەمەس اۋىل جوق. بۇرىن ىشتە قاتقان اشۋ-ىزا بۇرق ەتىپ سىرتقا شىعادى. اركىم وكپە-كىناسىن ەسكە الادى. بۇل اس مازداپ جاتقان وتقا ماي قۇيعانمەن بىردەي... نۇرىمبەتتىڭ اسىنان اسىرەسە كويلەكتەس اعايىنى كىشكەنە سىرت قالا المايدى. سونداي كەزدە اۋىزدان وقىس شىققان ءبىر بوقتىقتان لاپ ەتىپ ءورت شىعۋى مۇمكىن... ءقازىر حالىقتىڭ بار قارعىسى ءبايدىلدا مەن رامانقۇلدىڭ ۇستىندە ەكەنىن جانعازى دا بىلەتىن ەدى. ول ەكەۋىنە قارسى قامشى سىلتەسە، ءوزى ءتىسىن قايراپ جۇرگەن قازاق تىك كوتەرىلىپ اتقا قوناتىنى انىق...
ءبايدىلدا ەرتەڭىنە اقمىرزاعا بارىپ سالەم بەرىپ قايتتى. نۇرىمبەت بالالارىنىڭ ىشىندە ۇرت مىنەزدىسى اقمىرزا. ونىڭ مىنەزىنە شىناشاق اينالمايتىنىن بىلەدى. قوناقاسى ۇستىندە شىم-شىمداپ سىر تارتۋى كەرەك ەدى.
ءبايدىلدانى بۇرىن دا جاقتىرمايتىن اقمىرزا وسقىرىنىپ ماڭايىنا جولاتپايدى. جانقوجاعا سىرتىنان ءولىم جازاسىن كەسەتىن ءتورت ءبيدىڭ بىرەۋى... وعان ارناپ مال دا سويدىرماي، ءولى ەت استىرتقان. بۇگىندە پىشاعى قۇيرىق ۇستىندە جۇرگەن ءبايدىلدا الدىنداعى اياقتى اۋىز تيمەي قايتاردى.
اقمىرزانىڭ بۇلاي وسقىرىنۋى تەگىن ەمەس. كەشە باباجانمىڭ قۇرىعىنان شاققا قاشىپ قۇتىلىپ ەدى. نۇرىمبەتتىڭ تەنتەگى تاۋبەسىنە سوندا كەلمەگەن ەكەن... اياعىن قالاي-قالاي باسادى... كوپ بولسا، جانقوجاسىنا سەنەتىن شىعار... ول دا پەندە، قۇرۋلى مىلتىق، قۇرسانعان جاۋعا جولىعىپ وتىر. باتىرلىعى اسىپ بارا جاتسا، باياعىدا نەگە قاشا كوشتى؟..
اشۋلانىپ قايتقان قايىن اتاسىنا جانعازى سۇلتان توقتاۋ سالدى. ءالىمنىڭ باسى ءبىر جەرگە قوسىلسا، بۇلىك شىعادى... اقمىرزانىڭ كەۋدەسىنە نان ءپىسىپ وتىرعانى ءبىر بۇلىكتىڭ تايانعانى دەپ ءبىل... اۋرۋدىڭ الدىن الۋ كەرەك...
ونىڭ جالعىز ەمى نۇرىمبەتتىڭ اسىن بولدىرماۋ كەرەك!
— Ay، قالاي بولدىرمايسىڭ؟ حابار تيگەن ەل ەرتەڭ-اق وسىلاي قاراي اعىلادى. تاسقىن سۋ بوگەۋ بەرگەنىن قايدان كوردىڭ!
— ونىڭ جالعىز-اق جولى بار. كوشىپ كەلگەن نۇرىمبەت پەن باراقتىڭ بالاسىنا قاستىق ۇيىمداستىرۋ كەرەك. سوندا ءتورتقارانىڭ ورتاسىندا وتىرعان جانقوجا بەرى قاراي اياعىن باسا المايدى! جانقوجا كەلمەسە، باسقا شەكتىنىڭ تاۋەكەلگە باس تىگىپ، بۇلىك شىعارا قويۋى ەكى تالاي... قوجانياز قامالى ورناعالى دا التى جىلدىڭ ءجۇزى بولعان ەكەن. شەكتى قانداي قورلىق كورمەدى، قىڭق ەتىپ، دىبىس شىعارعان بىرەۋى جوق. ءالى دە قيمىلداي المايدى!
ءبىراق ءوزى ايتىپ وتىرعان قاستىقتى كىمنىڭ قولىمەن، قالاي جاساۋى كەرەك ەكەنىن ويلاستىرعاندا، جانعازى سۇلتان قوبالجىعانداي ەدى.
قاستىق كەم قويعاندا، كىسى ولىمىنە بارابار بولادى ەكەن... اقمىرزا مەن بورانبايدىڭ ءبىرى وققا بايلانادى. ونداي ازامات ولىمىنەن كەيىن جانقوجا دا قاراپ جاتپايدى. اسقا شەيىن ءالى كوپ ۋاقىت بار. قاسىندا ءتورتقارادان باسقا ەشكىم جوق، بۇلقىنعاندا قايدا بارادى؟ اياعى قۇن داۋىنا سوعىپ، نۇرىمبەتتىڭ اسى جايىنا قالادى.
— جانقوجانىڭ قاسىنا ءتورتقارادان ءتورت ءجۇز جىگىت ەرىپ شىقتى دەگەنشە، بۇل جاقتاعى قاراكەسەك پەن شەكتى تىك كوتەرىلەدى! — ءبايدىلدا قورقاقتاي باستادى. — ءالى ۇشىقتايمىز دەپ ءجۇرىپ، ۇشىندىرىپ الماساڭ...
— سول ۇشىقتىڭ بەتىن باسقا جاققا اۋدارۋ كەرەك! — جانعازى شەشىمىن ايتتى. — نۇرىمبەت اۋلىنا قاستىق رامانقۇلدىڭ قولىمەن جاسالادى!
قايىن اتاسىن رامانقۇلعا ەكىنشى رەت اتتاندىرىپ تۇرىپ، سۇڭعىلا تورە ءبىر سىرىن جاسىرىپ قالدى. بۇلىك باستالعانداي بولسا، ىزالى ەل ءوزىن دە امان قالدىرمايدى. قازىرگى ءحالى قازاقتىڭ حانىنان گورى، حيۋانىڭ اكىمىنە كوبىرەك ۇقسايتىن ەدى. جانقوجا دا قوجانياز بەن جانعازىنى ءبىر ادام دەپ بىلەدى. ايتپەسە، اقمىرزا سىر بويىنا ورالعان بەتىندە اۋەلى جانعازىعا سوعىپ، حان ورداسىنا سالەم بەرۋى كەرەك ەدى. بۇل ىزاسىن قايىن اتاسىنا سەزدىرگەن جوق. نۇرىمبەت اۋلىنا قاستىق جاسالۋىنا مۇرىندىق بولۋى ارقىلى سۇلتاننىڭ ەكى قوياندى ءبىر وقپەن اتىپ الۋدان دامەسى بار. ءبىرىنشى، تولعاعى جەتكەن بۇلىكتى بولدىرماي قويادى. ەكىنشى، نۇرىمبەتگىڭ بالاسىنان كەك قايتارادى...
ساقتىق جايىن دا ەسكەرۋسىز قالدىرعان جوق. حيۋاعا، اللاقۇل حاننىڭ حۇزىرىنا شاپقىنشى اتتاندىرىپ، سىر بويىندا نۇرىمبەتكە اس بەرىلگەلى جاتقانىن، بۇل ءبىر بۇلىكتىڭ باسى ەكەنىن ايتىپ حات جازدى.
ءبايدىلدا بۇل جولى شاعىم ءسوز ايتىپ كەلدى. اقمىرزانىڭ ۇيىندە قوجاننىڭ قازاسىن ەسكە العان ەكەن... اناۋ انتتى اۋىزعا الىپتى. رامانقۇلدى سۋفى ءوزىنىڭ ءارۋاعىنا تاپسىرىپ وتىر...
ونسىز دا تىنىسى تارىلىپ وتىرعان قۇتتىقتىڭ بيىنە سونىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر... ەندى قاستىق جايىن ءسوز قىلىپ تا كەرەگى جوق ەدى. ارتىق اۋىز سوزگە ۋاقىت بولۋدى جانعازى دا ەسكەرتكەن. ءبايدىلدا سويىلعالى جاتقان توقتىعا قاراماي، اتقا قوندى.
ەندى تۇندەلەتىپ اقتاننىڭ اۋلىنا بارادى. قاراكەسەك اۋلى ءبىر ايدان بەرى ابىگەر... ءبىر جاماندىق بولسا، اۋەلى سول اۋىلدان باستالادى.
* * *
رامانقۇل بۇل ءتۇنى كوز ىلگەن جوق.
نۇرىمبەتتىڭ اسى قانداي قاتەر اكەلە جاتىر، وعان دا وي جۇگىرتكەن ەمەس. داۋلەتى جەتكەن ادام اكەسىنە اس بەرەدى، بالاسىنا توي قىلادى. رامانقۇل ونداي-وندايدى ەلەستىرمەيدى.
ءبايدىلدانىڭ ءسوزى ەندىگى كونەرىپ، ۇمىتىلۋعا قالعان ەسكى قىجىلىن قايتا قوزدىردى. باراق پەن نۇرىمبەتتىڭ بالاسىن قۇداي ءوزى اكەلىپ قولىنا بەرىپ وتىر. كەك قايتاراتىن جەرى كەلىپ تۇر ەكەن. جانقوجا كەلسىن... رامانقۇل وعان دا قۇرىلاتىن ءبىر قاقپانىن دايىنداپ قويادى...
ءبىراق ول كوشىپ كەلگەنشە قاشان... باراق پەن نۇرىمبەتتى ىرگەسىندە وتىرعىزىپ قويىپ، قاراپ جاتۋ قيىن ەدى. ۇساق-تۇيەك ءى استىعىن جاساپ، تىنىشىن الا بەرۋ كەرەك... ءوزى دە سونى ويلاپ جۇرگەندە، ءبايدىلدا كەلىپ كوڭىرسىتىپ كەتتى.
اقىلىنان اشۋ بۇرىن جۇرەتىن ادامعا كوپ ويلانىپ باس قاتىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولا قويعان جوق. اقمىرزانىڭ بويجەتىپ كەلە جاتقان قىزى بار ەكەنىن ەستىپ وتىر. قوجانيازدىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ قويسا، جەتەدى... كۇنى ەرتەڭ قاسىنا جاساۋىل قوسىپ، شورابايدى اتقا قوندىرادى. ارينە، نۇرىمبەتتىڭ بالاسى قاراپايىم كوپ قازاقتىڭ ءبىرى ەمەس، قىزىن سارتقا بەرۋگە ارلانادى. وندا ءتىپتى جاقسى... قوجانيازدىڭ شامىنا تيە بەرسىن. ونداي قارسىلىق جانقوجانىڭ باسىنا تونگەلى تۇرعان جاماندىقتى ءبىر قادام جاقىنداتا تۇسەدى.
رامانكۇل تاڭەرتەڭ اتقا قوندى.
وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن، امىرشىگە ادەيىلەپ بارىپ، اقمىرزانىڭ كوشىپ كەلىپ جاتقانىن ايتقان. جانقوجانى سۇراستىردى. ونىڭ ءالى دە ءبىر ايداي بوگەلەتىنىن ەسىتكەندە قوجانياز ەزۋ تارتتى. رامانكۇل باباجاننىڭ قاباعىنان باسقاداي وزگەرىس بايقاي الماي، اۋىلعا پۇشايمان بولىپ قايتتى... الدە باياعى قارادۋاننىڭ سوزىنەن كەيىن كۇدىك الىپ قالعان بەك ءالى سەنبەستىك ەتىپ ۇرگەنى مە؟ سونداي ءقاۋپى دە بار.
ەندى باباجان ول كۇدىكتەن دە ارىلادى. اقمىرزانىڭ قىزى ۇلكەن سىي... جانقوجانى تۋىس تۇتاتىن ادام ونىڭ تۋعان قارىنداسىن ماسقارالاۋعا بارار ما ەدى.
قوجانيازدىڭ شالا ماس، ساۋىق قۇرىپ وتىرعان كەزىنە تۋرا كەلگەن. قاسىندا قارادۋان باستاعان ون شاقتى ساراي قىزمەتكەرى بار، باجبان سىلتەپ وتىر ەدى. رامانقۇلدى كورگەندە، ءبارى دە ءماز بولىپ قالدى.
— قۇي بەككە!
قوجانياز سارايداعى ەكى كۇمىس كەسەنىڭ بىرىنە وعان قۇيدىرىپ، شاراپ ۇسىنعاندا، رامانقۇلدىڭ توبەسى كوككە ءبىر-اق ەلى تيمەي قالدى.
— بي ءبىزدىڭ قامىمىزدى ويلاۋدى قويدى. — قارادۋان وكپەلى سىڭاي تانىتتى. — باجبان سارايىنا ءبىر ايدان بەرى قىز كەلتىرىلگەن جوق...
— بۇل ماسقارا عوي!
— ءبيدى جازالاۋ كەرەك!
— شاراپ قۇيىڭدار!
— قۇيىڭدار! قوجانياز رامانقۇلدىڭ جۇزىنە سىناي قارايدى. — ءبىزدىڭ تورەلەر رەنىشتى ەكەن، بەك. ءبىراق اۋىر جازا قولدانباي تۇرا تۇرايىق. كىناڭدى جۋارسىڭ دەپ ويلايمىن...
— كەرەگى قىز بولسا، كۇنى ەرتەڭ كەلتىرىپ بەرەيىن! ءارى اناۋ— مىناۋ قازاقتىڭ قىزى ەمەس، نۇرىمبەت اۋلەتىنەن. اقمىرزانىڭ قولىندا بويجەتىپ وتىرعان سۇلۋ قىزى بار. الدەقاشان-اق كوزدەپ قويعام. تەك تاقسىردىڭ ەمەۋرىنىن كۇتىپ ءجۇر ەدىم...
قارادۋان ەلەڭدەدى.
— وندا نە قاراپ وتىراتىنى بار، قىزدى كەلتىرۋ كەرەك. بالەم، جانعازى سۇلتاننىڭ ءىشى كۇيسىن. جانقوجانىڭ قاسىندا ءبايدىلدا نەگە تۇرعانداي!؟
— دۇرىس!
— بەك، مىنا پىكىرىڭ مەنىڭ كوكەيىمە قونىپ تۇر. ولاي بولسا، اقمىرزا بيگە جاۋشى جىبەر!
ءبىر وقپەن ەكى قويان اتىپ الۋدان قوجانياز دا دامەلى. جاۋشى اتتاندىرىپ، قىز سۇراتۋ قازاق سالتىندا ۇيات ەمەس. اقمىرزانىڭ قىزى شىن سۇلۋ ەكەنى راس بولسا، باسىنا نەكە سالدىرادى. ودان كەيىن، كەشەگى جاۋى جانقوجا سۇيەك شاتىس تۋىسقا اينالىپ قولتىعىنا كىرەدى. رامانكۇلدى اسىقتىردى.
قۇتتىقتىڭ ءبيىنىڭ ونداي قۋلىقتان حابارى جوق، سول كۇن اۋىلعا قايتتى.
قوجانياز ءبيدىڭ قاسىنا ساراي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرىن قوسقان. بۇل جاۋشىلاردىڭ ساپارىنا قۇدالىق سيپات بەرۋى ءۇشىن كەرەك ەدى. بۇرىن قىز الدىرعاندا، قوجانياز ونداي اۋرەشىلىككە ءتۇسىپ، ابدىرعان جوق-تى.
رامانقۇل قوجانيازدىڭ ادامىنا ەكى جىگىتپەن شورابايدى ەرتتى. سول كۇنى اتقا قوندىرعان...
— بەرسە — قولىنان، بەرمەسە — جولىنان، قىزدى الماي قايتپاڭدار! اقمىرزاعا ايت، قيقاڭدى قويسىن!
ءبىر جانجالدىڭ بولاتىنىن ءبىلىپ تۇر. بۇل ءسوزدى شورابايعا وڭاشالاپ ايتتى. قاتتى تىستەنگەندە اۋزى ىرسيىپ، ءبيدىڭ ءتىسى قىشىر-قىشىر ەتتى.
* * *
اق باتەس ورامالعا ءۇڭىلىپ قالعان تۇپ-تۇنىق كوز جانارىندا قۋانىش ۇشقىندايدى. جىڭىشكە ينەنىڭ جىبەك ساباعى اق سۇيرىك ساۋساق قالاي جەتەكتەسە، سولاي قاراي يرەلەندەي جۇيتكىپ، باتەس ورامالعا كەستە تىگىپ وتىر. ەكى ينە، ەكى ءتۇستى ءجىپ، قان قىزىل بوياۋ مەن سارى ءتۇستى شابىستىرا بەدەر سالادى. ءباتيمانىڭ ورامالعا كەستە تىككەنى ءبىرىنشى رەت ەدى...
كەشەدەن بەرى اۋىلدا تورەمۇرات جىراۋ جاتىر. تۇندە ەكى اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى وسى ۇيدە بولىپ، تاڭعا جاقىن ازەر تارادى. تورەمۇرات "سەگىز بەن ماقپال" حيكاياسىن جىرلاپ ەدى. قاشان اياقتالعانشا ءباتيما ەگىلىپ وتىردى.
تورەمۇرات بۇگىن ءتۇن بورانبايدىڭ ۇيىندە بولادى...
ءباتيما وسى ءومىرىنىڭ ىشىندە تالاي جىراۋدى كەزدەستىردى. ءسىرا، بالالىعى شىعار، جىرعا تۇشىنىپ كورگەن ەمەس. تورەمۇراتتىڭ ءانى وعان قاتتى ەسەر ەتتى. اسىرەسە سەگىز سەرى ماقپالىن ىزدەپ كەلە جاتقاندا... "ارتىڭا كەتكەنىڭ بە ءبىر قاراماي..." ءبىر كەزدە ول ولەڭدى سەگىز شىعارعانى ەسىندە جوق، قىز تورەمۇراتتىڭ ءوز ءسوزى دەپ قابىلدايدى. جىراۋ جىگىتتىڭ كوزىندە دوڭگەلەنىپ جاس تۇر ەدى. ءباتيما دا جىلاپ جىبەرۋگە شاق وتىردى.
مىناۋ ورامالدى تورەمۇراتقا ارناپ تىگىپ جاتىر. ءتاتتى انىمەن سۋسىنداتقانى ءۇشىن جىراۋ اعاسىنا ىرزا. العىسىن ءبىلدىرۋدىڭ باسقا امالىن تابا المادى. تەك ورامالدىڭ شەتىندەگى گۇل سۋرەتى كەلىستى بولىپ شىقسا دەسەيشى. كەستە تىگۋ كويلەكتىڭ ءجونىن تىگۋ ەمەس... سونى ويلاعاندا، ءباتيمانىڭ كوزى ناماز وقىپ وتىرعان اكەسىنىڭ ۇستىندەگى اق بوز كويلەككە ءتۇستى. وسىلاي قاراي كوشەتىن كۇنى ءوزى تىگىپ كيگىزىپ ەدى.
— اسسالاۋماعالايكۇم، راحمەتوللا!
اكەسى بەسىن نامازىنىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ العان، داۋسى كۇبىرلەي شىعىپ، موينىن وڭ جاعىنا بۇردى.
— اسسالاۋمالايكۇم، راحمەتوللا!
وسى كەزدە ءۇي سىرتىندا دۇسىرلەگەن ات تۇياعىنىڭ دىبىسى شىعىپ ەدى. بىرەۋلەر ءتۇسىپ جاتىر. تورەمۇراتتار شىعار. سونى ويلاعاندا، قىز جۇرەگى لۇپىلدەپ كەتتى.
— اسسالاۋمالايكۇم!
بەيتانىس بىرەۋلەر ەكەن. ءتورت كىسى الدىر-سالدىر كىرىپ كەلە جاتىر. بىرەۋىنىڭ بەلىندە قىلىشى سالاقتايدى. ءبارىنىڭ كوزى وزىندە، تۇلا بويىن تىنتە قارايتىنىن بايقاعان ءسات قىز قىمسىندى. ورامالىن بۇكتەي باستاپ ەدى.
اقمىرزا جاينامازىن جيناپ، كىرگەندەرگە مويىن بۇردى.
— ە، ە، شورابايمىسىڭ، تورلەت، تورلەت!؟
— جايلانىپ قوناقاسى جەيتىن ۋاقىت جوق. ءىستىڭ باسىندا جۇرگەن ادامبىز. ءبارى حاننىڭ قازۋى...
— ال...
— جاۋشىلىققا جۇرگەن جاعداي... — شوراباي مالداس قۇرىپ وتىرىپ، شىرت ەتكىزىپ تۇكىرىپ قويدى.
— نەنىڭ جاۋشىلىعى... — ءبىر جاماندىقتان اقمىرزا دا سەكەم العان، ءتۇسى بۇزىلدى.
— حان جىبەردى. قىزىندى سۇرايدى. قاتىندىققا...
ءباتيما سەلك ەتە قالدى. وسى كەزدە ەسىتكەن بورانباي كىرىپ كەلە جاتىر ەدى. شورابايعا اقىردى.
— قازاقتىڭ قىزىن سارت سۇراتقاندا، جاۋشىلىقتا جۇرەتىن سەنەن گورى ءجونى ءتۇزۋ بىرەۋدى تاپپاعان ەكەن!
شورابايدىڭ باسىنا قامشى جاۋىپ كەتتى.
اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى جينالىپ قالىپتى. بەك باستاعان جىگىتتەر شورابايدىڭ قاسىنداعى جاساۋىلداردى ءبىر-بىر ۇرىپ قۇلاتىپ، قول-اياعىن بايلاتتى.
— مىناۋ ءيتتىڭ قۇيرىعىن تۇرىڭدەر!
ءامىر بەرىپ تۇرعان بورانباي كوزىنە قان تولىپ، تۇك كورمەيدى. بەك شورابايدى الىپ ۇرىپ، كيىمدەرىن جۇلىپ-جۇلىپ تاستاپ جاتىر. ءباتيما ۇيدەن شىعا قاشتى.
بورانبايدىڭ قولىندا سەگىز ورمە بۇزاۋ ءتىس، سارتاسىنان جۇگىنىپ وتىر. مايلى قۇيرىققا تيگەن قامشىنىڭ دىبىسى بىلىنبەيدى. شورابايدىڭ جوتاسىنان شىپ-شىپ قان شىقتى.
— ءولدىم!
— وسى ءيتتى قويا قويشى، ءولىپ كەتىپ قۇنىنا قالارمىز، بورانباي اعا... — قاندى كورىپ جۇرەگى اينىعان بەك شورابايدىڭ جەلكەسىنەن تۇرىپ كەتتى.
اقمىرزانىڭ ءتۇسى سۋىن العان بولاتتاي، سۇپ-سۇر، شورابايدى قۇيرىققا تەۋىپ تۇرعىزدى.
— حان يەڭە ايتىپ بار، مەنىڭ جاۋابىم وسى!
جىگىتتەر جاساۋىلداردىڭ بار قارۋىن سىپىرىپ الىپ، قارا باستارىن بوساتتى.
باسقالارىندا ءۇن جوق، اتتارىنا مىنە-مىنە سالىپ، زىتىپ بارادى. اۋىلدان ۇزاڭقىراپ شىققان سوڭ شوراباي ارتىنا بۇرىلدى. ايقايلاپ تۇر.
— ءاي، اقمىرزا! ءاي، بورانباي! ەرتەڭ كەلىپ كۇلىڭدى سۋىرماسام، مەنىڭ شوراباي اتىم ءوشسىن!
— وسىلاردى بەكەر بوساتتىق-اۋ، — دەدى بەك، تۇنەرىپ تۇر. — باباجاننان اسكەر اكەلەدى ءالى...
—ءقازىر ءۇيدى جىعىڭدار! اقمىرزا ءامىر بەردى. — كوشەمىز.
— تاعى قايدا كوشەمىز؟
— جاقسىقىلىشقا!
— Ac...
— Ac جانقوجا كەلگەن سوڭ بولادى. ونى جاقسىقىلىشتا كۇتىم الامىز. وعان شەيىن ابىر-سابىر دا باسىلادى. ەل جينالا باستايدى. سارتتار ودان سوڭ ارتىنا باقسىن!
— دۇرىس ايتادى.
— دۇرىس ايتادى. قاشپاق بولساڭ زىمىرا. شوككەن تۇيە قالا بەرەدى. سىرتتاي ءجۇرىپ، امانوتكەلدەن وتەمىز. ءالىقۇل بالالارىنا حابار سالۋ كەرەك. باس قوسپاي بولمايدى! — بورانباي دا اسىقتىرىپ تۇر.
ۇيلەر جىعىلىپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ بولعانشا، كۇن دە باتتى.
كوشتىڭ الدىنا اقمىرزا ءتۇستى. جەرشىل ەدى. قاراڭعىدا جولدى كۇندىزگىدەي ايىرادى.
شوراباي قانشا جەدەلدەتكەندە، رامانقۇلعا ءتۇن ورتاسىندا جەتەدى. ول حانعا بارىپ، قول جيناپ، ىزگە تۇسكەنشە تاعى ءبىر كۇن ءوتۋى كەرەك. وعان شەيىن كوشتىڭ دە موينى ۇزاپ، امانوتكەلدەن ءارى شىعىپ كەتەتىن ەدى.
قوجانيازدىڭ قامالىندا ەكى ءجۇز سىپاي دايىن تۇرعانىن، حاننىڭ قول جيناپ اۋرە بولمايتىنىن بۇلار بىلگەن جوق.
شوراباي رامانقۇلعا ءتۇن ورتاسى اۋا جەتكەن.
— نۇرىمبەت كەلدى، بۇلىك كەلدى دەپ ەدىم عوي! ايتقانىم كەلدى. اتتان، اتتان!
رامانقۇلدىڭ جىگىتتەرى قاسىندا ەدى. ون ادام ەرتىپ اتقا قونام. قوجانيازدىڭ ۇلى ساسكەدە وياناتىنىن بىلەدى. قامالعا تاڭ اتا كىردى.
— اقمىرزا باياعىسىن قويماپتى. جاۋشىنى ساباپ، جاساۋىلداردىڭ قارۋىن الىپ قالىپتى. اتا-بابامىزدى بوقتاپ...
— توقتات!
قوجانياز اقىرعاندا، رامانقۇل جىم بولدى.
— ءقازىر اقمىرزاعا اتتان! نۇرىمبەتتىڭ بالاسىن الدىما ءتىرى اكەلەسىن! تاعى دا انا جىلعىداي ايرىلىپ قالاتىن بولساڭ، باسىڭ الىنادى!
— تاق-سى-ىر... اس-س-كەر...
— قاسىندا قانشا جىگىتىڭ بار؟
— ون ادام...
— قارادان تۋىپ، حان بولعانداعى كەسكىنىڭ وسى عوي. ءبىر اۋىلدى شاۋىپ قايتۋعا دارمەنىڭ جەتپەي تۇر! قوجانياز ونى ءبىراز جەرلەپ الىپ، اقىلىن ايتتى. — قاسىڭا قىرىق سىپاي قوسامىن. جانە ەسىندە بولسىن، اقمىرزا حاننىڭ جاۋشىسىن ساباپ جىبەرىپ، تىنىش وتىرمايدى. نە جان-جاقتاعى اۋىلدارعا شاپقىنشى اتتاندىرادى، نە قاشا كوشەدى. قاراماعىنداعى ادامداردى ەكىگە ءبول، بىرەۋىن ءوزىڭ باستاپ، اقمىرزانىن اۋلىنا اتتاناسىڭ. ورنىندا وتىرسا، باسقا جۇرت قۇلاقتانىپ بولعانشا، ۇستاپ قايتۋعا اسىق. قارادۋان وتىز جىگىتپەن داريانىڭ ارعى بەتىنە وتەدى. تاسقۇدىقتان اقمىرزانىڭ كوشىن توسىپ الۋ كەرەك!
قوجانيازدىڭ قامالىنان كۇن شىعا اتقا قونعان رامانقۇل شوقىتا تارتتى. سوڭىندا جيىرما جىگىت، ەكى مىلتىق كەلە جاتىر... حاننىڭ توپشىلاۋىندا قاتە جوق. اقمىرزا جان-جاققا شاپقىنشى اتتاندىرىپ، قالىڭ ەل قوبالجىعانداي بولسا، ءىس قيىنعا اينالادى. وعان ۇلگىرتپەي باسىپ قالۋ كەرەك!
ءبىراق اقمىرزانىڭ جۇرتىن سيپاپ قالدى.
— كوشتىڭ سۇردەگىنە سالىڭدار! كوش ۇزاپ ەشقايدا بارمايدى. اقمىرزانى داريادان وتكىزبەي باسۋ كەرەك!
بورانبايدىڭ دا بىرگە كەتىپ بارا جاتقانىن بىلگەندە، رامانقۇل تىستەندى. اقمىرزانى ءتىرى اپارادى... ول حاننىڭ بۇيرىعى... ال بورانبايدى...
رامانقۇل ارمانى باراقتىڭ سودىر ۇلىن بايلاپ اپارىپ، ءساندىبايدىڭ باسىندا قۇرباندىققا شالۋ ەدى. سوندا وسىدان ون جىل بۇرىن كەتكەن كەگى قايتادى... قاپى ۇرىپ قالعانى جانىن جەگىدەي جەپ كەلە جاتىر.
* * *
كۇن ساسكە ەدى. دالادا اپتاپ سوعادى.
جاڭاداريا جىلدا ەكى كەنەرەسىن شايىپ جاتاتىن. بيىل جاز قۋاڭشىلىق، داريانىڭ ۇلتانىندا جارتۋسىز سارى لاي سۋ، اقىرىن يرەلەندەيدى.
الىستان سوقىرعا اياڭداتىپ كەلە جاتقان جالعىز اتتى جولاۋشى داريانى كەشتىرىپ ءوتتى. جانۋار تورى بەدەۋدىڭ قاتالاپ قالعانى كورىنىپ تۇر. تىزگىنىن جۇلقا تارتىپ، داريانىڭ ۇلتانىنداعى سۋعا باسىن قويا جىعىلدى.
جولاۋشى ەر ۇستىنەن ەبەدەيسىزدەۋ ەڭكەيىپ، اتتىڭ اۋزىنان اۋىزدىعىن سىپىردى.
جاڭاداريا ءوڭىرىنىڭ وسى ءبىر تۇسى تاقتايداي جازىق. جاننازار قىستاۋىنىڭ سىرتىنداعى جىڭعىلدى شوقات ساسكەلىك جەردەن كوزگە ۇراتىن ەدى. جولاۋشى جاس جىگىت، ارعى بەتكە شىققان سوڭ اتتان ءتۇسىپ، شاپ ايىلىن قايتا تارتىپ العان. بيىك شوقاتتى نىساناعا الىپ، سوقتىرىپ كەلە جاتىر.
اڭقاسى كەپكەن، قىستاۋعا تالتۇستە جەتتى.
ءبىر زاماندا مامان باستىرعان قىستاۋدا ءۇي سانى وننان اسىپ ءبىراز ەل بولدى. سوڭعى ءۇش-تورت جىلدىڭ بەدەرىندە جاڭاداريادا سۋ دا مول، قاراقالپاقتاردىڭ تۇرمىسى تۇزەلىپ قالعان. بيىل ەسكى اڭىزدار قۇلازىپ جاتىر. سونى كورگەندە جاس جىگىتتىڭ كوزىنە جاس كەلگەندەي، ەرنىن اۋىرتا تىستەدى.
— توپاي اعام!
— الاقاي، توپاي اعام كەلدى!
سالت اتتىنىڭ الدىنان قارا دومالاق بالالار كەس-كەستەي لاپ بەرگەندە، ەسىكتىڭ الدىندا قارا سۇر شال كۇلىمسىرەپ تۇردى. دوڭگەلەتىپ قويعان ساقالى اق كۇمىستەي جىلتىرايدى. بۇل جاننازار اقساقالدىڭ ءوزى ەدى. بىلتىردان بەرى قارتتىق مويىنعا مىنگەندەي، اياق-قولى كوبىرەك سىرقىرايدى. قامالداعى جۇمىسىمەن قوشتاستى.
ەكى جىل بويى قارادۋانعا ءوتىنىش جاساپ ءجۇرىپ، وسى توپايدى جاساۋىلدىققا الدىرىپ ەدى. سىر بويىنداعى حيۋا قامالىندا ازعانتاي ءۇي قاراقالپاقتان كوز-قۇلاق بولاتىن ءبىر ادامنىڭ كەرەك ەكەنىن ەسكەردى..
توپاي باياعى جابىدان قالعان جالعىز تۇياق. وسىدان ەكى جىل بۇرىن قاراكوز كوز جۇمدى دا، جاس جىگىت ۇيدە سوپا باسى قالدى. ناعاشىسىنان جالعىز سەگىزدى بىلەتىن ەدى. ۇزىنقۇلاق حاباردان ەسىتكەنى ەرتەرەكتە حيۋا حانى زىندانعا تاستاعان ەكەن. ەل ولدىگە جورىپ وتىر...
جابىنىڭ باياعى اۋىر داۋلەتى جوق. جاسى جيىرما بەسكە شىققان توپاي ءالى ۇيلەنە الماي ءجۇر. ءقازىر قولىن قامالداعى جۇمىسى بوساتپايدى. اندا-ساندا تولاسىن تاپسا، جاننازارعا سوعىپ كەتەتىن ەدى...
بۇگىن جاننازار ءۇيىنىڭ تۇسكى شايىنا قىستاۋداعى جۇرت تەگىس جينالدى. توقتابولات تا قارتايعان، ماڭدايىنىڭ ءاجىمى تەرەڭدەي ءتۇسىپ، ساقال-مۇرتىن اق شالىپتى. ال مىرجىقتان قالعان جالعىز ۇل ەرنازار ءقازىر ون جەتى جاسقا شىققان، زىڭگىتتەي جىگىت ەدى.
توقتابولاتتىڭ اڭگىمەسى بيىلعى قۋاڭشىلىق، توپايعا شاعىندى. اۋىل ءداندى داقىلدان قول جۋىپ وتىر. جارتۋسىز باقشالىعى بار قاۋىن-قاربىز، اسقاباق ەككەن بولدى. وعان بالالار شەلەكپەن تاسىپ سۋ قۇيادى. جاڭاداريانىڭ ۇلتانىنداعى جىلتىراعان جارتۋسىز سۋ وسى قىستاۋعا جەتە بەرىپ، قۇمعا ءسىڭىپ جوعالادى ەكەن.
جاننازار قىزىلداعى قازاق اۋىلدارىنا ات ءىزىن سالىپ تۇراتىنىن ايتتى.
— سەگىز ناعاشىڭ ءتىرى بولىپ شىقتى. اۋىلى قازاق داريادان بەرى قاراي جىلجىعان. انىق قاي جەردە وتىرعانىن بىلمەيمىن. ءوزى قىردا ءتورتقارالارعا بارا جاتقانىن قاراساقالداردان ەسىتتىم...
— مىناۋ ۇلكەن قۋانىش بولدى-اۋ! — توپاي ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇردى. — قاراساقالدار قاي قۇدىقتا وتىر؟
توپاي حيۋا حانىنا قۇپيا حات اپارا جاتقانىن، جولدا قاراساقالدار اۋىلىنا سوعىپ كەتەتىن مۇمكىندىگى بار ەكەنىن ايتتى.
— قوجانياز اقمىرزانى زىنداندا ۇستاپ وتىر. ەرتەڭ ءبىر كۇن باسىن الدىرادى. قازاق اراسى قوبالجۋلى عوي. مەنى حيۋاعا اسىعىس اتتاندىرىپ وتىرعانى دا سوندىقتان...
— ەسىل ەر-اي، قاپى كەتكەن ەكەن!
جاننازاردىڭ كوز الدىندا حيۋا حانىنىڭ قىلىشىنان جازىم بولعان قاراقالپاقتىڭ اياۋلى ۇلدارى... جابى بالۋان، مىرجىق باتىر... بەگىش پەن ايدوس بي... كۇڭىرەنىپ وتىر.
— جانقوجا قوجانيازدى بۇل جەردە وتىرعىزبايدى! — توقتابولاتتىڭ ارقاسى قوزدى. — باستا اقمىرزانى عانا كوشىرىپ، ءوزى حيۋانىڭ اۋجايىن بايقاۋ ءۇشىن كەيىندەپ قالعان بولدى عوي. ەندى اتقا قوناتىن شىعار!
— بۇل جاقتاعى قازاق تا الاقانىنا تۇكىرىپ وتىر.
ۇلكەن الا كوزدى، بويشاڭ، بالا جىگىت ەرنازار ءۇنسىز ەدى. قالىڭ قاسىنىڭ ەكى ۇشى ءتۇيىسىپ-تۇيىسىپ كەتەدى. جۇرت جانقوجانىڭ اتىن اتاعاندا، باسىن كوتەرىپ العان. كوزىنىڭ ەتى قانتالاپ تۇر ەكەن، جاننازارعا قارادى.
— جانقوجا باتىر قاي جەردە ءجۇر؟
— مۇعالجار تاۋىنان ءارى قاراي قىر جايلايدى دەسەدى عوي. حابار بارىپ جەتە قويماعان شىعار...
— جاننازار اعا، تەڭبىل كوكتى بەرىڭىزشى! حاباردى ءبىر اپتادا جەتكىزەيىن! — ەرنازاردىڭ كوزى ۇشقىن اتادى.
— ول قيىن عوي، بالام. جول بىلمەيتىن جاس بالا، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا قاراقالپاق اداسىپ كەتەتىن.
— سۇراي-سۇراي مەككەگە بارادى...
— سەن سۇراي-سۇراي جۇرگەندە، قازاقتىڭ ۇزىن قۇلاعى جەتكىزىپ تە ۇلگىرەدى. جانقوجا ۇزاماي كەلدى دەي بەر، — دەدى توقتابولات بالاعا باسۋ ايتىپ. ودان دا جاننازار اعام اقتان باتىرعا بارىپ قايتسىن. وسىدان ەكى كۇنشىلىك جەردە وتىر. جانقوجانىڭ تۋعان ناعاشىسى...
قيالىعا قاراي جىلجىعان قاراكەسەك اۋىلىنىڭ كوشى جاز باسىندا وسى اۋىلدىڭ ۇستىمەن كوشىپ وتكەن. توقتابولات ەكى رەت بارىپ قايتتى. جىگىتتەرى ات ۇستىندە ەكەنىن بىلەتىن ەدى.
— سەن الگىدە حيۋانىڭ حانىنا حات اپارا جاتىرمىن دەدىڭ عوي. سونىڭدى كورەيىكشى. — جاننازار توپايعا قارادى.
حاتتى توپايدىڭ ءوزى وقىپ بەردى. قوجانياز قازاق اۋىلدارىنداعى قوبالجۋ جايىن حابارلايدى. جانقوجا اتتانىپ كەلە جاتىر. اقتان باتىر قول جيناي باستاپتى... سولاي ءتوندىرىپ كەلىپ، بەس ءجۇز سىپاي كومەك سۇرايدى.
— بۇل حات حيۋاعا بارماي-اق قويسىن. — جاننازار جىرتىپ-جىرتىپ وتقا تاستادى. — ال ءوزىڭ ەرنازاردى ەرتىپ اقتان اۋىلىنا بارىپ قايت، باتىر قامسىز وتىرماسىن...
— مىنا حاتتىڭ بالەسىنە قالىپ جۇرمەيمىز بە؟ توقتابولات ءقاۋىپ ايتتى. — توپايدىڭ قىزمەتى دە بار...
— ەرتەڭ قوجانيازدىڭ دا كۇنى بىتەدى. ودان كەيىن توپاي ءبارىبىر جۇمىسسىز قالادى...
جاننازار اقمىرزانىڭ قازاسىنان كەيىن ءيسى كىشكەنەنىڭ اشىناتىنىن ءبىلىپ وتىر. قوجانياز بەن جانعازى بۇعان شەيىن كىشكەنەگە ارقا سۇيەپ كەلىپ ەدى. قاراساقال اۋىلى مەن اقتان باتىر باستاعان قاراكەسەكپەن ات كەكىلىن كەسىسكەلى الدەقاشان. نۇرىمبەت اۋىلىمەن ايدەربەكتەر دە قۋداندالى جەكجات... جاقايىم بولسا، ونىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان بايشوقى جانقوجانى حان تۇتادى... ءالىم تۇگەل كوتەرىلگەلى تۇر...
حيۋاعا شاپقىنشى كەتتى... ول جاقتان قالىڭ قول كەلەتىنىنە كۇمانى جوق قوجانياز بەن جانعازى قازاقتان ايىلىن جيمايدى. ءقازىر قامالدا شاپقىنشىنىڭ ورالاتىن كۇنىن كۇتىپ، ساۋساقتارىن ساناپ وتىر. ءبىر اپتا ءارى، ءبىر اپتا بەرى... ولاردىڭ ەسەبى بويىنشا، كومەك ءبىر ايدىڭ ىشىندە كەلىپ جەتەدى... قازاقتار قالاي دا ەرتەرەك قيمىلداپ قالۋى كەرەك.
— جانقوجا ءارۋاقتى تۋعان ەر ەدى. جولى وڭعارىلار، — دەدى جاننازار اڭگىمەسىن ساباقتاي كەلىپ. قوجانيازدىڭ قامالىندا مىقتاسا ەكى ءجۇز سىپاي بار. جانعازى حاننىڭ قاسىندا ون-ون بەس تولەڭگىتتەن باسقا ەشكىم جوق...
— قايىناتاسى ءبايدىلدا شە؟ اتارمان-شابارماندارى تابىلادى عوي، — دەدى توپاي.
— جانقوجا قاراقۇمنان بەرى وتكەن كۇنى جانعازىنىڭ قاسىندا ءبىر قازاق قالمايدى!
سول ءسوزدى ەسىتكەندە جاس ەرنازاردىڭ كوزى ۇشقىن اتقانداي. حيۋا حانىن بالا جىگىت اتا جاۋى ەسەپتەيدى. قولداۋلىنىڭ قارا شاڭىراعىنداي بولعان ۇلكەن اۋلەت ايدوس ۇرپاعىنىڭ تۇبىنە جەتكەن وسى اللاقۇل ەكەن... سونى ەسىنە السا، ەرنازاردىڭ ءتۇن ۇيقىسى ءتورت بولىنەتىن ەدى.
قازاقتار مىنە اتقا قونعالى جاتىر... قاراقالپاقتىڭ كەزەگى قاشان كەلەر ەكەن. مومىن ەلدىڭ ەرىن باۋىرىنا الىپ ءبىر تۋلايتىن كۇنى بولار ما؟..
ەندى جيىرما جىلدان كەيىن سول ارمانى ورىندالارىن، حيۋا تاعىن تەڭسەلدىرگەن قاراقالپاق كوتەرىلىسىنىڭ باسىندا ءوزى جۇرەتىنىن ول بىلگەن جوق...
* * *
قوجانيازدىڭ ۇكىمى ءۇش كۇننەن كەيىن ورىندالدى.
ءبىراق اقمىرزانىڭ قىزىعىن كورۋگە شاقىرىلعان بيلەردەن ەشكىم كەلىپ جارىتپادى. اقتان باتىردىڭ اۋىلى تەڭىز قولتىعىندا، ات اياعى جەتپەيتىن جەردە... بەكارىستان اياق استىندا "اۋىرىپ قالىپتى"... ەسەپتەگى تاعى ءبىر بي بايشوقى دا قولعا تۇسپەي وتىر. ايىمبەتتە كەلمەي قالعان...
رامانكۇل مەن ءبايدىلدا بار. قاڭعالاقتاپ ءجۇرىپ ءيتىعۇل تاپ بولدى... بارى ون شاقتى ادام ەدى.
قامالدىڭ داريا جاق بەتىندەگى دۋال... باياعىدا وسى جەردە بالپاننىڭ باسىن الدىرعان... ءقازىر دۋال ونداعىدان بيىكتەي ءتۇسىپ، ۇستىڭگى جاعى الاڭعا اينالىپ ەدى.
جاساۋىلدار اقمىرزانى ايداپ اكەلدى.
ءبايدىلدا ءبىر ورنىندا تۇرا الماي، بىرەسە ءيتىعۇلدىڭ ارتىنا، بىرەسە رامانقۇلدىڭ ارتىنا شىعادى. جانقوجا ءتىرى جۇرگەندە، اقمىرزا سياقتى ارداگەر ازاماتتىڭ ارتى جوقتاۋسىز كەتۋى مۇمكىن ەمەس. ون كىسىنىڭ ىشىندە جالعىز رامانقۇل عانا سىر بەرگەن جوق. ولسە نۇرىمبەتتىڭ بالاسى، ولتىرسە حيۋانىڭ ءامىرشىسى... باراكتىڭ بالاسى ءساندىبايدى ولتىرگەندە، قۇن بەرىپ قۇتىلعانىن ەسكە الدى... جەندەتتەر اقمىرزا ەمەس، اتا جاۋىنىڭ باسىن العالى تۇرعانداي ايىزى قانىپ قارايدى.
ءيتىعۇل جاعاسىن ۇستادى. تاستا تامىر جوق، تاسباقادا باۋىر جوق. ادامنىڭ تاسباقاسىن بۇگىن كورگەندەي. اقمىرزا ەگىزىنىڭ سىڭارى ەدى عوي. ونى ولتىرگەلى جاتقاندا، رامانقۇل حانعا قالاي ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى. مىنادان مەيىرىم كۇتىپ جۇرگەن وزدەرىندە ەس جوق ەكەن-اۋ...
اقمىرزا بيىك دۋالدىڭ ۇستىنە شىقتى. ەكى قولىندا ەكى جەندەت، تاس قىلىپ ۇستاپ جىبەرمەيدى. ولىمنەن ۇيات كۇشتى، اقمىرزا قىزىعىنا قاراپ تۇرعان بيلەردى كورىپ نامىستاندى.
— ءاي، رامانقۇل! — اقمىرزانىڭ داۋسى كۇندەي كۇركىرەيدى. — كيىكباي مەن كەنجەعۇلدى باسقا قازاق ايىرمايتىن ەدى. اتانىڭ دوسىن ارامزا تۋعان بالا ايىرادى! سەن ات ارقاسىن مىنگەن سوڭ، قىرىق ءۇي مايداننىڭ اراسىنا جىك ءتۇستى. بورانباي ءىنىڭدى ولتىرگەن شىعار، مەنىڭ قانداي جازىعىم بار ەدى. قۇتقار مىناۋ قانىشەر جەندەتتەرىڭنەن!
— قىزدى جاۋ دا الادى. قۇشاعىن اشىپ بارعاندا، حاننىڭ مەسەلىن قايتارعان ءوزىڭنىڭ وبالىن جوق!
قارا ارعىماق استىندا، قوجانياز سىدىرتا اياڭداتىپ كەلىپ قالعان ەكەن. رامانقۇل حان ەسىتسىن دەگەندەي، داۋىسىن كوتەرە سويلەيدى:
— اتتەگەن-اي! قاپى كەتتىم-اۋ... شورابايدى ولتىرگەندە، كىمنىڭ كەگى قايتقانداي. قولىمدى ارام قانعا بىلعاعىم كەلمەپ ەدى. — اقمىرزا بۇلقىنىپ قالعاندا، ءبىر قولى بوساپ كەتتى. — جاستىعىمدى الا كەتپەگەنىمە وكىنەمىن!
— جاستىق پا ساعان؟ جامباسىڭا قارا جەر دە بۇيىرماسىن، باسىن شاۋىپ، سۋعا اتىڭدار!
قوجانيازدىڭ ءامىرلى ءۇنى ساڭق ەتتى.
ەكى جەندەت ەكى قولىنان الىپ، اقمىرزانىڭ باسىن سۋعا قاراي ەڭكەيتە بەردى... ءۇشىنشى جەندەتتىڭ قولىندا ايبالتا ەدى. ايبالتا جارق ەتىپ كوتەرىلگەندە، ءيتىعۇلدىڭ قاراپ تۇرۋعا ءداتى شىدامادى، ەكى كوزىن تاستاي جۇمىپ العان، قالشىلداپ تۇر.
— ۇستاڭدار!
— كەتتى!
— قاپ!
ءيتىعۇل كوزىن اشىپ قالعاندا، دۋالدىڭ ۇستىندە اقمىرزا جوق، ەكى جەندەتتى عانا كوردى.
— ويپىرماي، مۇنداي سۇمدىقتى كىم كورگەن؟ — دەدى ءبايدىلدا ونىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ. — ايبالتانى سىلتەۋگە كەلتىرگەن جوق، اقمىرزا جەندەتتىڭ بىرەۋىن قۇشاقتاعان كۇيى، دارياعا اعىلعانى عوي! يمانىم قاسىم بولدى. ەكەۋىن دە الا كەتەتىن ەدى، مىناۋىسى قولىن دەر كەزىندە بوساتىپ ۇلگىردى. اقامنىڭ جاسى جەتپىستىڭ ۇستىندە، اپىر-اي، قارۋى قايتپاعان ەكەن-اۋ...
بۇكىل جۇرتتىڭ كوزى داريادا، الگى ەكەۋدىڭ قايتا شىعۋىن كۇتكەن سىڭايلارى بار. ءبىراق قايتا كورىنبەدى...
رامانقۇلدىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلايدى. اقمىرزانىڭ كوزسىز ەرلىگىنە ءوزى دە ءتانتى، ءبىراق سىر بەرۋگە باتا الماي تۇر.
اقمىرزانىڭ كوشىن قۋىپ كەتكەن ساپارىنان بۇگىن تۇستە ورالىپ ەدى. بۇل جولى دا تاسقۇدىقتان قايتتى.
رامانقۇلدىڭ شوراباي باستاعان جىگىتتەرىنە سارىاتانزاۋزان قۇدىعىنىڭ باسىندا كەزدەستى. كوش سۇردەگى سايراپ جاتىر، تىپ-تىكە شىقىمانعا قاراي تارتىپتى...
— بورانباي زالىمدى كوردىڭ عوي. ءالىقۇل اۋىلىن بەتكە الىپ بارا جاتىر عوي. — رامانقۇل دۇرىس توپشىلادى. قولدان كەلسە، جەتكىزبەي باسقان جون بولار ەدى.
شىقىمانعا كۇن شىعا جەتتى.
— اۋەلى شولعىنشى جىبەرىپ الۋ كەرەك. قارادۋان قامالعا قايتقان سوڭ، قارا بۇجىر جىگىت ايمامبەت سىپايلاردىڭ باستىعى بولىپ قالعان، رامانقۇلدى تىڭدامادى. قالىڭ بىجىردىڭ اراسىندا قانشا قول جاتقانىن كىم بىلەدى... ساقتىق كەرەك...
رامانقۇل ىشتەي ەسەپتەپ تۇر. ءبىر الىكۇل اۋىلىنىڭ جىگىت سانى وتىز-قىرىققا تاقاپ قالادى ەكەن. باراك پەن نۇرىمبەت اۋىلىنداعى ەركەك كىندىكتى ساناي كەلىپ، وننان اسىردى. ەندەشە اشىق بارىپ ۇرىس سالۋ، بۇلار ءۇشىن قاتەر ەدى. ايمەمبەتتىڭ سوزىنە توقتادى.
قۇرمانايدا ايدارقۇل بار... بەكباۋىل... ەگەر ءبارى اۋىز بىرىكتىرىپ جۇرگەن بولسا شە!
شوراباي شولعىنعا شىققان. ول كەلگەنشە كۇن باتتى. شىقىماندا ءبىر ءۇي جوق، ەنتىگىپ كەلىپ وتىر.
— كوش سۇردەگى تاسقۇدىققا قاراي بەتتەپتى...
— جاقسىقىلىشتا بولدى وندا! ءالىقۇل اۋىلى كوتەرىلە كوشكەنى عوي. ارجاعىندا جانقوجا دا كەلە جاتىر. بۇلار استىرتىن حابارلاسىپ تۇرعان بولدى. رامانقۇل شىنىمەن ۇركەكتەدى. — كەيىن قايتۋ كەرەك!
ايمەمبەت ايتقانعا بولماي، تاسقۇدىققا شەيىن اپاردى.
ۇزاعان سايىن كوش سۇردەگى كەڭەيە تۇسكەن. قىرىق مىڭ قول وتكەندەي، اق شانداعى بۇرقىراپ جاتىر. باتىرعا دا جان كەرەك، ايمەمبەت سەسكەندى.
قوجانيازعا كورگەن-بىلگەنىن ەسەلەي ءوسىرىپ، دابىرايتىڭقىراپ جەتكىزىپ وتىر.
— بەك، سەن جۇرگەن جەردە ىلعي قالىن، قولعا ۇشىراسا بەردىك قوي. — سونى ايتقاندا قوجانيازدىڭ جۇزىندە كەكەسىن كۇلكى بايقالدى. ەندەشە، دەر كەزىندە كەلدىڭ، انا جولى ءىنىڭدى اتىپ قايتىپ ەدىڭ، ەندى اعاڭدى جازالايسىڭ...
اقمىرزانىڭ قازاسى رامانقۇلدىڭ ادالدىعىنا ءبىر سىن ەدى... باباجاننىڭ الگى سوزىنەن كەيىن تاپ سولاي ەكەنىنە شاك كەلتىرگەن جوق. قوجانيازدىڭ كەلە جاتقانىن كورىپ قالعان رامانقۇل ادەيى اقمىرزاعا ۇرىنا سويلەدى.
سول كۇنى باجبان سارايىندا باستىعى جانعازى حان بولىپ، اقمىرزانى جازالاۋعا قاتىسقان بيلەر قوناقاسى جەدى. جانى اشىعان اعايىن ىشتەن ازالايدى. جۇرت رامانكۇلعا تاڭعالدى. كەنجەعۇلدىڭ بالاسى كوپە-كورنەۋ كوڭىلدى ەدى.
— بيلەر، سەندەرگە ايتامىن. حيۋانىڭ ەڭ سەنىمدى ادامدارى دا وسى وتىرعان وزدەرىڭ. بيىلعى جينالاتىن زەكەتتىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى سەندەردىڭ ۇلەستەرىڭە تيەدى. ەندىگى مىندەتتەرىڭ قۇلاقتارىڭ تۇرىك بولسىن. ەگەر تىنىشتىق بولسا، شاپقىنشى جىبەرىڭدەر. زەكەت جيناتۋعا قارادۋاننىڭ ءوزى شىعادى. شىقىماندا سەگىز ءۇي تىگىلسىن. مەنىڭ باس ءۋازىرىم ەكى ءجۇز سىپايمەن سوندا بارىپ ورنايدى. — قوجانياز سويلەپ وتىر.
"ۇشتەن ءبىر ۇلەستىڭ" حابارىن ەسىتكەن بيلەر قارادۋاننىڭ ەرتەرەك ەلگە شىققانىن تىلەپ وتىر. شىقىماندا ەكى ءجۇز سىپاي ۇستاي قوياتىن جاعداي قوجانيازدا جوق ەكەنىن ءبىلىپ وتىرعان قازاق جوق. ەندى اۋىلدارىنا جەتكەن كۇنى شاپقىنشى اتتاندىرادى. اقمىرزا ءولدى.... نۇرىمبەتتىڭ اسى وسىمەن تارقاۋى كەرەك. قۇرۋلى مىلتىقتى كورىپ تۇرىپ، بەرى قاراي جانقوجا دا اتتاي المايدى... جانعازى مۇرتىنان كۇلەدى.
بيلەر ەرتەڭىنە اۋىل-اۋىلعا تاراپ بارا جاتتى.
* * *
بۇل كەزدە قىرداعى جانقوجا اۋىلى دا كوشى-قون قامىنا كىرىسكەن. ءتورتقارا اعايىن قايىن جۇرتى. ىشىندە التى جىل وتىردى. ۇلكەن-كىشىسى توبەسىنە كوتەرىپ سىيلايدى. قازاق سالتىندا ىڭعايسىز كەتە بەرۋ ۇيات، جانقوجا ايرىلىسار كوجە جاساعىسى كەلىپ وتىر ەدى.
اۋىلعا كۇتپەگەن جەردە قوناق كەلىپ قالدى. سەگىز سەرى — تاپاي جىلدان كورىسپەي اڭساتقان كوڭىلدەس قۇربىسى. ەكى شال كوزدەرىن سۋلاپ الدى.
ايتىپ وتىرسا، سوڭعى سەگىز جىلدىڭ بەدەرىندە سەگىزدىڭ دە كورمەگەن ازابى جوق. قونىس سۇراي بارىپ، حيۋادا زىندانعا ءتۇسىپ قالعان. ءۇش جىل جاتىپ شىعىپتى...
— قۇداي ادام پەندەنىڭ باسىنا بەرمەسىن. جەر باسىپ، جارىق كۇن كورىپ جۇرگەن دە ۇجماق ەكەن عوي. ادام اشتىققا شىداۋعا بولادى ەكەن. كەۋدە كەرە جۇتاتىن تازا اۋا — ءۇش جىلدا بار ارمانىم سول بولدى..
سەرىنىڭ شاشى اپپاق قۋداي ەدى. زىنداننان شىققان سوڭ ءبىر جىل توسەك تارتىپ جاتقان. بىلتىردان بەرى عانا ادام قالپىنا كەلىپ، ات ارقاسىنا ءمىنىپتى.
— نۇرەكەمنىڭ قايتىس بولعانىن ەسىتكەنمىن. حيۋادان قايتىپ ورالعان سوڭ ەلگە بارىپ قايتارمىن دەپ ءجۇرمىن عوي. الدىن كىم بولجاعان، كىرىپتار بولىپ قالارمىن دەگەن وي جوق..
جەر شالعاي، شالدىڭ قارا شاڭىراعىنا قول جايىپ قايتۋدىڭ ءساتى تۇسپەي-اق قويعان.. سەگىز كەشىرىم سۇرايدى.
جولدا ءالىقۇل اۋىلىندا تورت-بەس كۇن جاتىپ اۋناپ-قۋناپ كەتىپتى. اقمىرزانىڭ سىر بويىنا ورالعانىن سول جەردە ەستيدى ەكەن. بەرى قاراي بەتتەگەن جولىندا، جاقسىقىلىشقا سوققان. اقمىرزانىڭ اۋىلى ءبىر كۇن بۇرىن ىرگەسىن كوتەرىپتى.
سىر بويىنداعى ەلدىڭ اڭگىمەسى نۇرىمبەتتىڭ اسى، دۇرىلدەسىپ جاتىر. الىستان ءدۇبىر تايانسا، ارقاڭ قوزىپ جاتقىزباس... نۇرىمبەتتىڭ اسى ۇلكەن ءبىر قيمىلدىڭ باسى ەكەنىن سەگىز دە اڭعارىپ وتىر.
جانقوجا سەرىگە بەرىلگەن قوناقاسىعا دابىلدى شاقىرتىپ الدى. ءتورتقارا اعايىنعا ايرىلىسار كوجە بەرگەلى وتىرعانىن ايتتى. سودان كەيىن سىر بويىنا قاراي قوزعالادى.
— قارامىزدى كوبەيتىپ، قاناتتاسا كوشەيىك، جاكە.
قاراساقال اۋىلى دا قاناتتارىن قومداپ وتىرعان جايى بار.
بالا-شاعا تۋعان جەرىن ساعىنعان، بايلاپ ۇستاعاندا تۇراتىن ەمەس. دابىل اسىقتىردى.
جانقوجا بۇل ءتۇنى سەرىنى قيناعان جوق. ءوزى جىڭىشكە سىرقاتى بار ادام، جول سوقتى بولىپ جەتىپ وتىر. اۋەلى دەمىن العانى ماقۇل ەدى...
سەگىز ۇيقىدان سەرگىپ تۇردى.
الدىندا داستارقان، سىرلى توستاعان تولى سارى قىمىزدان اندا-ساندا ءبىر ۇرتتاپ قويادى. قولىندا بەتىنە سۇيەك شاپتىرىلعان دومبىرا، سەگىز ءبىراز سىلتەدى.
— داۋىسىڭ باياعى قالپى، تۇك وزگەرسە بۇيىرماسىن! — جانقوجا تاڭدايىن قاعادى.
كەشكە قاراي ءتورتقارالاردىڭ الدى كەلە باستاپ، التى قانات ءۇي اۋىز-مۇرنىنان شىقتى. ءبارى دە سەگىز ەسىمىنە قانىق، سەرى جىرىنا عاشىق.... دوسپامبەت پەن شالكيىز تولعاۋلارى ايىزىڭدى قاندىرعانداي. ۇيگە سىيماعان حالىق ءبىرىن-بىرى باسىپ-جانشىپ، ەسىككە تالاسادى. جانقوجا ءۇيدىڭ ءشيىن تۇرگىزىپ تاستادى.
سەگىزدىڭ قولىنان تاڭ اپپاق اتقانشا دومبىرا تۇسكەن جوق. باعى زامان... وندا دا ەل باسىندا بۇلگىن ەكەن. ەل قامىن جەگەن ەرلەردىڭ كەۋدەسىندە قايناعان كەك، جىر بولىپ اتىلىپتى. سەرىنىڭ جىرى قاي-قايداعىسىن قوزعاعانداي، جانقوجانىڭ جۇرەگى الابۇرتتى. وسىدان قىرىق جىل بۇرىن... وندا دا وسى دوسپامبەتتىڭ تولعاۋى... سەگىز توگىپ-توگىپ جىبەرگەندە، ارقاسى قوزىپ وتىراتىن ەدى. ءبىراق تاپ وسىلاي اسەرلەنگەن ەمەس... دوسپامبەت ءقازىر الدا تۇرعان ۇلى جورىقتى ەسكە سالاتىنداي، بىلگەن ادامعا ەر جۇرەگىن كەكپەن جانيتىنداي ەكەن-اۋ... ول بۇلقىنعاندا، شىدەر ۇزەتىن اساۋلىقتى دارىپتەيدى. حالىق ءۇشىن باسىندى بەرۋدەن ارتىق قاسيەتتى جۇمىس جوق، ەر توسەكتەن بەزىنبەي ەسە قايتارۋى قيىن...
ءتۇن ورتاسى اۋا سەگىزدىڭ دە ارىنى قايتىپ، اۋەنى وزگەرگەندەي ەدى. ماقپال قىزدى اندەتىپ كەتتى. ءان سياقتى باستالىپ، بىرتە-بىرتە ۇزىن سالا داستانعا اينالعان. بۇعان ۇقساس ءبىر شۋماق، ەكى شۋماق ءان بۇل جاقتا دا ايتىلاتىن. ءبىراق مىناداي ۇزاق داستاندى ەسىتكەن ەشقايسىسى جوق ەكەن. ەسكىلىكتى تولعاۋ اۋەنىنە ەگىتىلىپ وتىرعان جۇرت سەرپىلىپ قالدى.
— ماقپال جەڭەشەم قالاي، قارتايىپ قالعان جوق پا؟
جانقوجا داستان بىتكەن سوڭ دا قوبالجۋى باسىلماي قويعان، داۋىسى بارلىعىڭقىراپ شىقتى.
— قارتايدى عوي. ءۇش جىل بويى ءبىر اۋىلدى قايتسە توزدىرماۋدىڭ قامى ءارى وعان ۋايىم دا قوسىلعان. ودان سوڭ ەكى-ۇش جىلداي ناۋقاس باقتى. قاشانعى بولسىن دەنساۋلىق، جەڭگەڭنىڭ دە شاشىنا اق كىردى. — سەگىز كۇرسىندى.
قوناقتار كۇن ۇزىن قالعىپ-مۇلگىپ وتىردى.
بىرەۋ-جارىم كوڭىلى وياۋلارى ەل قامىن ءسوز قىلادى.
تابىن تىلەنشىنىڭ جولامانى ورىستارمەن ۇستاسىپ قالادى ەكەن. كەنەسارى سوندا بارىپ ارالاسىپتى...
— ورىسقا ءتىسىن باسىپ جۇرگەن ادام... كەزدەسكەن ەكەن!
بۇل حاباردى جانقوجا دا ەستىپ وتىر. ونىڭ كوكەيىن تەسكەن كەنەسارى ۋادە قىلعان بەس ءجۇز سارباز ەدى. قاسىم ورداسىنىڭ تابىن ىشىنە قاراي ويىسۋى قاتەر. ورىس وڭايلىقپەن الدىرا قويماس. وندا كەنەسارىنىڭ دا قولى بايلانادى...
تۇسكە شەيىن ءتورتقارانىڭ دا باسى تۇگەندەلدى.
قوناقاسى قامىنا تاڭەرتەڭنەن كىرىسكەن جاۋقاشاردا تىنىم جوق. قازان نەشە جەردەن قايناپ جاتىر.
شەكتىنىڭ تولىسى شايقالىپ، ەڭسەسى تۇسكەن اۋىر جاعدايىنان بۇل جاقتاعى اعايىن تۇگەل حاباردار. نۇرىمبەتتىڭ اسى قانداي نىسانا كوزدەيتىنىن ءبارى دە بىلەدى. ءتورتقارانىڭ جاقسىلارى دايىندالىپ كەلىپ وتىر.
بايمەن سويلەدى. باسقا ءتورتقارا ءبىر توبە بولعاندا، التى مىڭ ءۇي قاراش ءبىر توبە. قاراشتان شىققان سەيىتقۇل ءبىر زاماندا شىعاي حانعا باس ءۋازىر بولدى. ءجالاڭتوس ءباھادۇر سەيىتقۇلدىڭ تۇقىمى ەدى. ايتەكە ءبيدىڭ دە ارعى تەگى سەيىتقۇلدان تارايدى. قاراش تۇقىمى جۋان، سونىسىمەن سىيلاتادى، قاراش كوپ، سونىسىمەن قورقىتادى... بايمەن سويلەدى.
كۇيەۋىن پايعامبار دا سىيلايدى ەكەن. كۇيەۋدىڭ قايىن جۇرتىندا ارتىق ءبىر سىباعاسى بولادى. اتادان قالعان جورالعىنى ايتتى. ءتورتقارا جانقوجانى كۇيەۋ بالا دەپ ەمەس، اعا كورىپ سىيلايتىن ەدى. بەس-التى جىل ىرگەسى جاقىن قونىپ، ءتۇز-دامى جاراسقان جايى بار... ءبىراق ەر تۋعان جەرىنە، بۇگىن باتىر كوش كولىگىن قومداپ وتىر. اكەسىنە اس بەرۋ ادال تۋعان ءار پەرزەنتتىڭ بورىشى... باتىردىڭ يگى نيەتىن قايىن جۇرتى دا قولدايدى. مۇندا ءتورت ارىس ەل اق باتاسىن بەرۋ ءۇشىن جينالىپ وتىرعانىن ايتتى. جانقوجا ءتورتقارانىڭ اقىلگوي اعاسى، ءقادىرلى ازاماتى ەدى. قوناق ەكەنى بۇگىن ءبىلىندى. قازاقتىڭ قوناقتان بۇيىمتاي سۇرايتىن سالتى بار. كۇيەۋدىڭ قايىن جۇرتىندا ارتىق ءبىر سىباعاسى بار...
ءتورتقارانىڭ باسى تۇگەلدەنگەن جەردە وسى اڭگىمەنىڭ شەتى شىعاتىنىن جانقوجا دا ءبىلدى. دايىندىقسىز وتىرعان جوق.
جانقوجا باتىر بولىپ، قامال بۇزعان كىسى ەمەس. جىلقىايداردىڭ كەگىن قۋاتىن جولى بالالىقپەن ارىنداپ ءجۇردى. نۇرتايمەن جەكپە-جەككە شىققاندا ۇستىندە ساۋىت تا جوق ەدى...
ارعى اتاسى كيىكباي بي بولىپتى. قۇرماناي-قۇتتىق باتىر دەپ تە دارىپتەيدى. ودان تۋعان ەكى بالا وتەگەن-نۇرىمبەتكە باتىرلىق دارىعان جوق. ارعى اتاسىنان مۇراعا ساۋىت قالادى ەكەن... قارا ساندىقتىڭ تۇبىندە جاتا بەرىپتى. باياعى نۇرتايدى قۋاتىن جولى اكەسى نۇرىمبەت ەسكى ساندىقتى اشتىردى. كيىكبايعا بىتكەن ساۋىتتىڭ ءتۇرى شەكپەن، جەيدە بولىپ شىقتى. ومىراۋلىعىنا ون شاقتى جەردەن تەمىر شىعىرشىق جۇرگىزىپتى. تەمىرىن تات باسىپ، ال شەكپەن جەيدە ءورىم-ورىم ەدى. جاۋعا كيىپ بارۋعا جارامادى...
سول ساۋىت ساندىق تۇبىندە ءالى جاتىر. بۇل كۇندە ساۋىت دەگەن اتى، جۇلىم-جۇلىمى شىققان...
جانقوجا شىن ساۋىتتى ءار جەردە كورىپ ءجۇر. ولاردىڭ سورتى بولەك ەدى. كيىكباي قانشا بي بولعانمەن، اسا داۋلەت بىتپەگەن سياقتى. اۋىر كۇن كەزدەسكەندە قولىنا تۇسكەن ون شاقتى تەمىر شىعىرشىقتى ومىراۋىنا قالقا قىلعان جايى بار...
باتىردىڭ الدىندا ەر توسەكتەن بەزىنەر كۇن كۇتىپ تۇر... قوجانياز قامالى تىقىنىڭ قىستاۋى ەمەس. ەرتەڭ قۇرۋلى مىلتىقتىڭ وعىنا كەزدەسەدى. ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان دەنەگە قالقان كەرەك... قالقان كەرەك بولماسا، ەرتەدە وتكەن باتىرلار ساۋىت سوقتىرماس ەدى...
ءتورتقارانىڭ ىشىندە قاراباتىردىڭ اتاعى دابىرايىپ ەستىلەدى. ورازكەلدى ىشىندە ساپاق بيمەن جاقىن تۋىس... قاراباتىر وسىدان جەتپىس جىل بۇرىن دۇنيە سالعان. مومىنداۋ تۇقىم-جۇراعاتى بار... باتىردىڭ ساۋىتى ساندىق تۇبىندە جاتقانىن جانقوجا ەستىپ وتىر. ونى ساتىپ الۋعا دۇنيەنىڭ مالى كەرەك. وندا دا ساتسا جاقسى... قازاقتا اتانىڭ كوزىن كورگەن مۇلىكتى قاتتى قادىرلەيدى. سول ساۋىتقا قولقا سالدى.
بايمەن ساپاققا قارايدى. اناۋ قوزعالاقتايدى. قاراباتىردىڭ قازىرگى ۇرپاعىندا كىسىلىگى بار ەشكىم قالعان جوق. ساپاق سودان قورىنىپ وتىر. بايمەن ءتۇسىندى.
قاسىندا ساپاق، قوناقاسىدان كەيىن اتقا قونعان...
ەرتەڭىنە ساۋىتتى الىپ جەتتى. باعاسى قىرىق تۇيە بولىپتى... بۇل نەشە قىزدىڭ قالىڭمالى ەدى. ءوز قولقاسى قانشالىقتى قىمباتقا تۇسكەنىن ەسىتكەندە، جانقوجا قىسىلدى.
جينالعان جۇرت قوزىداي ماڭىراپ، قۇتتى بولسىن ايتىپ جاتىر. بايمەن ساۋىتتى كيگىزدى.
ەرتەڭ كوشى-قون قامتىعى باستالادى. ءتورتقارا اۋىلىنىڭ جاس جىگىتتەرى ءالى دە تارقاي قويماي، ءيىرىلىپ تۇر.
— جاكە، جاقسى نيەتپەن جولعا شىققالى وتىرسىڭ. تاعى دا بايمەن سويلەدى. — نۇرەكەمنىڭ اسىنا شەيىن ءبىر جارىم اي قالعان ەكەن. مىناۋ جىگىتتەردىڭ تاراماي تۇرعان سەبەبى بار... وزىڭىزبەن ەرە ءجۇرىپ، شالدىڭ اسىن قولىمىزدان تارقاتىپ قايتساق دەپ ءوتىنىش ايتىپ وتىر...
— اۋ، اعايىن ونداي ىقىلاس كورسەتىپ جاتسا، مەن نەسىنە قاشامىن!
— ءاي، بارەكەلدە!
"شالدىڭ اسىن قولدان تاراتىپ قايتۋ" تەك سىلتاۋ ءۇشىن كەرەك. ءتورتقارانىڭ ەر جۇرەك جىگىتتەرى، جانقوجانىڭ شىن نيەتىن بايقاعان سوڭ، جالعىز جىبەرۋگە نامىستاندى. بايمەننىڭ اۋىزىنا ءسوز سالىپ وتىرعان دا سولار ەدى.
اسقا باراتىنداردىڭ سانى قىرىقتىڭ ۇستىنە شىقتى.
— نۇرەكەڭ اقساقالدىڭ ءارۋاعى قۇدالارىنا ىرزا شىعار، — دەدى باتىر، ءسۇيسىنىپ ايتتى.
سول كۇنى دابىل باتىردىڭ جىڭىشكەقۇمعا بەت الىپ كوشىپ شىققان حابارى كەلدى.
وزدەرى تاڭەرتەڭ قوزعالاتىن ەدى.
تۇندە ءتۇس كوردى. وزدەرى ءبىر توپ سالت اتتى، ارانقۇرعاننىڭ سىرتىندا كيىك قۋىپ كەلەدى ەكەن دەيدى. ءبارىنىڭ الدىندا اقمىرزا... كيىككە دە سول بۇرىن جەتتى... قىر تاعىسىمەن ارالاسا تارتىپ بارادى. اقمىرزانىڭ الدىندا قاپتاعان اران... اعاسىنىڭ ارانعا ۇرىنىپ قۇلاعانىن كوردى... جانقوجا ۇيقىسىنان شوشىنىپ وياندى.
— كيىك تاعى اڭ عوي. اقاڭ بۇرىن جەتىپ جۇرسە، سارتتى دا القىمنان بۇرىنىراق الار. ءبىز جەتكەنشە، ونداعى ەل تۇگەل اتقا قوناتىن بولدى-اۋ... — سەگىز جاقسىلىققا جورىدى. كەلە جاتقان ساپارىندا ەل ءىشى قوبالجۋ ەكەنىن بايقاپ ەدى، سوعان وراي كادىك ايتىپ وتىر...
جانقوجا ىرىمشىلداۋ ەدى، الگى ءتۇس كوكەيىنەن كەتپەيدى. كوش جونەكەي قاباعى اشىلماي قويدى.
بىر-ەكى جەر ەمەس، اسىعىپ بولمايتىن ەدى. قازاق ساحاراسىندا قۇدىق باسى دا ساناۋلى. بىرەۋىنەن كوشىپ شىعادى، ەكىنشىسىنە جەتىپ قونادى... ارادا ءۇش كۇن سالىپ، ءبىر كۇن ەرۋ بولادى...
كوش ون ءۇش كۇن ءجۇرىپ، جىڭىشكەقۇمعا ىلىكتى.
جىڭىشكەقۇم — شەكتىنىڭ اتا قونىسى. جاقايىم مەن ايدەربەك ارالاسىپ جايلايتىن ەدى. جانقوجا جان-جاققا قۇلاق تۇرە كەلەدى. باسىندا اۋىل جوق بوس قۇدىق تابىلمايدى. بۇل جەردە ءبىراز جاڭالىققا قانىقتى.
كوكشوقاتقا ءبىر كوشتىك جەر قالعاندا قوندىباي كەزدەستى. اۋىلىنان شىققالى ءبىر جۇماداي وتكەن، جىلقى قاراپ ءجۇر ەكەن. ءبىر قىسىراقتاي ءۇيىرى قىستان بەرى جوق. ءىزىن شىعارا الماي، دىڭكەسى قۇرىعانىن ايتتى.
— جاكە، قيىستاۋ تارتىپ باراسىڭ عوي. الدىندا كوكشوقات. جاقسىقىلىشقا قاراي بۇرىلاتىن بولعان سوڭ، ۇدەنتامىنىڭ ۇستىمەن نەگە تارتپادى؟
— ماعان جاقسىقىلىشتا نە بار؟ تىكەسىنەن داريادان ءارى وتپەيمىن بە؟
— قاتە ەسىتپەسەم، ءسىزدىڭ اۋىل جاقسىقىلىشتا وتىر...
نۇرىمبەت اۋىلى جاقسىقىلىشتا وتىرعانىن كوندىباي الدىڭعى كۇنى ەسىتتى. الشىنباي اۋىلىنىڭ قويشى بالاسى ەدى. اقمىرزانى سارتتار ۇستاپ كەتكەنى جايلى بىردەڭەنى بىلجىراتتى. ونىڭ انىق-قانىعىن بىلە الماعان قوندىباي قىلاۋىزدانعىسى كەلمەي وتىر...
— ولاي بولماسا كەرەك ەدى عوي. اقمىرزاعا ايتىلعان، اكەمنىڭ باسىندا كەزدەسپەك بولعانبىز... جانقوجا توقىراپ قالدى. جاۋقاشاردى شاقىرتشى. جاقسىقىلىشقا بارىپ قايتسىن. ءبىز بۇگىن كوكشوقاتقا ەرۋ بولامىز...
جاۋقاشار جولدان بۇرىلدى. بۇل كۇنى كوش ۇدەرە تارتىپ، كۇن باتىپ كەتكەندە كوكشوقاتقا جەتكەن. قوڭدىبايدىڭ سوزىنەن كەيىن قوبالجۋى كۇشەيە تۇسكەن. ەندى جاۋقاشار ورالعانشا كوكشوقاتتان قوزعالمايدى...
يتارقا تىكتىردى. ايبارشا جەروشاق قازدىرىپ، قازانعا اس سالدى. جول قاجىتقان جىگىتتەر اق قۇمشىقتىڭ باۋرايىندا قيسايىپ-قيسايىپ جاتىر...
— ءاي، مىناۋ كىم؟!
— اسسالاۋماعالايكۇم!
— بەكجاراس!
— كۇيەۋ بالا كەلدى!
— ءبىزدىڭ كوكشوقاتتا ەكەنىمىزدى قايدان ءبىلدىڭ؟
— جولدا قوندىباي كەزدەسىپ... — بەكجاراس مىڭگىرلەدى.
— امانشىلىق پا ايتەۋىر؟
— اماندىق قوي... كوشتىڭ حابارىن ەستىپ...
— اقمىرزا امان با؟ — جانقوجانىڭ ءىشى كىپى الدى. — اۋىل نەگە جاقسىقىلىشتا ىركىلىپ قالدى؟
— اق-مىر-زا... — ءوزى تىعىلىپ وتىرعان بەكجاراس وكىرىپ قويا بەردى. — جاكەت-اي، اكمىرزا اعامنان ايرىلىپ قالدىق قوي... سورلاپ قالدىق...
قاتىندار شۋ ەتتى.
جاقسىقىلىشتا ءالىقۇل اۋىلىن قوسقاندا قىرىق-ەلۋ ءۇي وتىر. اقمىرزانىڭ قازاسىن كەشىگىپ ەستىپتى. سارتتان قورىققان قالىس اعايىن بۇل اۋىلدارعا جاقىنداۋعا قورقاتىن ەدى. سونىمەن ارادا ءبىر اپتا ءوتىپ كەتەدى ەكەن.
وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن اۋىلعا بەكارىستان باستاعان كىشكەنەنىڭ جاقسىلارى وشارلادى.. سولار ەسىتتىرگەن. كەشە جەتىلىگى بەرىلىپتى. بۇگىن تاڭەرتەڭ بەكارىستان بورانباي مەن بەكجاراستى اتقا قوندىردى. جىڭىشكەقۇمعا بەتتەپ شىققان بەتى ەكەن. قوندىبايعا كەزدەسكەن سوڭ، بورانباي اۋىلعا قايتىپ، باتىرعا حابار بەرۋدى بەكجاراسقا تاپسىرادى.
قاۋىپ-قاتەر كوپ. شىقىماندا قارادۋان جاتىر. قاسىندا ەكى ءجۇز سىپايى بار، زەكەت جينايتىن كورىنەدى. ونىسى ءانشيىن سىلتاۋ، نۇرىمبەت اۋىلىن شاۋىپ قايتۋعا شىققان سياقتى. ءبىراق ءۇش كۇن وتكەن، قوزعالاتىن بەلگى بايقاتپايدى. قاپىدا سوعۋىنان ءقاۋىپ تونگەن اۋىل، كوش-كولىگىن قامداپ، كوكقاباققا قاراي كەشىپ شىعۋعا دايىندالىپ جاتىر ەكەن...
— بەكارىستاندار قايدا؟
— جەتىسى وتكەن سوڭ قايتتى. اسان اۋىلىنىڭ ون شاقتى جىگىتىن قالدىرىپ كەتكەن... باسقا ەشتەڭە ايتقان جوق...
جانقوجا جاقسىقىلىشتا ءبىراز قول جينالعانىن بايقاپ وتىر. بەكجاراستى سول جەردەن اۋىلعا قايتاردى. ءوزى تاڭ اتا اتقا قونادى. بەكجاراس بورانبايدىڭ ماڭىندا توپتاسقان جىگىتتەردى الىپ، شىقىمانعا قاراي قوزعالۋى كەرەك. جانقوجا ولاردى سول جەردەن كۇتەدى...
ەكى ءجۇز سىپايدىڭ حابارىن ەسىتكەن بايمەننىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. وعان سالسا، جاقسىقىلىشقا قاراي بۇرىلىپ، كىشكەنە-ايدەربەكتىڭ جىگىتتەرىنە قوسىلاتىن ەدى. ءبىراق جانقوجانىڭ كوزىنە قان تولعانداي، قۇلاعىنا ءسوز كىرمەيدى.
اۋىل بۇل ءتۇنى كوز ىلگەن جوق. باتىردىڭ ءبىر جاعىندا سەگىز، ءبىر جاعىندا بايمەن، جۇباتۋ ايتادى. ول ءۇنسىز قالپى، كوزىنەن جاس تا شىقپايدى. قاسىندا جاۋقاشاردىڭ قاتىنى قامقا، ايبارشا اش ءبۇيىرىن تايانىپ العان، ءتۇنى بويى داۋسى ءبىر سەمبەدى. اياۋلى قايىناعاسىن جوقتايدى. ونىڭ اسىل قاسيەتتەرىن ەسكە الادى.
سەگىز جاس كەلىپ، بۇل كۇندە كوڭىلشەك تارتقان، ەركەكتەن سول عانا جىلاپ وتىر ەدى.
* * *
سار دالادا جالعىز ايەل، ىلعي جالاڭاياق جۇرەتىن ەدى. كەزدەسە كەتكەن ادامعا جالعىز-اق سۇراق قويادى.
— سارتتىڭ اۋىلى كەرەك ەدى؟
ونىڭ قانداي سارتتى سۇراپ جۇرگەنىن تۇسىنگەن ءبىر جان جوق. ال وزىنە قايتارا قويىلعان سۇراق بۇل ايەلدىڭ دە قۇلاعىنا كىرمەيتىن ەدى.
— الدا بايعۇس-اي، اقىلدان اۋىسقان عوي...
تانىمايتىن جۇرت، بىرەۋى اياسا، بىرەۋى ءاجۋا قىلادى.
— وسىلاي قاراي جۇرە بەر...
ءدالدۋ قالاي سىلتەسەڭ، سولاي قاراي اياڭدايدى. كەيبىر ەرىككەندەر قۇر دالا، ءقۇلاتۇزدى سىلتەيتىن. ءدالدۋ بارىنە يلانادى. ونىڭ ەسىل-دەرتى جالعىز قىزى... ءدالدۋ كۇنىمايىن ىزدەپ شىققالى ءبىر جارىم ايدىڭ ءجۇزى بولدى.
بايعۇس قۇم ىشىندە اداسىپ كەتىپ، نەشە رەت ولىمنەن قالدى. العان باعىتىنان سوندا قايتپايدى. جولىندا كەزدەسكەن كەز كەلگەن ۇيدەن جۇرەك جالعايدى، كەز كەلگەن قۇدىقتان ءشولىن قاندىرادى. ارىق كەمپىردىڭ اياعىنا دارمەن بەرىپ جۇرگەن جالعىز قۇدىرەتتى كۇش — انا ماحابباتى... كۇنىمايدىڭ ەكى اياعى سالاقتاپ، بەيتانىس بىرەۋدىڭ الدىندا وڭگەرىلىپ بارا جاتقان كەزى ونىڭ كوز الدىنان كەتپەيدى... الىپ كەتكەن سارت ەكەنىن عانا بىلەدى...
بۇگىن نۇرلىباي تاۋىنىڭ ەتەگىندە ءبىر بەيتانىس اۋىل ۇشىراستى. ءدالدۋدىڭ ەرنى ءتىلىم-تىلىم، ءتىلى اۋزىنا سىيمايدى. شەتتەۋ تىككەن جولىم ۇيگە كەلىپ قيسايا كەتتى. كۇندەگى سۇراعىن قايتالاۋعا دا ءالى كەلگەن جوق.
ءدالدۋدىڭ ادەتى: اق بوز ۇيلەردەن اۋلاق جۇرەدى. وندا ارنەمەنى ءبىر سۇراپ، ءاجۋا قىلاتىن ەدى.
ءشول قىسقان، دىڭكەسى قۇرىعان... ءبىر توستاعان شالاپتان سوڭ ءتىپتى السىرەدى. قيسايعان كۇيى قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپتى. ءتۇن ىشىندە وياندى. ويىندا كۇنىمايى... قارا باسىپ ۇيىقتاپ قالعانىن قاراسايشى. ءقازىر اقىل-ەسى تۇزەلىپ قالعان. ءۇي يەسى قويشى شالدان سارتتىڭ اۋىلىن سۇرادى.
— سارت دەيمىسىڭ؟ — قۇلاعى مۇكىس شال مۇرنىنان مىڭقىلدادى. — سارتتار شىقىماندا جاتىر دەيدى عوي...
— مەن سوندا باراتىن ەدىم. سارتتار قىزىمدى الىپ كەتتى. ءبىر اي بولدى، ىزدەپ كەلە جاتىرمىن جالعىزىمدى...
شالدىڭ تۇككە تۇسىنبەي تۇرعانىن مىڭقىلداعان تۇرىنەن بايقادى. قولىمەن ءبىر جاقتى سىلتەيدى. الدى ءتۇن، ەرتەڭ-اق جۇرگەنى ماقۇل ەدى عوي... ءدالدۋ ونىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا دا ىلگەن جوق. شال دالاعا ەرە شىقتى. سوناۋ كورىنگەن كوكشوقات... شىقىمان انا جاقتا... قۇمعا سوقپاي قوڭىرلىقپەن جۇرە بەرۋ كەرەك... شال سىلتەپ جىبەردى. ەسىل-دەرتى قىزى بولىپ، اسىعىپ تۇرعان ءدالدۋ ونىڭ ءبىر سوزىنە تۇسىنسە، ءبىر سوزىنە تۇسىنبەيدى. قوينىندا كۇنىمايدىڭ يت كويلەگى... ىشىندە وراۋلى قانجار... قولىمەن ءبىر سيپاپ قويىپ ءجۇرىپ كەتتى. كۇندەگى ادەتى، ءبىر ۇيگە كىرىپ شىقسا، قانجاردى بايقاپ قويادى. سوندا ۇرلاتىپ الۋدان قورقاتىن ەدى.
ءدالدۋ تاڭىردەن كاپىر سارتپەن كەزدەستىرۋدى تىلەپ، كۇندە ءبىر مىناجەت ەتەدى. الماس قانجاردى قاق جۇرەكتەن سۇعىپ، تىلەگىنەن شىعار ەدى...
— الدا سورلى-اي، تەرىس كەتتى-اۋ...
قويشى شال ءبىر كۇرسىنىپ ۇيگە كىردى.
اي سۇتتەي جارىق. ال ءدالدۋ جول ىزدەمەيدى. كۇنىمايىن جوعالتقانى وسى، وڭاشا قالسا، قۇلاعىنا قىزىنىڭ شىرقىراعان داۋىسى كەلەتىن ەدى. "اپا، اپا!" ءدالدۋ "اپالاعان" سول داۋىستى قۋىپ ءجۇر. ال داۋىس بولسا، الدىندا ءتۇسىپ جورىتادى دا وتىرادى، ءبىر جەتكىزبەي-اق قويدى...
تەك سول سوعىلعانداردى تاۋىپ السا ەكەن. قانجارىمەن جايقار ەدى. سارتتىڭ قورقىراپ جاتقان قىزىعىنا قاراپ تۇرسا... انانىڭ كوكەيىن تەسكەن جالعىز تىلەگى، زار تىلەگى وسى... ال قىزىنىڭ شىرقىراعان داۋىسى قۇلاعىنان كەتپەيدى.
ءدالدۋ ءتۇنى بويى اداستى. ءبىر قالىڭ قۇمنىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپ، اداسا-اداسا قوڭىرلىققا شىققان.
تاڭ اعاردى. شارشادى. ءبىراق كۇنىمايى ەسكە تۇسسە، ءدالدۋ ءبارىن ۇمىتادى. جورىتا بەردى.
الدەن ۋاقىتتا الدىندا تاۋ كورىندى. كەشە ءوزى تۇستەنىپ كەتەتىن اۋىل... تاني كەتتى. قايتادان كەيىن قاراي سالدى. كوكجيەكتە قان قىزىل شۇعىلا شاشىپ، كۇن شىعىپ كەلەدى. بۇتالاردىڭ اراسىنان پىر ەتىپ ۇركىپ ۇشقان تورعايلار، ءدالدۋدىڭ توبەسىندە شىقىلىقتاپ شىر اينالادى. تاعى دا قۇلاعىندا كۇنىمايدىڭ داۋىسى.... ءدالدۋ شەكپەن كويلەكتىڭ جىرىم-جىرىم ەتەگىن جوعارى ءتۇرىپ، ىشقىرىنا قىستىرىپ العان. ۇزىن ەتەك بۇتالى جەردە اياعىنا ورالىپ جۇرگىزبەي اقىرەت بولدى. كەشەگى شال سىلتەگەن بىجىردى بەتكە الىپ ەمپەڭدەپ كەلە جاتىر.
الدىندا ءبىر قورا قوي، بەرى قاراي قاپتاي جايىلادى.
ءدالدۋ قويدىڭ الدىن كەسە ءجۇردى.
تاپ وسى كەزدە كوكشوقات جاقتان قىرىق-ەلۋ سالت اتتى كورىندى. جەلە شوقىراقتاتىپ كەلە جاتىر.
ءبىر شوقاتتىڭ باسىندا قويشى شال، ماڭدايىنا كۇن سالا قارايدى. ءدالدۋ ونى تانىدى. قورەن عوي... ايتپاقشى، ولار جايلاۋعا كوشىپ كەتىپ ەدى-اۋ...
— قورەن-اۋ...
— ەي، ءدالدۋمىسىڭ؟ — قورەن تاڭىرقاپ تۇر. وسىدان ءبىر جارىم اي بۇرىن ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتكەنىن ەسىتكەن. — الدا پاقىر-اي، ءتىرى ەكەنسىڭ عوي، — دەدى ابدىراپ.
— كۇنىماي...
قورەننىڭ كوزىندە جاس ىركىلدى. ول ءقازىر كۇنىمايدى ويلاپ تۇرعان جوق. الدىڭعى كۇنى جانقوجانىڭ كەلگەنى جايلى سىبىس ەسىتكەن. اناۋ سالت اتتىلاردان كوزىن ايىرمايدى.
— سارتتار شىقىمانعا كەلدى...
— شىقىماندا... قورەن دالدۋگە قالاي بولسا سولاي جاۋاپ بەرەدى، ەسىل-دەرتى الگى اتتىلاردا ەدى.
— ەي، كەۋدەڭدە جانىڭ بار ما؟! — ءدالدۋدى اشۋ قىستى. — ماعان سارتتىڭ اۋىلىن سىلتە!
— ءدالدۋ-اۋ، مىندا قاراسايشى! اناۋ بارا جاتقان جاكەم عوي! جانقوجا باتىر كەلە جاتىر! سارتتىڭ باسىن العالى كەلدى!
قورەن جىن ۇرعانداي ايقاي سالدى.
جانقوجا... بايعۇس كۇيەۋى جانقوجاعا جان تەڭگەرمەيتىن ەدى. باياعىدا وزدەرى بەكباۋىلعا قىستاۋ باساتىن جولى... جانقوجا ۇيدە قونىپ...
ءدالدۋ سالت اتتىلاردىڭ الدىنان تۇرا جۇگىردى.
— جاكە، جاكە! — باتىردى ءبالدىردىڭ سولاي اتايتىنى الدە قالاي ەسىنە ءتۇستى.
— بوزداعىم! — دەيدى قورەن كۇڭىرەنىپ.
جانقوجا دالباقتاپ جۇگىرگەن ايەلدى كورىپ، اتىنىڭ باسىن ىركىپ تۇر. تاڭىرقاپ تۇر.
— جاكە، سارتتار انا توبەنىڭ استىندا! — قورەن انادايدان ايقايلاپ كەلەدى. — جاكە!
— ونى ءبىلىپ كەلەم. قانشا كىسى ەكەنىن ايتشى.
— قىرىق-ەلۋ بار شىعار...
— باتىر-اۋ، كۇنىمايدى اكەتتى عوي!
جانقوجا ءدالدۋدى جىعا تاني الماي تۇر. كۇنىمايى كىم ەكەنىن دە تۇسىنگەن جوق. ەرنىنىڭ ۇشىمەن سالەمدەسىپ، ەندى اتىن تەبىنگەن جەردە، ايەل قولىنداعى قانجاردى كوردى.
كۇنىماي قىزى عوي... شىقىمانداعى سارتتارعا ەرمەك كەرەك... مىنا بايعۇستىڭ قىزىن الىپ كەتكەن-اۋ... ويىنا سول تۇسكەندە، باتىردىڭ كوزىنە قان تولدى.
— مىناۋ ۇلى اتام سوققان الماس قانجار! جالماۋىزدىڭ كۇرەگىنە وسى قانجاردى قاداشى! ەڭ بولماسا ارمانسىز كەتەيىن!
— راحمەت، جەڭەشە! — جانقوجا قانجاردىڭ ءجۇزىن ساۋساعىمەن ءبىر سيپادى. اسىل بولاتتان سوعىلعانى كورىنىپ تۇر. بۇل پاقىردىڭ ۇلى اتاسى كىم بولدى ەكەن...
— ۇلى اتام، تەمىرشى اتام!
تەمىرشى... ءبالدىردىڭ ارعى اتاسى تەمىرشى ۇستانى ەستۋى بار ەدى. ءدالدۋدى ەندى تانىدى.
— جاكە، بولسايشى!
— قاپىدا توبەسىنەن تۇسەيىك!
— جەڭەشە، راحمەت! ءتىرى قايتساق، ءالى كورىسەرمىز! — جانقوجا شاڭقان بوزدى تەبىنىپ قالدى.
— يا، ءارۋاق!
— جورىتقاندا جولىڭ بولسىن، جاكە!
— جاكەم كەلدى! كۇنىمايدى قۇتقارۋعا بارا جاتىر! — ءدالدۋ دالانى باسىنا كوتەرە ايقايلايدى. — جاكەم!
— بوزقاسقا، بوزقاسقا! — قورەننىڭ الدىندا مەڭسىز قارا قوي، جەلكەسىنەن ۇستاپ تۇر.
بۇل كەزدە شىقىمان دا دۇرلىگىپ جاتىر ەدى.
الىم-سالىق جيناۋعا شىققان قارادۋان شىقىماننىڭ شىعىس جاق بەتىندەگى جامانقۇل قۇدىعىن تانداپ الىپ، باسىنا سەگىز ءۇي تىكتىرگەن. ءار جەردەن بيلەر اتتاندىرعان حابارشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءبارى تىنىشتىق. قارادۋان قاسىنا قىرىق سىپاي ەرتىپ كەلدى. ءبىر جاعىنان زەكەت بەرەتىن اۋىلدارعا قىر كورسەتەدى. ەگەر نۇرىمبەتكە قاراعاندار ءالى دە جاقسىقىلىشتا وتىرسا، ىشكى ەسەبىندە قاپىسىن تاۋىپ شاۋىپ الۋ دا بار. قارادۋان ءۇش كۇننەن بەرى جان-جاققا شاپقىنشى تىڭشىلارىن اتتاندىرىپ جاتىر.
قاسىندا ءتورتقارادان ەرگەن قىرىق جىگىتى بار جانقوجانىڭ كوكشوقاتقا كەلىپ قونعانىن الگىدە عانا ەسىتتى. قىرىق جىگىت اۋىر قول ەمەس... قارادۋان جانقوجاعا قاپىدا ءتيىپ، قىرىپ سالۋدىڭ امالىن ويلاستىردى. ەندى جاقىن جەردەگى تىلەكتەس بيلەرىنە ادام اتتاندىرۋى كەرەك ەدى.
— كەلىپ قالدى!
توبەنىڭ باسىندا تۇرعان قاراۋىل بەرى قاراي توپەپ كەلەدى ەكەن. قارادۋان ساسقان جوق. اتتار كەرمەدە، دايىن تۇرعان سىپايلاردى دەرەۋ اتتاندىردى.
اۋىلدىڭ سىرتىنداعى قوڭىر توبەنىڭ باسىنا بۇلار بۇرىن جەتتى. قارادۋان ەكى جاقتىڭ كۇشى شامالاس ەكەنىن بايقادى. اسكەر ەنەرىنە جاتتىققان سىپايلاردىڭ قارا سويىلدى قازاقتان باسىم تۇسەتىنىنە شاك كەلتىرگەن جوق.
— ايمامبەت، جانقوجانى جەكپە-جەككە شاقىر!
جانقوجا جەتپىستەگى شال. ەندىگى قارۋى قايتقان. جاۋ تۇسىرگىش اتاقتى نايزاگەر ايمامبەتكە ونى قاعىپ تاستاۋ جۇمىس ەمەس! قارادۋان سولاي تۇسىنەدى.
— جەكپە-جەك! جەكپە-جەك!
ايمامبەت نايزاسىن وڭتايلاي ۇستاپ، ايقايلاپ بارادى.
جانقوجا قارسى كەزدەستى. ءقازىر كوزى تۇك كەرمەيدى، ەكى قۇلاعى تارس بىتكەن. ايمامبەتتىڭ داۋىسىن ەسىتكەن جوق. الدىنان كولدەنەڭدەي شىققان كوك اتتىنىڭ جەكپە-جەككە شاقىرعان جاۋ ەكەنىن تۇيسىكپەن عانا ۇقتى.
نايزالار سارت-سۇرت سوعىسىپ، ءبىر شاڭقان بوز، ءبىر كوك بەدەۋ تەكە تىرەسىپ تۇرا قالعان. ايمامبەتتە ساۋىت جوق، جالاڭاش كەۋدەسىن بۇحاردىڭ تۇرمە بەلبەۋىمەن نەشە قاباتتاپ وراپ الاتىن ەدى. كىندىك تۇسىنان سۋىق قادالعان نايزانىڭ ۇشىن سەزگەندە، سەسكەنىپ قالدى. شالدىڭ قولى قارۋلى كورىندى. ايمامبەت ات ساۋىرىنا ەڭسەرىلىپ بارادى...
— بوزقاسقا، بوزقاسقا!
قورەن جەكپە-جەك شايقاستى كورە الماي دىڭكەسى قۇرىپ تۇرعان. قازاق جىگىتتەرىنىڭ شۋ ەتكەن قۋانىشتى داۋىسىن ەسىتكەندە، قارا قويدى تاماقتان شالدى...
ءدالدۋ ەكى ەتەگىن قولىنا الىپ ۇشىپ كەلەدى.
ايمامبەت كوك ارعىماقتىڭ ۇستىنەن سىپىرىلىپ تۇسكەندە، قارادۋاننىڭ ءوڭى قاعازداي اعارىپ كەتتى.
— انا شالدى اتىڭدار!
قارادۋان سوندا اڭعاردى، قاسىندا جان قالماپتى. سىپايلار بىت-شىت، الدى-الدىنا توپەپ بارادى. بۇكىل قازاق قاشقانداردىڭ سوڭىندا، قۋعىن باستالعان ەكەن...
قاشۋ كەرەك! جان-جاعىنا الاقتاعان قارادۋان قۋعىنشىلاردىڭ قايتار جولدى كەسىپ تاستاعانىن بايقادى. قايدا بارساڭ دا قازاق اۋىلدار... قايدا تىعىلسا دا جانقوجاعا ۇستاپ بەرەدى.... قارادۋان ساسقاندا، كوزىنە اق بوز ۇيلەر ءتۇستى. ءازىر بوي تاسالاي تۇرسا... قازاقتار قۋعىننىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ، ۇزاپ كەتكەن كەزدە قاراسىن باتىرار ەدى...
سەگىز قانات ءۇيدىڭ تاساسىندا اتتان ءتۇستى.
ەسىكتىڭ الدىندا قامالدان اكەلىنگەن قازاق قىزى تۇر ەدى. اشىق دالادا كوڭىل كوتەرىپ جاتۋ ءۇشىن، ەكى قىزدى الا جۇرگەن. قارادۋان جىلاپ جىبەردى.
— ايشا، مەنى جاسىرا گور!
التى ايدىڭ ىشىندە قۇلشىلىق قامىتىنا بويى ۇيرەنىپ، ەزىلىپ بىتكەن قىز تورەسىنىڭ الدىندا مايىسىپ ەسىك اشتى. توسەك-ورىننان باسقا تۇك جوق، قارادۋان كىرەتىن تەسىك تاپپاي الاسۇرىپ ءجۇر. ايشا ءتۇس كىلەمدى كوتەردى.
— مىندا كەلىڭىز، تورەم. مىنا كىلەمنىڭ ارجاعىنا جاسىرىن. بەر جاعىنان كورپەلەرمەن باستىرىپ تاستايىن...
— وسىدان شىبىنداي جانىم قالسا...
كىلەمنىڭ استىنا كىرىپ بارا جاتىپ، قارادۋان سونى-اق ايتىپ ۇلگىردى. دالادا جاۋ كەلىپ قالعان.
— قارادۋان قايدا؟!
— قارادۋاندى ىزدەڭدەر!
جاس جىگىتتەر قاشقان جاۋدىڭ ىزىنە تۇسكەندە، جەتى-سەگىز اقساقال تۇرىپ قالا بەرگەن. ورتاسىندا جانقوجا، ەندى قارادۋاندى ىزدەپ ءجۇر.
— مىناۋ قارادۋانعا تىگىلگەن ءۇي عوي!
سىقىرلاۋىق ەسىككە ارقاسىن بەرىپ تۇرعان ايشانىڭ ءجۇزى ءبىر سۇرلانىپ، ءبىر قىزارادى.
— قارادۋان قاشىپ كەتتى، مۇندا جان جوق!
— قاشسا، ات نە قىلىپ تۇر؟ — بىرەۋ كادىك ايتتى.
— تۇر بىلاي!
ەكى كوزى قانتالاعان سارى شال ايشانى يىعىنان ۇستاپ لاقتىرىپ جىبەردى.
— اعاجان، قارادۋان وسى ۇيدە!
اناداي جەردە ءبىر قىز ەنتىگىپ كەلەدى.
سىقىرلاۋىق ەسىك بىت-شىت بولىپ، ۇمار-جۇمار ىشكە كىردى. قىبىرلاعان جان كورىنبەيدى. الگى قىز دا زىر جۇگىرىپ ءجۇر. كەنەت تۇس كىلەمدى كوتەرىپ قالدى.
— باتىر، ءبىر شىبىنداي جانىم ساۋعا!
قارادۋان كىلەمدى كوتەرگەن ادامدى جانقوجا دەپ قالىپ ەدى. بالاپان قىز ۇركىپ كەتىپ، سەكىرىپ ءتۇستى.
ءبىر قارۋلى قول كوك جەلكەسىنەن ۇستاپ الىپ، دالاعا قاراي دىرىلداتىپ سۇيرەپ بارادى.
— ءبىر قاسىق قانىم...
جانقوجانىڭ قولىندا ءدالدۋ بەرگەن قانجار قارادۋاننىڭ تاماعىندا سىر ەتتى.
— كەشەدەن بەرى كوزىمنىڭ الدىن كوك تۇمان باسىپ، تۇك كورمەي ءجۇر ەدى. — جانقوجا قانجاردىڭ جۇزىنە جۇققان قاندى جالاپ تۇرىپ سونى ايتتى. — كوزىم جاڭا اشىلدى عوي...
سەگىز شەتتەپ بارادى. قارادۋاننىڭ قول-اياعىن شالعىلاپ جاتقان ءتۇرى جۇرەگىن اينىتتى. جانقوجا بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ ەدى، دىبىسى شىققان جوق.
— كۇنىماي!
— اپا!
الگى بەيتانىس قىز... الگىدە قانجار ۇستاتقان ايەل... ءبالدىردىڭ ايەلى...
ءبىرى — انا، ءبىرى — بالاسى، قۇشاقتارى ايقاسىپ قالعان، سىڭسىپ جاتىر ەدى. كەشەدەن بەرى كوزىنەن جاس شىقپاي قويعان جانقوجا ەڭىرەپ قويا بەردى.
* * *
شىقىمان تۇبىندە جەڭىلىس تاپقان ساربازداردان قوجانياز قامالىنا ون شاقتى-اق ادام جەتتى. باجبان سارايىنداعى جۇرت ءۇرپيىسىپ وتىر...
جانعازى سۇلتان جانكەنت قامالىنا كەلىپ تىعىلىپتى...
قازاق دالاسىندا جامانات حابار ناجاعايداي تەز تارايدى. جانقوجا جاقسىقىلىشتا... قارادۋاننىڭ باسى الىنىپتى... دۇربەلەڭ ەڭ اۋەلى اقتان باتىردىڭ اۋىلىندا باستالدى.
ونىڭ الدىندا اقمىرزانىڭ ولگەن حابارى كەلىپ، قاراكەسەكتەر دۇرلىگىپ جاتىر ەدى. ءبىر شاپقىنشى اتقا قونسا، ەكىنشىسى قايتىپ ورالادى. اقتان اۋىلى ۇلكەن ارەكەتتىڭ وشاعىنا اينالدى.
بەكارىستان جاقسىقىلىشتاعى نۇرىمبەت اۋىلىنا اقمىرزانىڭ قازاسىن ەستىرىپ قايتىپتى. سىرلىبايعا قاراعان اسان اقتاننىڭ قاسىنان تابىلۋعا دايىن وتىر. ءبىراق ۇلكەن ارەكەتتى جانقوجانىڭ كەلۋىنە قاراتتى. نۇرىمبەتتىڭ اسىنا بايلانىستى ىشكى ەسەپ بۇزىلدى. اقمىرزانىڭ ولگەنىن ەسىتكەن سوڭ، جانقوجا قاراپ جاتا المايدى. بۇل جاقتاعىلار باتىردىڭ ءتورتقارانى اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، اتتانىپ شىعاتىنىنا كۇمان قىلعان جوق...
سولاي ەلەڭدەپ وتىرعاندا، شىقىمان تۇبىندەگى جەڭىستىڭ حابارى جەتتى.
— اتتان، اتتان!
ەڭ اۋەلى اتقا قونعان اقتان ەدى. قاسىندا ءتورت جۇزدەي جىگىت، جانكەنتكە كىردى.
جانعازى سۇلتان قانشا جانتالاسقانمەن، قول جيناپ جارىتپادى. باسقا قازاقتى بىلاي قويعاندا، تۋعان قايىن جۇرتى قوجامبەردىنىڭ جىگىتتەرى دە تۇگەل ەمەس ەدى. قامالدىڭ سىرتىندا قاراكەسەكتەردىڭ توبەسى كورىنگەندە، ساربازداردان ەس كەتتى.
— بي، مىنا جىگىتتەرىڭە نە بولعان؟
جانعازى قايىناتاسىنا قارادى.
ءبايدىلدا قوجامبەردى جىگىتتەرىن ۇرىسقا باستاپ شىعاتىن دارمەن جوق ەدى. ءوزى جەر قورقاق ادام، قامالدى قورشاعان قولدىڭ سانى كۇن ساناپ وسەتىنىن ءبىلىپ تۇر. بۇگىن قاراكەسەككە قارسى ءبىر وق اتىلسا، وندا ەرتەڭ قوجامبەردىنى قاندى مويىن قىلمىسكەر ەتىپ ۇستاپ بەرەدى. سوندا ەڭ الدىمەن قولدا قالاتىن دا ءبايدىلدا بولادى...
— باباجانعا قاشۋ كەرەك!
دۋالى ەسىك-ەسىك ەسكى جانكەنتگەن گورى قوجانياز قامالى سەنىمدى. جانعازى سۇلتان حيۋانىڭ اسكەرىن سول جەردە كۇتىپ الۋدى ويلاپ تۇر.
— ءاۋ، جىگىتتەر! — جانعازى ءيىرىلىپ تۇرعان جىگىتتەردىڭ الدىنا شىقتى. — ءابىلقايىر اتام تاققا مىنگەندە، قاسىندا التى ءالىم ەدى. ول دوستىققا وپاسىزدىق جاساعان ادامنىڭ وڭعان جەرىن كورگەم جوق. اقتان اتا جورالعىسىن بۇزىپ، قاقپامنىڭ الدىندا تۇر. مەن دەگەن قازاق بىلاي شىعىڭدار!
توپ ەكى جارىلعاندا، جانعازىنىڭ قاسىندا قىرىق-ەلۋ ادام عانا قالعان. الدىندا كۇندەي كۇركىرەپ اقتان تۇرعاندا، باياعىدا سۇيەگى قۋراپ قالعان ءابىلقايىردى كىم ەسكەرىپ جاتىر. حاندىق ءداۋىردىڭ قىزىعىن كورىپ، داۋرەن سۇرگەن جاساۋىلدارى سوكتەي ۇگىتىلىپ شىعا كەلدى. ون شاقتىسى تولەڭگىت جىگىتتەرى...
جانعازى سۇلتان اۋىلىن الدەقاشان حيۋاعا قاراي كوشىرىپ، قامالدا سىباي-سالتاڭ قالعان. ءتورت قاتىننان بىرەۋى-اق — ايسۇلۋ بار... ونى ءبايدىلداعا تاپسىردى... بي اعايىننان ءبولىنىپ قايدا بارادى، قوجامبەردى توبىنان شىعا المادى.
قاقپا اشىلدى. قىزىل قىرعىن شايقاس كۇتكەن اقتان باتىر ءارۋاقتارعا سىيىنىپ تۇر. ەندى ات قويۋعا قامدانعاندا، قاقپادان شىققان قولدىڭ قوجانياز قامالىن بەتكە الىپ، جاپىرىلا تارتقانىن ءبىر-اق كوردى.
— قاشتى، قاشتى!
— سارتتارعا قوسىلۋعا بارادى!
— جىبەرمەڭدەر!
— قىرىپ سالۋ كەرەك!
قازاق جاپپاي ات قويدى.
جانعازى سۇلتان قاشا ۇرىس سالىپ، ۇزاپ كەتتى.
قوجانياز قامالىنا جەتكەندە، قاسىندا جيىرما شاقتى ادام ەدى. ءبىرسىپىراسى بەت الدى قۇلا ءتۇز قاشىپ كەتكەن. بىر-ەكى ادام سويىلعا جىعىلدى...
جانكەنتتى قازاقتار باسىپ العانىن ەسىتكەندە، قوجانيازدىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. ەكى كۇننەن بەرى جاماندىق حابار دۇڭكىلدەپ جاتىر. قارادۋاننىڭ قاسىنداعى قىرىق جىگىت سىپايدان قامالعا ون شاقتىسى عانا ورالدى. ەڭ جاقىن كومەكشىسىنەن حابارى جوق. ايمامبەت باتىر جەكپە-جەكتە قازا تاۋىپتى. رامانقۇل دا قامالىن تاستاپ، وسىندا كەلىپ وتىر. قوجامبەردىدەن باسقا كىشكەنە تۇگەل اتقا قونعانى انىق... رامانقۇلدىڭ قاسىندا قىرىق-ەلۋ قۇرماناي-قۇتتىق جىگىتتەرى، ونى دا بەكباۋىلدىڭ كومەگىمەن جيناپ الادى ەكەن. ەكى ۇداي جەر كەلگەندە، جانقوجانىڭ نەمەرە تۋىسى قوجانيازدىڭ قاسىنان تابىلدى.
— جانعازى سۇلتان، ەل سەنىمى ەمەس پە ەدى؟ — قوجانياز قاشىپ كەلگەن سۇلتاندى كەكەتىپ قارسى الدى. — قاسىڭدا تولەڭگىتتەردەن باسقا ەشكىم كورىنبەيدى عوي...
— ەكى كەمەنىڭ قۇيرىعىن ۇستاعان سۋعا كەتەدى ەمەس پە؟
سۇلتاننىڭ بۇل ءسوزىن باجبان ىشكە ءتۇيىپ قويدى. اللاقۇلدىڭ الدىندا بەتتەسەتىن كۇن تۋسا، قاجەتىنە جاراپ قالادى. جانعازى ايتقان "ەكى كەمەنىڭ" ءبىرى قازاقتار بولعاندا، ەكىنشىسى حيۋا حاندىعى ەكەنىنە دە ءشۇبا جوق...
ەگەر قاشىپ شىعۋدى ويلاستىرسا، ءقازىر جول اشىق ەدى. قوجانيازعا ولاي جاساۋعا بولمايدى. بۇل قامالدان ونىڭ سۇيەگى عانا شىعۋى كەرەك... حيۋا حاندىعىنىڭ سىر بويىنداعى جالعىز تىرەگى... ونى ءوز قولىمەن تۇرعىزىپ ەدى. ەندى قولدان قۇلاتىپ بارىپ، حاننىڭ بەتىنە قاراۋى قيىن...
قامالداعى سىپايلاردىڭ سانى ءجۇز الپىسقا جاقىن. وعان جانعازى مەن رامانقۇلدىڭ قاسىنداعى جىگىتتەردى قوسقاندا، ەكى جۇزدەن اسا قول ەكەن. ول مىلتىقتىڭ ەكەۋى قارادۋاندا ەدى. ودان ايرىلدى. ءبىراق ءوز قولىنان تۇرعىزعان قامالدىڭ بەرىك ەكەنىنە سەنىمدى. حيۋاعا شاپقىنشى اتتاندىرعالى دا ءۇش اپتاعا جاقىندادى. قوجانيازعا ءقاۋىپ تونگەنىن كورىپ تۇرىپ، حان قاراپ وتىرا الماس! وندا قازىناعا تۇسەتىن بيىلعى زەكەتتەن قول جۋادى. بەس مىڭ قوي، مىڭنان اسا ءىرى قارا... ونداي ولجاعا كوزىن جۇمىپ قارايتىن اللاقۇل حان اقىماق ەمەس! ءبىراق شاپقىنشى نەگە كىدىرىپ جاتىر؟ اسكەر ارتىنان كەلە جاتار، حاننىڭ حابارىن الىپ، ءوزى ورالۋى كەرەك ەدى... قوجانيازدىڭ مازاسى كەتتى.
قامال سوعىس تارتىبىنە كوشىرىلدى.
ءبىر قاپتالدا سىرداريا، قازاقتار قامالدىڭ ول بەتىنەن كەلە المايدى. اسكەردى الپىس-الپىستان ءبولىپ، قالانىڭ ءۇش تۇسىنان بەكىنىس قۇردى. ون سارباز قاقپانىڭ اۋزىن كۇزەتەدى. ءار توپتا ەكى مىلتىق، ءار جەردەن مەرگەندەر جاتاتىن كەتەك قازىلىپ، سەگىز مىلتىقتى كەدەرگىگە قويدى. قوجانياز جانقوجانى قارسى الۋعا دايىن وتىر!
قامالدىڭ دۋالى ءۇش كىسى بويى، اتپەن شابۋىل سالا المايدى. جاياۋ ۇمتىلعان قول اۋەلى مەرگەندەردىڭ وعىنا ۇرىنادى. الدى توپىرلاپ قۇلاي باستاسا، قالعان جۇرت بىت-شىت بولار... ەندەشە قامالدى اشىق كەلىپ الا قويۋى قيىن. ءارى كىسى بويى ورى بار... جانقوجا ۇزاق قورشاپ، اشىقتىرىپ، امالسىز بەرىلۋگە ءماجبۇر ەتۋدىڭ امالىن قاراستىرادى... ولاي بولعاندا، حيۋادان كومەك تە كەلىپ جەتۋى كەرەك... جانعازى سولاي توپشىلايتىن ەدى.
قازاقتار كوپ كۇتتىرگەن جوق. كەلەسى كۇنى-اق قىرىق-ەلۋ سالت اتتى قامالدان ءۇش شاقىرىمداي جەردە توبە كورسەتتى. تاعى دا ەكى كۇن وتكەندە، قامالدىڭ سىرتىنداعى قازاقتاردىڭ سانى ءۇش-تورت جۇزگە جاقىندادى...
بۇگىن جانعازى سۇلتان جانكەنت قامالىن تاستاپ شىققالى دا ءبىر اپتا ەكەن. قازاقتاردىڭ باس-اياعى جينالىپ جاقىنداعانى كورىنىپ تۇر.
قامالدىڭ ءۇش جاعىندا ۇلكەن-ۇلكەن ءۇش شوعىر... ۇزىن سانى ءبىر مىڭداي قول ەدى.
قاراۋىل مۇناراسىندا قوجانياز بەن جانعازى، قازاقتاردىڭ قيمىلىن باقىلاپ وتىر. ءار جەردە جولىم ۇيلەر تىگىلىپ، يتارقا تۇرعىزىلدى. جەروشاقتارىندا ءتۇتىن بۋداقتايدى. قازاقتاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى جايباراقات، اسىپ-ساساتىن ءتۇرى بايقالمايدى.
— اتتەڭ، ءبىر زەڭبىرەك بولىپ، قالىڭ ورتاسىنا ءدۇرس ەتكىزەر مە ەدى! — قوجانياز ءتىسىن قايرادى.
— اسكەر سانى دا از بولىپ تۇر عوي! — جانعازى وكىندى. — باسى ارتىق ەكى-ۇش ءجۇز سىپاي بولىپ، مىنا توپقا ءبىر بۇيىردەن ساپ ەتسەك قوي!
— ساپ ەتەرىن ەتەرسىڭ-اۋ. سودان كەيىن قامالعا قايتا ورالۋىڭ قيىن بولار. اناۋ ەكى قاپتالداعىلار الدىندى كەسىپ تاستايدى عوي. اتتارى قاسىندا، كورمەيمىسىڭ!
— جانقوجا ءبىزدى ۇزاق قاماپ، اشىقتىرىپ العىسى كەلەتىن سياقتى-اۋ...
— ايتپەسكە شاراسى قايسى؟
قوجانياز سونى ايتىپ تۇرعاندا، كوزدىڭ ۇشىندا قىرىق-ەلۋ تۇيەلى كوش كورىنىپ ەدى...
— تاقسىر، مىنالار كوش ەمەس! — رامانقۇل ۇرەيلەنىپ تۇر. — باياعى تىقىنىڭ قامالىن قامايتىن جولى قىلىشباي اعام اۋىل-اۋىلدان كەرەگە جيناتىپ ەدى... وردىڭ ۇستىنە كەرەگە جايعىزىپ، قامالعا جول سالادى!
— سولاي شەشكەن بولدى. — جانعازىنىڭ قاباعى تۇنجىرادى. اشىقتىرىپ الۋ ءتاسىلىن قازاقتار قايدان ءبىلسىن. بۇلاي وشارىلىپ جاتۋعا ولاردىڭ شىدامى جەتپەيدى. قازاقتارعا قويان— قولتىق ايقاس كەرەك...
— مەرگەندەرگە ايت، قازاقتاردى ورعا جاقىنداتپاسىن!
قوجانياز ءامىر بەردى.
بۇل كۇنى ورعا قازاقتاردىڭ ءوزى دە جاقىنداعان جوق. قامالدا مىلتىق بار ەكەنىن ولار دا بىلەدى. جانقوجا بوسقا قان توگۋگە ۇلىقسات ەتكەن جوق. شابۋىل تاڭ قاراڭعىسىنا بەلگىلەنىپ وتىر. ءتۇن ورتاسى اۋا قارۋلى جىگىتتەر وردىڭ ۇستىنە كەرەگە جايۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. بۇل تىقىنىڭ قامالى ەمەس، وردىڭ ەنى ون بەس، جيىرما قادامداي ەدى. ون شاقتى كەرەگەنى ايقاستىرىپ، كوپىرشە جاساتۋى كەرەك بولادى. الدىن الا دايىنداپ اپارىپ، وردىڭ ۇستىنە تاستاي-تاستاي سالادى...
— ءايلا-تاسىلدى دە ۇمىتپايىق. كەشكە قاراي قولدىڭ كوپشىلىگى قاقپا الدىندا شوعىرلاندىرىلسىن. باس ارتىق كەرەگەلەردى دە وسى اراعا ۇيىڭدەر. — جانقوجا ءامىر بەرىپ تۇر. — سوندا جاۋ دا شابۋىلدى قاقپا الدىنان كۇتەدى. تۇندە جىگىتتەردى ەكى قاپتالعا كوشىرىپ، سول جاقتان قامالعا باسىپ كىرەمىز.
وڭ جاقتاعى قولدى اقتان باتىر باستايدى. سول جاقتان جانقوجانىڭ ءوزى تيەدى.
— قاقپانىڭ قارسى الدىندا بەكارىستان قالسىن. تاڭ اتا ايقاي-سۇرەڭدى مولايتىپ، قاقپاعا ات قويىندار. وق جەتەتىن جەردەن ءارى ۇزاماسسىڭدار. مىلتىق اتىلا باستاسا، كەيىن شەگىنە قويىندار... سونىڭ ءوزى جاۋدى ءبىراز ابىگەر قىلادى.
بۇل جوسپاردى قوجانياز دا ءتۇسىندى.
— قول قاقپا الدىنا شوعىرلانىپ جاتىر!
— كەرەگەلەردى دە اكەلدى!
مۇنارا باسىنداعىلار گۋىلدەسىپ كەتتى.
— ءۇش توپتان ون-وننان ادام الىپ، قاقپانىڭ الدىنا شىعارۋ كەرەك بولار... جانعازى اقىل قوستى.
قوجانياز ۇندەگەن جوق.
قورعانىس بۇرىنعى تارتىبىندە قالدى.
ءبىراق وقيعانىڭ دامۋى ءبارىنىڭ دە جوسپارىن بۇزدى.
بۇل ءتۇنى قامالدا دۇرىس كوز ىلگەن ادام جوق. سونىڭ ءبىرى ايدارقۇل ەدى.
بەكباۋىلدىڭ ايتاعىنا ءبىر ەرگەندە، ءتورتقاراعا ءۇش ەردىڭ قۇنىن تولەپ ازەر قۇتىلعان. جانقوجانىڭ قايىن جۇرتىنا ايدارقۇل ءتىسىن باسىپ جۇرەتىن. باتىردىڭ اتتانىپ كەلە جاتقانىن بەكباۋىلدان ەسىتتى. قاسىنداعىلارى ءتورتقارالار ەكەن... ايدارقۇل ءوزى دە ەلەڭدەپ وتىرعاندا، رامانقۇل ءبىر جاعىنان سايتانداي ازعىردى... الدارىندا تەگىن ولجا تۇرعان كورىنەدى... باباجانعا حيۋادان مىڭ سىپاي كەلە جاتىر. جانقوجانى تورتقارالارىمەن قوسا قاقپانعا تۇسىرۋگە دايىن وتىر...
— مەن دەگەن قۇرماناي-قۇتتىق اتقا قونىڭدار!
— سارت ءوزى جەڭىپ الاتىن بولسا، ءبىزدىڭ قيمامىز نەسىنە قىشيدى؟ — دەستى بىرەۋلەر.
— جانقوجاعا جولدان قاراكەسەكتەر، اناۋ دابىل سياقتى قاڭعىمالار، جاقايىمنىڭ جىندىلارى قوسىلماي ما؟ اۋەلى جانقوجانى جەڭىپ العان سوڭ، سولاردىڭ اۋىلىن شابادى! — رامانقۇل قۋلىققا باستى. — تەگىن ولجاعا قارىق بولامىز!
ەڭ الدىمەن بەكباۋىل ەلىكتى. وعان ايدارقۇل قوسىلدى... قۇرماناي-قۇتتىق رامانقۇلعا وسىلاي ەرىپ ەدى.
ايدارقۇل الدانعانىن بۇگىن ءبىلىپ وتىر. قاقپا الدىندا قالىڭ قول... قارا باسى امان قايتسا ولجا سياقتى...
قايداعى ءبىر قارا سارتتىڭ سويىلىن سوعىپ، باسىن قاتەرگە تىگەتىندەي، اقىلى نەدەن قىرسىقتى. سوندا ءوز تۋىسى جانقوجاعا قارسى تاياق كوتەرەدى ەكەن. ودان كەيىن ايدارقۇلعا قۇداي ءجۇزىن كورۋ ارام بولار... قاپ، رامانقۇل يت ارانداتقان ەكەن عوي. بەكباۋىلدىڭ تىلىنە ەرىپ...
قامال سىرتىنداعى قوبىردى باقىلاپ تۇرىپ، ايدارقۇلدىڭ ويلاماعانى جوق. ايلا-تاسىلگە شورقاق كىسى، قازاقتاردىڭ قاقپا الدىندا شوعىرلانعانىن، سول قالپىندا ءتۇسىندى.
قاشان بولسا دا، شابۋىل وسى جەردەن باستالادى. ول جانقوجا اعاسىنىڭ الدىندا كىناسىن جۋۋى كەرەك، قاقپانى ولارعا ءوزى اشىپ بەرەدى...
قامالداعى قول ۇشكە بولىنگەندە، قۇرماناي-قۇتتىقتىڭ باسى ىدىراپ، ايدارقۇلدىڭ قاسىندا ون شاقتى جىگىت قانا قالىپ ەدى... جاتقان جەرلەرى قاقپادان ءبىر-اق شاقىرىمداي جەر... وكپە تۇستان ساپ ەتۋگە بولادى.
— جاكەم باستاپ شىقسا، باقتىبايلاپ ۇران سالاتىن شىعار.
سوعان ساق بولىڭدار، جىگىتتەر! اق جاكەم قاقپاعا ات قويعاندا، ءبىز كۇزەتكە تاپ بەرەمىز. نە ويمەن كەلگەنىمىزدى قارا سارت قايدان ءبىلسىن، نايزامەن تۇيرەپ-تۇيرەپ تاستامايمىز با؟ اۋەلى اناۋ مىلتىق ۇستاعان قانىپەزەرلەرى بار، سونى قۇرتامىز! سودان كەيىن قاقپانىڭ اۋزى اشىق!
تاڭ الدىندا سىرتتان "باقتىبايلاعان" ۇران شىقتى.
ايدارقۇل باستاعان ون قازاق، اتقا ءمىنىپ كەتىپ بارا جاتقانىن كورگەن سىپايلار ەلەڭدەستى.
— ەي، قايدا باراسىڭدار؟!
— انا جاقتا ۇرىس قىزعانىن كورمەيسىڭدەر مە؟
قازاقتار جۇرە جاۋاپ بەرىن، ساتىرلاتا جونەلدى. ولاردى قۋاتىن ەل جوق ەدى، اينالا تارس-تۇرس مىلتىق اتىلىپ، مايدان قىزدى. قازعان ورعا كەرەگە كوپىرشەلەر تاستالىپ، قازاقتار قاپتاپ كەلە جاتقان...
قوجانياز جانعازىنى وڭ جاقتاعى بەكىنىسكە اتتاندىرىپ، ءوزى سول قاپتالعا قاراي توپەي جونەلدى.
بۇل كەزدە قاقپا الدىندا ايدارقۇل ويران سالىپ جاتىر ەدى. شاۋىپ كەلە جاتقان قازاق جىگىتتەرىن كومەككە ۇمتىلعان ءوز ادامدارىنا ۇيعارىپ، كۇزەت باسى قاپى قالدى. ەكى مەرگەن سىرتتاعى قازاقتارعا بىر-بىردەن وق اتىپ ۇلگىردى. ايدارقۇلدىڭ نايزاسىنان بىرىنەن سوڭ ءبىرى جەر جاستانعانىن كورگەندە، قالعان كۇزەتشىلەر الدى-الدىنا قاشىپ ەدى. كۇزەت باستىعى قاقپانىڭ اۋزىن اشىپ بەردى.
مىلتىق داۋىسى ءوشىپ، الدارىنان ايقارا اشىلعان قاقپانى كورگەندە، قازاق جىگىتتەرى لاپ قويدى. ادەيى ارانداتۋى مۇمكىن ەكەنىن ويلاعان جان جوق. بەكارىستان ابىرجي باستادى.
— قايت، قايت!
ءبىراق ارقاسى قوزىپ العان جىگىتتەردىڭ قۇلاعىنا ءسوز كىرمەيدى، قامالعا كىردى.
— ەي، بەكارىستانبىسىڭ! مەن ايداركۇل عوي! بەرى قاراي، بەرى قاراي!
— سارتتار قايدا؟!
— سارتتار مىندا، ەرىندەر ىزىمە!
الدارىندا كەزدەسكەن ءبىرىنشى توپتى جاپىرىپ سالعان سوڭ، بەكارىستان باباجاندى جوقتادى.
— اۋەلى رامانقۇلدى ۇستايىق! ول يت قاشىپ كەتەر...
ايدارقۇل ءتىسىن قايراپ كەلەدى.
رامانقۇل مەن بەكباۋىل مىلتىق داۋسىنان قورىققاننان ۇيدە تىعىلىپ وتىر ەدى. ۇستىنەن باستى.
جانقوجا الدىڭعى تۇنگى كەڭەستە ءبىر ءسوزىن ايتقان. سارتتان ءزابىر كورمەگەن قازاق جوق، جۇرت ىزالى. ءبىراق قاراپايىم سىپايلاردىڭ ءبارىن قىرىپ سالىپ، وبالىنا قالماۋ كەرەك... باباجان مەن جانعازى دا ءتىرى تۇتقىندالسىن.ۇكىمىن كوپشىلىك ءوزى ايتادى. سودان كەيىن تاعى ءبىر توپ، سارتقا قىزمەت ەتكەن بيلەر بار. اسىرەسە رامانقۇل مەن بەكباۋىل... ءبىراق ەكەۋى دە باتىردىڭ ەت جاقىن تۋىسى...
— اقمىرزا ولتىرىلگەندە، رامانقۇل مەن بەكباۋىل باسىندا قىزىعىنا قاراپ تۇرىپتى. كاپىرلەردىڭ ءجۇزىن كورگىم كەلمەيدى. مەنىڭ الدىما اكەلمەي-اق قويىڭدار. ولاردىڭ ۇكىمى ءولىم، سول جاقتان جايعارا بەرىڭدەر!...
بەكجاراس ول كەڭەستىڭ ۇستىندە جوق. بەكباۋىل مەن رامانكۇلدى تۇتقىندادى.
بۇل كەزدە قامال ىشىندەگى ۇرىس اياقتالىپ قالعان. تۋ سىرتتارىنان تيگەن قازاقتاردى كورگەن سوڭ، سىپايلار قارسىلاسىپ جارىتقان جوق.
قوجانياز سارايىنىڭ ىشىندە تۇتقىندالدى.
جانعازى سۇلتان قاشىپ بارا جاتقان جەرىندە، قاقپانىڭ اۋىزىندا قولعا ءتۇستى...
ءبىر-اق ادام قۇتىلىپتى. ول قوجانيازدىڭ ۇلكەن ۇلى مايقارا ەدى. جاس جىگىت حورەزم تاريحىنا جۇيرىك... شىڭعىس قولىنىڭ قورشاۋىندا قالعان جالەلەددين سۇلتاننىڭ قالاي قۇتىلعانى تۋرالى اڭىزدى تالاي ەسىتكەن. قامالعا ءقاۋىپ تونگەن كەزدە داريا جاق بەتتەگى دۋالدى تەسىپ سالدىرعان جالعىز اياق جولعا قاراي تارتتى. جەتەگىندە اكەسىنىڭ قارا قاسقا ارعىماعى، قامال ءامىرشىسىن جاياۋ قالدىرىپ، ءوزى ءارى قاراي سىزىپ وتىرىپتى...
تاڭ قاراڭعىسىندا ونى قازاقتار دا اڭعارعان جوق.
* * *
قامال قاڭىراپ بوس قالدى. سول كۇنى كەشكە قاقپا الدىنداعى قوڭىر توبەنىڭ باسىندا اق بوز ۇيلەردىڭ شاڭىراعى كوتەرىلگەن. ءار رۋدىڭ بيلەرى ءبولىنىپ-بولىنىپ ورنالاستى.
جاۋدان تۇسكەن ولجا بار، سول بولىسىلەدى. ەلگە تىزەسى باتقان، سىرتتان كەلگەن دۇشپانعا قىزمەتىن وتكىزگەن بيلەر بار، سولارعا جازا كەسىلەدى... كۇركىلدەگەن داۋ ءۇش كۇنگە سوزىلدى.
تۇتقىنداعى سىپايلار بوساتىلدى. بيلەر قوجانيازدى قازىققا وتىرعىزىپ ولتىرۋگە ۇكىم شىعارىپ وتىر.
— قازاقتىڭ قىزىن ماسقارالاپ، نامىسىمىزدى قورلاپ ەدى. جازاسى دا سوعان لايىق بولسىن، — دەدى اقتان باتىر.
ءار جەردەن ماقۇلداعان داۋىس ەستىلىپ، ءۇيدىڭ ءىشى ارانىڭ ۇياسىنداي گۋىلدەپ كەتتى.
قامالدا قوجانيازعا جاقىن ءجۇرىپ، قارا قازاققا قورلىق بەرگەن تاعى ءبىر ون شاقتى اكىم دارعا اسىلدى.
اڭگىمە جانعازى سۇلتانعا كەلىپ تىرەلگەندە، بيلەر ەكى جارىلدى. دابىل باستاعان ءبىر توبى ءولىم جازاسىن سۇرايدى. بەكارىستان سولقىلدادى. جانعازى قانشا ايتقانمەن، ءابىلقايىر اۋلەتى ەدى. تورە تۇقىمى كەكشىل. اناۋ باي ۇلى مەن جەتىرۋدى تۇگەل ءابىلقايىر اۋلەتى بيلەپ-توستەپ وتىر... ارتىندا ىزدەۋى بولادى... بيلەر جانقوجانىڭ كەپىلدىگىنە بەردى.
قوجانيازدىڭ كەنجە بالاسى قايداۋىل ون جەتى جاسار ەدى. ونى ولتىرۋگە جانقوجانىڭ ءوزى قارسى بولدى.
— ەندەشە، وسى ەكەۋىن دە ءوزىڭ ال. قۇل قىلىپ، قوي سوڭىنا سالساڭ دا ىقتيارىڭ بىلەدى.
كەزەك حالىققا تىزەسى باتقان بيلەرگە كەلدى. باستىعى رامانقۇل مەن ءبايدىلدا، ون ەكى ادام ەدى.
بەكباۋىل مەن رامانقۇلدى الىپ كىرگەندە، جانقوجا تەرىس قارادى.
— ءتىرى قالعان ەكەن عوي زالىمدار. وسى ەكەۋىنىڭ ءجۇزىن كورمەي-اق قويسام دەپ ەدىم...
— بۇيتكەن تىرلىگى قۇرسىن... — دەدى ءيتىعۇل.
— ءاي، سەن يت قارادۋان ءبىزدىڭ اۋىلعا بارا جاتقاندا، قاسىندا بولىپسىڭ عوي!
— سوسىن ەمەس پە، ەكى قولىم بايلاۋلى، الدىڭا كەلىپ وتىرعانىم. — ءيتىعۇل جىلاپ جىبەردى.
— ءبىزدىڭ اۋىلعا جۇمساعاندا نەگە بارمادىڭ؟ سول جولى حابار بەرگەنىندە، كۇناڭ كەشىرىلەتىن ەدى.
— اق جاكە، الدىمدا ارىستانداي اقىرىپ سەن تۇرعاندا، قالاي بارىپ كوزىڭە كورىنەمىن. — ءيتىعۇل شىنىن ايتتى. — ءبىراق جانقوجانىڭ اۋىلىندا سىڭسىعان قول دەپ، قارادۋاننىڭ زارەسىن العان مەن عوي. سونى ەسىتكەندە الدى-ارتىنا قاراماي زىتتى!
— ءيتىعۇلدى بوساتىڭدار!
جانقوجانىڭ ول بيلىگىنە ەشكىم دە قارسى بولعان جوق. ءيتىعۇل بوساتىلدى. باسقالارى دا بوساتىلىپ جاتىر. اركىمگە قىلىعىنا وراي ايىپ كەسىلەدى. ەڭ اقىرىندا رامانقۇل مەن بەكباۋىل قالدى. جۇرت تا سول ەكەۋىنىڭ تاعدىرى قالاي بولار ەكەن دەپ ىنتىعىپ وتىر.
— رامانقۇلعا اياۋ جوق. بۇل نە قىلمادى!
ونى ايتقان تورەگەلدى ەدى. داۋ قىزىپ جۇرە بەردى. رامانقۇلدى جاقتايتىن ەشكىم جوق. ءبىراق داۋ جازاسى قانداي بولماق دەگەن جەردەن ۇشىندى. جانقوجا ۇندەمەي وتىر.
— موينىنا ارقان سالىنىپ، الدىمىزعا كەلگەنى دە ولگەنى عوي، — دەدى بەكارىستان — ەرتەدە رۋىن ساتقان وپاسىزعا حالىق مىناداي ءبىر جازا قولدانادى ەكەن. قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ، موينىنا قۇرىم كيىز كيگىزەدى...
— سودان ارتىق جازا جوق!
— بۇل ءتىرى ءولۋ عوي!
جانقوجا بۇل جولى دا ۇندەگەن جوق.
بەكباۋىل ات-شاپان ايىپپەن قۇتىلدى.
ۇكىم ورىندالدى. قوجانيازدىڭ بۇكىل داۋلەتى حالىقتىڭ تالاۋىنا سالىندى. بيلەر ولجاعا بەلدەن باتتى. ۇلكەن ءبىر ۇلەستى جانقوجانىڭ الدىنا تاستادى.
بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما... مومىن اكەنىڭ سول ءسوزى ەسىنە ءتۇستى. باتىر ولجا الۋدان باس تارتىپ وتىر.
— ءبىر باسىما ەكى قۇل بەرىپ وتىرسىڭدار. حيۋاعا قايتا وتكىزسەم دە ءبىراز مال بولادى ەكەن. — جانقوجا قالجىڭعا ايتقان، ەسىتكەن جۇرت يمانداي ۇيىپ تىڭدايدى. — ماعان اتاعان اناۋ قارا ارعىماقتى تورەمۇراتقا مىنگىزىڭدەر. ءۇش كۇن بولدى، قولى دومبىرادان، اۋزى ولەڭنەن بوساعان جوق. اناۋ قالى كىلەم جاپقان قارا ناردى سەگىز اعاما جەتەكتەتىڭىزدەر. شالكيىز بەن دوسپامبەتتى كەزەك تولعاپ، مەيىرلەرىڭدى قاندىردى...
باتىردىڭ تىلەگى سول جەردە ورىندالدى.
ولجا ءبولىس اياقتالدى. جانقوجا تۇپكە ساقتاعان سىرىن ايتتى. نۇرىمبەتتىڭ اسى اي بەلگىلەنگەن كەزىندە، سۇمبىلەنىڭ ىشىندە بەرىلەدى. باتىر كەنەسارىعا شاپقىنشى اتتاندىرعالى وتىر...
بيلەر ماقۇلدادى.
استىڭ الدىندا اقمىرزانىڭ قىرقى بەرىلەتىن ەدى. جانازاسىنا باتىردىڭ ءوزى دە قاتىسقان جوق. سىر بويىنداعى ەلدىڭ جاقسىلارى مەجەلى كۇنگە جينالاتىن بولىپ كەلىستى.
جيىن تارادى.
* * *
قامالدىڭ سىرتىندا شۇباتىلعان كوش، كەتىپ جاتىر، كەتىپ جاتىر. ۇزاقتى كۇنگە كوش اياعى باسىلعان جوق.
ءار اتانىڭ ۇلىنا تيگەن ولجا، بولەك-بولەك اۋىل-اۋىلعا بەت قويدى. اقساقالى باسىندا بارادى. ولجا ءبولىستىڭ ۇلكەنى ەندى اۋىلعا بارعان سوڭ بولادى...
بۇل تىقىنىڭ قامالى ەمەس، قوجانيازدىڭ قازىناسى، حان سارايىنا بەرگىسىز ەدى. اياقتى مالدا ەسەپ جوق... قورشاۋدا قالۋدان قاۋىپتەنگەن باجبان، جاقىن ماڭداعى اۋىلداردىڭ مالىن ايداتىپ الىپتى. جىلقىنىڭ سانى بەس جۇزدەن اسىپ جىعىلادى. ون مىڭعا جۋىق قوي تۇياعى بار...
جەتەكسىز بوس قايتقان قازاق جوق.
ەكى-اق ادام ۇزاق جولدان جاياۋ استى. ءبىرى — جانعازى سۇلتان، ەكىنشىسى — قوجانيازدىڭ ەركە ۇلى قايداۋىل ەدى. ەكەۋىنىڭ دە اياق-قولى بوس، سوڭىندا ەشكىم جوق... ءبىراق ءالىقۇل اۋىلىنىڭ ولجا قويىن ايداعان جىگىتتەر ەكى تورەنى كۇندىز-تۇنى نازارىندا ۇستايتىن. تۇتقىنداردى جاقسىقىلىشقا امان جەتكىزۋ مىندەتىن باتىر بەكجاراسقا جۇكتەدى.
جانعازى سۇلتان العاشقى كۇنى-اق قاشىپ شىعۋدىڭ امالىن قاراستىرعان. كۇندىز اياعىن قيا باستىرمايدى. بەكجاراس تۇندە دە كوز ىلمەي شىقتى. الدەقالاي ۇيىقتاعىسى كەلسە، ون توعىز جاسار ءىنىسى الاشتى وياتادى.
— مىناۋ قارا سارتتىڭ سىلىمتىگىنىڭ ءوزى، مىناۋ سونىڭ بالاسى. بۇلاردا يمان جوق. ۇيىقتاپ قالساڭ ءبارىمىزدى باۋىزداپ، ءجونىن تابادى. ساق بول!
بالا جىگىت الاشتىڭ زارەسىن ۇشىرىپ قويادى.
قارا قازاق ءابىلقايىردىڭ كىم ەكەنىن قايدان ءبىلىپ جاتىر. سىلىمتىك دەگەن ءسوزى جانعازىنىڭ نامىسىنا تيەدى. ءىش قازانداي قاينايدى... ءبىراق كۇرەسەرگە دارمەن جوق...
بەتتەسكەن جەردە جانقوجا اۋىر سوگىس ايتتى.
اقمىرزا جازالاندى. جانعازى سۇلتاننىڭ كوزى ءتىرى، حيۋا باجبانىنىڭ قاسىندا تۇر ەدى. بۇل ول جازاعا ءوزىنىڭ قاتىسى جوق ەكەنىن ايتقاندا، باتىر شامداندى. قازاق بالاسىن ءابىلقايىر اۋلەتى جازالاپ جاتسا، لايقاتى سول ەمەس پە؟ ارىنعازى نەشە شەكتىنىڭ باسىن الدىرعان جوق. ونىڭ ارتىنان كىم جوقتادى؟ اقمىرزانى قارا سارتتىڭ قولىنا بەرىپ، قىزىعىنا قاراپ تۇرعانى، حان تۇقىمى اق سۇيەكتىڭ قۇرىعانى عوي!
— اپىر-اي، جاكە، مەنىڭ نۇرىمبەت بالاسىندا التى الاسىم، بەس بەرەسىم جوق. قارا سارتتىڭ جۇمىسى ءۇشىن كۇيدىردىڭ عوي...
— حالقىڭا يە بولا المايدى ەكەنسىڭ، حاندىقتا نەڭ بار ەدى؟ — جانقوجا قاباعىن شىتىندى. — اتاڭ ءابىلقايىر حان بولدى. الىم-شومەن ءبىر بالامنىڭ ماڭدايىنان شەرتتى دەپ ايتپايدى. الىسسا، ءوزىنىڭ تۋىستارىمەن، تاققا تالاسقان سۇلتان اۋلەتتەرىمەن الىساتىن ەدى. ءابىلقايىر تۇقىمى ازىپ-توزىپ قۇرىدىڭدار. نۇرالىنىڭ الىسقان جاۋى سىرىم باتىر ەكەن. ءبىر سىرىمنىڭ كوزىن جويۋ ءۇشىن ءتورت سۇلتان — نۇرالى، ەسىم، ەرالى، ايشۋاق كەرەك بولدى. شەكەلەرىڭە سوندا تيمەگەن عوي! انا جاقتا بوكەيدىڭ بالاسى جاڭگىر يساتايدىڭ ىزىنە تۇسەدى. شەرعازىنىڭ بالاسى سەن مەنىڭ سوڭىما شىراق الىپ ءتۇستىڭ. بوكەي ورىسقا ارقا سۇيەيدى، سەن حيۋا حاندىعىنىڭ شاشپاۋىن كوتەرەسىڭ. ءوزىڭ بىرەۋگە قۇل بولىپ ءجۇرىپ، قازاققا قالاي قوجا بولاسىڭدار!
اتالى سوزگە اقىماق قانا داۋ ايتادى. جانعازى قايتارىپ ءۋاج ايتا العان جوق. قورقىپ تا وتىر ەدى. كۇزەتشى جىگىتتەر سۇلتاندى الىپ بارا جاتقاندا، وسى بەكجاراستىڭ قۇيرىعىنا تەۋىپ قالعانىن ەسكە ءتۇسىردى...
تاڭ اتقانشا جانعازىنىڭ كوزى ىلىنبەدى.
سارشاتامىزدىڭ ءىشى. كۇن كۇيىپ تۇر. ءومىرى جاياۋ ءجۇرىپ كورمەگەن سۇلتاننىڭ تابانىن تاس قاعىپ، مازاسى كەتتى. جالاڭاياق ەدى. تۇتقىنعا تۇسكەن جەردە ءبىر جىگىت كەبىسى مەن ءماسىسىن سىپىرىپ العان...
بىرەۋ سىدارتا جەلىپ بارادى ەكەن. قارا ارعىماعى جانعازىنىڭ كوزىنە وتتاي باسىلىپ، ەلەڭ ەتتى. ۇستىندەگى ادامنىڭ تورەمۇرات جىراۋ ەكەنىن تانىعاندا، كەۋدەسىندە ءۇمىت ۇشقىنى جىلت ەتكەن-دى. ايسۇلۋدىڭ تويىندا ءۇش كۇن جىرلاعانى ەسىنە ءتۇستى... بىلتىر شاقىرتىپ الىپ، ەكى كۇن ۇيدە ۇستادى. جىرقۇمار جاس توقالىنىڭ تىلەگىن ورىنداعان...
تۇسىنان وتە بەرگەن تورەمۇراتقا داۋىستادى.
— ەي، تورەمۇرات، توقتا! — جانعازى كەزەرگەن ەرنىن ءبىر جالاپ قويدى. — دامدەس بولعان ءىنىم ەدىڭ. تورەننىڭ جاعدايى كەتىپ ك ەلە جاتىر. اياعىمنان تاس قاعادى، تاس توبەمنەن كۇن وتەدى. قارا ارعىماق قاناتتى تۇلپار ەدى، استىڭا تۇسكەن ەكەن. قۇتتى بولسىن، تورەمۇرات!
— تورەم، قازاقتىڭ قاي جۇيرىگىن مىنگەن جوقسىڭ، قاي ارۋىن قۇشقان جوقسىڭ! كوپ بولسا، سول كوپ كەتكەن ەسەمنىڭ ءبىر قايتقانى بولار!
تورەمۇراتتىڭ ايسۇلۋدى مەگزەپ تۇرعانىن جانعازى تۇسىنگەن جوق. كوپ كۇناسىنىڭ ءبىرىن بەتىنە باسقان شىعار. وعان داۋ ايتا المايتىن ەدى.
— تورەنىڭ اتىن جىگىتتىڭ تورەسى ءمىنىپتى. ونى قىزعانبايمىن. جاعدايىمدى كورىپ تۇرسىڭ، ات ساۋىرىن بەر...
— تالاي ساۋىردى سيپادىڭ عوي، بۇل جولى قيناما.
— اپىراي...
جانعازى شوقىتا تارتىپ بارا جاتقان تورەمۇراتتىڭ ارتىنان قاراپ قالا بەردى.
الىكۇل بالالارى جاقسىقىلىشقا ءۇش قونىپ جەتتى.
بەكجاراس جانعازى تورەنى جانقوجانىڭ قولىنا اپارىپ تاپسىردى.
— ەكەۋىن دە قوي سوڭىنا سالىڭدار!
جانقوجانىڭ جارلىعى قىسقا بولدى. كۇن اسقان سايىن اقمىرزانىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ تۇرعانداي. جاسى الپىستىڭ ۇشەۋىنە قارايدى ەكەن. اۋىلدىڭ بار شارۋا قامى اقمىرزانىڭ موينىندا، جانقوجا مال-جان بيلىگىنە ارالاسپايتىن ەدى. اندا-ساندا ەسىنە ءتۇسىپ كەتسە، اۋزىنان جالىن شىعادى.
جانعازى مەن قايداۋىل قوي سوڭىنا ءتۇستى.
قۇلدىققا سالۋدىڭ ءبىر ءتۇرى — باسىنا ءسىرى بۇرىلەتىن ەدى، ونى جاساتقان جوق.
ءبىر ايدان كەيىن باتىردىڭ الدىنا ءبايدىلدا كەلدى. وتكەن ىسكە وكىنىش ايتادى. ءوزىنىڭ قىلداي قياناتى جوق ەكەنىنە انت-سۋ ءىشتى. جانعازى تورەنى دە اقتايدى. باباجان سۇلتاندى سۇمدىق جازا ورىندالاتىن كۇنى عانا شاقىرتىپتى...
جانعازىنىڭ كىنالى ەكەنىنە جانقوجانىڭ كادىگى جوق. ايەلدەر ەرتەڭگىلىك-كەشكىلىك داۋىس قىلعاندا، كەك قايتا جاڭعىرادى. جانقوجا ءبايدىلدانىڭ بوساتىپ الىپ قايتقىسى كەلگەن تىلەگىن ورىنداعان جوق.
— بايەكە، ولاي بولمايدى. جانعازىنىڭ ارتىندا حيۋانىڭ حانى تۇر. ءابىلقايىر اۋلەتىن سىيلايتىنى راس بولسا، اللاقۇلدىڭ ءوزى كەلىپ سويلەسسىن...
ءبايدىلدانىڭ سالى سۋعا كەتىپ قايتتى.
...جانعازى تۇتقىننان اياق استىندا بوساتىلدى. جانقوجا ءبايدىلدانى ءوزى شاقىرتىپ وتىر.
— مىناۋ وتىرعان كۇيەۋ بالاڭ جانعازى، بوساتتىم. سەنەن كەپىلدىك تە المايمىن. جانعازىدان انت تا المايمىن. قوشتاساردا جالعىز ايتارىم، قاس اقىماق بولماسا، ءالىم— شومەنگە بۇدان بىلاي اياعىن انداپ باساتىن شىعار...
وسى جانعازى ون جىلدان كەيىن الىم-شومەندى قانعا بوگەيتىنىن باتىر بىلگەن جوق...
كەشە قوي سوڭىنا سالىپ قويعان تورەسىن كۇتپەگەن جەردە قايىناتاسىنا ەرتىپ قويا بەردى... ەسىتكەن جۇرت تاڭىرقاپ وتىر.
سوڭعى ەكى اپتانىڭ ىشىندە جانقوجانىڭ اۋىلىنا ەكى جاقتان ەلشى كەلدى. بىرەۋى بايماعامبەت سۇلتان وكىنىش بىلدىرەدى ەكەن. قوي سوڭىنا تۇسكەنى حان تۇقىمىنىڭ ولگەنى عوي... تورە سۇيەگىن قورلامايدى. نامىسى كەلگەن بايماعامبەت ەندى بوساتقانىن ءتاۋىر كورىپ وتىر...
جانقوجا وعان دا تولقىعان جوق-تى.
ەرتەڭىنە كەنەسارىنىڭ ەلشىسى كەلدى.
سۇلتان قوجانياز قامالىندا بولىپ وتكەن شايقاسقا ءوزىنىڭ ۇلگىرە الماعانى ءۇشىن كەشىرىم سۇرايدى. جانقوجاعا سۇلىكتەي قارا ارعىماق جىبەرىپتى...
سۇلتاننىڭ تارتۋىن الىپ كەلگەن ءۇيسىن جىگىت ەكەن. كەنەسارىنىڭ قاسىندا ءبىر عانا ورتا ءجۇزدىڭ باتىرلارى عوي دەپ بىلەتىن ەدى. جانقوجا تاڭىرقادى.
— جاكە، كەنەكەمنىڭ قاسىندا كىشى جۇزدەن دە جىگىت كوپ. تابىن بۇقارباي باتىر باستاعان جەتىرۋدىڭ ءبىر توپ جاۋجۇرەكتەرى بار...
— بولار، بولار... ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى كىشى ءجۇز ىشىنە كەلگەلى دە ءبىراز بولدى عوي... — جانقوجانىڭ ۇنىندە كىنالاۋعا ۇقساس ءبىر سارىن بار ەدى.
سەن بۇل بارعاننان بارارسىڭ،
ۇزاق كەشىپ تومەنگە،
ءالىم مەنەن شومەنگە.
ءالىم مەن شومەن حان سايلار،
ابىلاي حاننىڭ بالاسى،
كەنەسارى-ناۋرىزباي
ارتىقشا تۋدى دەگەنگە...
ءقازىر ونىڭ كوكەيىندە دوسقوجا جىراۋدىڭ الگى ايتقان تولعاۋى ىركىلىپ قالعان. راس، ساۋەگەي جىراۋدىڭ بۇل بولجاۋى ءالى ورىندالعان جوق. كەنەسارى الىم-شومەننىڭ شەكاراسىنان ەندى اتتايدى. بالكىم...
ءۇيسىن جىگىتتىڭ اتى سىيدىق، جاسى قىرىقتىڭ ۇستىندە ەدى.
جاۋشى سۇلتاننىڭ ەكى ءوتىنىشىن جەتكىزدى. بىرەۋى جانقوجامەن سۇيەك شاتىسقىسى كەلەدى. اقمىرزانىڭ قىزى ءباتيمانى سۇراپ وتىر. بۇل بۇرىننان كەلە جاتقان جورالعى، قازاق حانعا قىزىن تارتۋعا دا بەرەدى. بۇل كىسى سالىپ سۇراتىپ وتىر. قارادان تۋعان قىزدى حان باسىنا لايىق كورىپ وتىر. جانقوجا بولمايدى دەپ ايتا المادى. ءبىراق ءباتيمانى بار سالتاناتىمەن، ويىن-تويىن وتكىزىپ، وتاۋلاپ بەرەتىنىن ەسكەرتتى. بيىل قازالى بولىپ قالعان جايى بار. ءارى اكەسىنىڭ اسىن بەرگەلى جاتىر... تويدى كۇزگە قاراتتى...
كەنەسارىنىڭ ەكىنشى ءوتىنىشى: قاناتىن قومداپ، سوزاققا اتتانعالى وتىرعانىن ايتادى. ەسەنگەلدى مەن سارجاننىڭ الىنباعان كەگى بار... قوقان حانى مادەلى قازاق اۋىلدارىن دا قان قاقساتىپ وتىر... ەكى كەكتى بىرگە ىزدەسكىسى كەلەدى ەكەن. جانقوجادان وسى جورىقتا ات تىزگىنىن سۇرايدى.
جانقوجا بۇعان دا كەلىستى. قىزىلدىڭ قۇمىندا ورىستان ىعىسقان ءبىر بولەك تابىن مەن شومەكەي اۋىلدارى جايلايتىن ەدى. اقمەشىت قامالىنداعى قوقان امىرشىسىنە الىم-سالىق تولەيدى ەكەن. كەشە ءالىم حيۋاعا قارسى جاپپاي كوتەرىلگەن كەزدە، ولار دا قوبالجيدى. ءشومىشتى تابىن سەيىلدىڭ بايقادامى سىرداريا بويىنداعى وتكەلدىڭ اۋزىندا التى قوقاندىقتى شانشىپ ولتىرگەن حابارى ەستىلەدى... اقمەشىتتىڭ ءحالى مۇشكىل ەدى...
قازاق تورە سۇيەگىن قورلامايدى دەيدى: كەنەسارى دا تورە تۇقىمى. ەرتەڭ ونىمەن ىلىك-شاتىس بولعالى وتىر. جانعازىنى قوي سوڭىنا سالىپ قويعانى ۇيات ەكەن. جانقوجا تابان استىندا شەشىم قابىلداعاندا، سونى ويلاپ ەدى.
ءبىر اپتادان كەيىن اقمىرزانىڭ قىرقى بەرىلدى.
اعا ولسە — ءىنى مۇراسى. اقمىرزانىڭ توقالى بالىم وتىزعا تولماي جەسىر قالىپ وتىر. جاس قاتىن، كەيدە شايتان ازعىرىپ، جۇكتەپ قالاتىنى بولادى.. ارتىندا امەڭگەرى بار جەردە قىرقىنىڭ ۇستىندە باسىنا نەكە سالىپ قوياتىن...
بالىم كوزى ءتىرى قاينىلارىنىڭ ىشىندە جانقوجانى تانداپ وتىر. ايبارشانىڭ دا ابىسىن-اجىنعا ىزعارى جوق. جۋاس ايعىردىڭ ءۇيىرىن ات جاقتايدى. ەستى كەلىنشەك بالىم الپىستاعى شالدى تانداپ ۇستاعاندا، سونى ويلايدى.
جاس جەسىردىڭ باسىنا نەكە ءتۇستى.
ەكى ايدان كەيىن ءباتيمانىن ۇزاتىلۋ تويى وتكەندە، جانقوجا اعاسى ەمەس، اكە ەسەبىندە قيمىلدادى. ءقازىر جۇرت ونى كەنەسارىنىڭ قايىناتاسى دەپ بىلەدى...
ءباتيمانىڭ تويىنا كەنەسارىنىڭ ءوزى قاتىسقان جوق. ءىنىسى ەرجاندى جىبەرىپتى...
قاسىم ورداسىنىڭ سوڭىنا ورىنبور، ومبى اكىمشىلىگى شىراقالىپ تۇسكەن... جان-جاعىندا قۇرۋلى مىلتىق، قۇرسانعان جاۋ، سارىارقادان سىرعىپ شىققان. ارال سىرتىنداعى قاراقۇمعا قاراي ۇدەرە تارتىپ كەلە جاتىر ەدى.
قاراقۇمنان باسقا سايالار جەرى تاۋسىلدى. الىمنەن باسقا پاناسى جوق... سوزاق جورىعىن ءانشيىن قۇنىن كوتەرۋ ءۇشىن ايتادى. كەنەسارىنىڭ قازىرگى ءحالى يت تالاعان بورىگە ۇقسايدى.
جانقوجا ءۇشىن بىرلىك كەرەك. ول بىرلىكتى حاندىقتان ىزدەيدى. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ حيۋا قايتادان اش ارانىن اشادى. ال ەلدىڭ قاپەرىندە تۇك تە جوق، قوجانياز قامالى تالقاندالعان كۇنى تاراپ كەتتى. قاي توبەنىڭ استىندا وتىرعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى.
الىم-شومەنگە حاندىق ءداۋىرى قايتا ورالاتىنداي سىڭايى بار. ءباتيمانىڭ تويى سونىڭ باستاماسى ەدى.
كەنەسارى
جانقوجانىڭ ۇيىندە سەرى سەگىز قوناق ەدى.
قىزىلدا باسپاشى توبە كورسەتىپتى. اساننىڭ ءبىر اۋىلى شەت جايلاپ جۇرەدى ەكەن. ەركەك كىندىكتى تۇگەل قىرىپ، تۇك قالدىرماي شاۋىپ كەتكەن كورىنەدى. سەگىز ايتىپ وتىر.
— قىرىق شاقتى ادام، مىلتىقتارى بار دەيدى.
جانقوجا باسپاشىنىڭ حابارىن الدىڭعى كۇنى ەسىتتى. ەل دۇرلىگىسىپ جاتىر. باتىر قۇرماناي-قۇتتىقتان قىرىق جىگىتتى اتقا قوندىرعان. ۇزىن سانى ەكى جۇزدەي ادام، بەكارىستان باستاپ، باسپاشى كەلگەن جاقتى بەتكە الىپ كەتىپ ەدى. حابارىن كۇتىپ وتىر.
— بۇل باسپاشىنى اتتاندىرىپ وتىرعان حيۋا حانى. — سەگىز كۇرسىندى. — باعىنساڭ، قورلىعىندا شىرىتەدى. باعىنباساڭ، قىلىشىن جالاڭداتادى. قايدا بارساڭ قورقىتتىڭ كەرى بولدى عوي...
سەگىزدىڭ اۋىلى بيىل كوشەكتىڭ كوك توبەسىنە قاراي جىلجىپ شىعادى ەكەن. باسپاشىنىڭ حابارىنان كەيىن سىردان بەرى ەتەدى. اعايىنعا قوسىلىپتى.
ءجۇرىسى سۋىت، جاقسىقىلىشقا تارتقان بەتى. باتىرعا باسپاشى حابارىن جەتكىزگەنشە اسىعىپتى...
— باسپاشىنى كورەرمىز. ماقپال جەڭەشەمنىڭ جىرىن ايتشى. تورەمۇرات قۇلاق قۇرىشىن ءبىر قاندىرماي-اق قويادى. — جانقوجا ءوتىنىش ايتتى.
سەگىز ۇزاق جىرلاپ كەتسە، جوتەلىپ قالادى ەكەن. قينالعانىن سەزدىرمەي وتىرعان سىڭايى بار. قوڭىر داۋىسپەن ۇزاق تولعادى.
جانقوجانىڭ ءىشى ۋداي اشىدى. بىلتىر كۇزدە عانا ەدى عوي. ءباتيمانىڭ تويىندا وسى سەگىز تان، اپپاق اتقانشا جىرلادى. سوندا سىر بەرگەن جوق-تى.
حيۋانىڭ زىندانىندا تاپقان سىرقاتى اقىرى مەڭدەتۋگە قاراعانى كورىنىپ تۇر. سەرى بىلتىرعىدان كوپ قارتايىپ قالعان. جوتەل قىسقاندا، القىندىرىپ تاستايدى. "ماقپالدان" كەيىن جانقوجا قىستاعان جوق.
باسپاشىنىڭ حابارى شىققالى، ەل ىشىنە قوبالجۋ كىردى. ەركىنە سالسا، قىرعا قاراي جاپىرىلا كوشەتىن، باتىر عانا ۇستاپ وتىر. بۇل اۋىلدان اتتانعان شاپقىنشىنىڭ الدى ەندىگى كەنەسارىعا جەتتى. سۇلتان قارا كەڭگىر بويىنا قاراي ويىسىپتى. نىسانباي راس ايتادى، قاسىم ورداسىنىڭ قازىرگى ءحالى جەل اۋدارعان قاڭباققا ۇقسايتىن ەدى.
وسى ون كۇننىڭ بەدەرىندە التى ءالىمنىڭ بيلەرى جاقسىقىلىشتا باس قوسادى. باتىردىڭ دەگەنى بولسا، قىزىلداعى ەل تۇگەل سىردىڭ بەرگى بەتىنە كوشىرىلەدى. قۋانداريانىڭ بويىنا ەكى-ۇش جەردەن قاراۋىل ۇيشىگى قويىلۋى كەرەك... باسپاشى ىلعي قاپى سوعىپ، قۇرتىپ ءجۇر. باس-اياعى جيناق، بوي كورسەتكەن اۋىلدارعا كەزدەسسە، تايقىپ شىعا كەلەتىنى بايقالادى...
"ماقپالدان" كەيىن جانقوجا بالا-شاعانى تاراتتى.
ۇيدە ەكى-اق ادام — ءوزى مەن سەگىز قالعان. ەلدىڭ قامىن سويلەي باستاسا-اق وزەك ورتەنەدى. ەكى شال ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولعانشا كوز ىلگەن جوق.
جانقوجا ءبىر زاماندا حان اتاۋلىنى قۇبىجىق كورەتىن ەدى. سەگىز بۇگىن بايقاپ وتىر، باتىر قارتايعان سوڭ حاندىق ءداۋىردى اڭسايتىن بولىپتى. اكەسىنىڭ ءسوزىن ەسكە الدى. باياعى ءابىلقايىر تۇسىندا بالا جىگىت... جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەيىن "اق تابان شۇبىرىندى" بولىپ، بوسىپ كەتكەن ەل، قالپىنا كەلىپ جاتقان كەزى ەكەن... ورتا ءجۇزدىڭ باسىن ابىلاي قۇرادى. سىرت دۇشپاننىڭ شاپقىنشىلىعىنان امان، قازاقتىڭ بەيبىت ءتۇتىن تۇتەتكەنى دە سول تۇستا بولسا كەرەك...
حيۋا حاندىعىنىڭ تەپكىسىن كەشە كورىپ ءجۇر عوي. اق تابان شۇبىرىندى زامانىندا بوسىپ بارعان قازاقتارعا تىزە باتىرعان جايىن اكەسى ايتاتىن ەدى. بەرتىنىرەك الىم-شومەننىڭ تىزگىنىن ۇستاعان قايىپ حان حيۋا تاعىنا وتىرىپتى... ول كەزدە ەل ارتىق ءزابىر كوردىك دەپ ايتپايدى. قايىپتىڭ بالاسى ءابىلعازىنىڭ تۇسىندا حيۋا تاعىن يناقتار باسادى...
ءابىلعازىنى جانقوجا كوزىمەن كوردى. قارشاداي بالا حانمەن قاتتى-قاتتى سوزگە كەلىپ، الدىنداعى تاباقتى لاقتىرىپ ەدى. قازاق ول كەزدە اردا ەكەن-اۋ...
حاننىڭ قاتالى ارىنعازىداي-اق بولار. قىلمىسكەردى، ۇرى-قارىنى جازالاتقانى بولماسا، قاراشى قازاعىن باسقانىڭ قورلىعىنا بەرگەن جوق. ەلدىڭ تىنىشتىعىن ويلاعاندا، حيۋا شاپقىنشىلارىمەن ارىستانداي-اق الىسىپ ەدى...
وزدەرى جاقسى بىلەتىن حان اۋلەتتەرىنىڭ ءۇش تۇقىمىن تۇگەل تۇپكىرلەپ شىقتى. ءابىلقايىر ۇرپاعى ازىپ-توزىپ بىتكەن. ەڭ سوڭعى حانى جاڭگىردىڭ كەسكىنى اناۋ... ارعى اتاسى نۇرالىنىڭ سالتىنا باسىپ، ەر يساتايدىڭ ىزىنە ءتۇستى... ەل ۇستىنە ورىس سولداتىن شاقىرىپ، ويران سالىپ جاتقان حابارى دۇڭكىلدەپ تۇر. يساتاي مەن ماحامبەت قىر شەكتىسىنە بەت الىپ شىققان ساپارىندا بايماعامبەت سۇلتاننىڭ قاستىعىنا كەزىگەدى....
— ورىس پاتشالىعى كىشى ءجۇزدى ۇشكە بولگەندە، ءالىم— شەمەن بايماعامبەت سۇلتاننىڭ ەنشىسىنە تيگەن كورىنەدى. ويىل-قيىل ەكى وزەننىڭ بويىن جايلايتىن كەتە مەن ءبىزدىڭ قىرداعى اعايىندارعا قىر كورسەتىپ، قوقاڭدايتىن سىڭايى بار. — سونى ايتقاندا جانقوجانىڭ ءوڭى سۇرلانا ءتۇستى. — بايماعامبەتكە تىزگىن ۇستاتقاندا، كورگەن كۇنىڭ نە بولار...
— اپىراي دەسەيشى. كەشەگى جانعازىنىڭ ءتۇرىن دە كوردىك قوي. حان باسىمەن حيۋا باجبانىنىڭ شىلاۋىندا كەتتى. اتادان ازىپ تۋسا، ءتىپتى داۋا جوق ەكەن عوي... سەگىزدى جوتەل قىسىپ، ارجاعىن ايتا المادى.
— جادىك سۇلتان اۋلەتىندە باس كوتەرەر ەشكىم قالعان جوق.
— بىر-ەكەۋى حيۋا جاعىندا جۇرگەن كورىنەدى. سەگىز ايتتى. — اتاسىنىڭ اتىن ساتىپ، قازاق اۋىلدارىن ارالاپ، ات ءمىنىپ قايتاتىنىن اركىمدەر اڭگىمە قىلادى.
— باتىردىڭ تۇقىمى ازسا — باقسى، حان اۋلەتى ازعاندا قايىرشى بولادى. قازاق بىلمەسە نەگە ايتسىن. — جانقوجا كۇيزەلىپ قالدى. — ازىرگە كىسىلىگىنەن ايرىلماعان ابىلاي اۋلەتى سياقتى. قاسىم سۇلتان جولبارىس ەدى. ودان تۋىپ ەسەنگەلدى مەن سارجان دا وسال بولعان جوق. قوقاننىڭ حانى سونىسىن بىلگەن سوڭ عوي، الداپ قاقپانعا ءتۇسىرىپ، تۇبىنە جەتكەنى. ءقازىر ەسىتكەن جۇرت كەنەسارىنى كوپ ايتادى....
كەنەسارىنىڭ كۇيەۋ بولعان اتى، جانقوجانىڭ اۋىلىنا ات ءىزىن سالعان جوق-تى. قول باسىنداي جۇرەكتە ات باسىنداي شەر، باتىر ايتۋعا ۇيالىپ وتىر.
ابىلايدىڭ بالاسى قاسىم تۋعان،
تۋعاندا قاتارىنان اسىپ تۋعان،
اناسىنان تۋعاندا قان شەڭگەلدەپ،
باتتيتىپ ەكى كوزىن اشىپ تۋعان....
ورتا ءجۇز اراسىندا كەڭ تاراعان وسى ولەڭ ءتىلىنىڭ ۇشىندا تۇر ەدى، سەگىز ايتپاي وتىرا المادى.
— قاسىمنىڭ قاتال بولعانى راس شىعار. كەيدە ادامدى زامان دا قاتايتادى. ورىس ەل ىشىنە ىرىتكى سالىپ، بوزاۋىز مومىن ءۋاليحاندى حان كوتەردى. حاندا قاۋقار بولماعان سوڭ، حاندىقتان دا بەدەل كەتەدى. حاندا بەدەل بولماسا، حالىقتان بەرەكە كەتەدى. قازاقتى حالىق قىلام دەگەن جەردە، قاسىمعا ورىسپەن دە، ءۋاليحان ۇرپاعىمەن دە الىسۋعا تۋرا كەلدى عوي. ەكى ورتادا شىبىن ءولىپ، اسىرا سىلتەگەن تاياق، مومىن ەلدىڭ باسىنا تيسە عاجاپ ەمەس... قاسىم سودان سوڭ تەنتەك اتانادى...
جانقوجا سولاي جاعدايلاتىپ كەلىپ، كەنەسارىنى الىم-شومەننىڭ ىشىنە شاقىرعالى وتىرعانىن ايتتى.
— ولەڭ ايتىپ، ءان سالدىم — سەرى اتاندىم. بالاعىمدى ءتۇرىپ كۇرەسكە ءتۇستىم — بالۋان اتاندىم. الدىمىزدا بي دە، باتىر دا اعالارىمىز بولدى، سولاردىڭ ارقاسىندا بىزگە ءسوز تيگەن جوق. ۇستىمە جاۋ كەلىپ قالعاندا بولماسا، ەل قامىن تۇكپىرلەپ ويلاستىرىپ كورگەن جان ەمەس ەدىم. ءقازىر ەل سەنى كوسەم تۇتادى... ءبىر اۋىز ءسوزىڭ ەم. ەلگە بىرلىك كەرەك، ول بىرلىك حاندىقتان تابىلادى دەپ وتىرسىڭ عوي. ساعان نە اقىل ايتامىن. قاسىمنىڭ دا، ونىڭ بالالارىنىڭ دا ءجۇرىسى ءبورىنىڭ جورىتقانىنا ۇقسايدى. ايتەۋىر، سولار بارعان جاقتان شۋ شىعادى عوي. سىرتتان ەستىپ جاتامىز. كەلسىن ورتامىزعا، كورەيىك اۋسەلەسىن! الگىدە كەنەسارى سوزاققا اتتاناتىنىن ايتتىڭ. دەنساۋلىق جاراسا، بالكىم، ول قيقۋعا ءبارىمىز دە ارالاسىپ قالارمىز...
ءبىراق سەرىنىڭ بۇل ارمانى ورىندالمادى.
جانقوجانىڭ اۋىلىنان اۋىرىپ قايتقان. ات ۇستىندە ازەر وتىرىپ بارادى ەكەن. ەكى بۇيىردەن مىقتاپ ۇستاعان شانشۋ سىرەستىرگەن كۇيى قايتا بوساتپاي، ءۇش كۇننەن كەيىن كوز جۇمىپتى.
— اتام دا وسى شانشۋدان كەتىپ ەدى...
ماقپالدىڭ "اتا" دەپ وتىرعانى جانىكە باتىر. جاسى توقسانعا شىققاندا اعايىنعا قوسىلادى... سوندا اۋرۋ ەكەن. ەكى بۇيىرىندە شانشۋ، ەكى كۇننەن كەيىن جان كەشەدى...
سەگىز دە سولاي، ەلگە قوسىلعان جىلى دۇنيەدەن قايتتى.
* * *
كەنەسارى سىيداقتان ايتقان سالەمىندە ورىستارعا قارسى سۇرگىن جورىق بولىپ، ءوزىنىڭ قولى سودان بوسانباي قالعان جايىن ءۋاج ەتەتىن ەدى. بۇل جەردە ءبىر شىندىقتى بۇگىپ وتىر... ونسىز دا قوقان حاندىعىمەن ات قۇيرىعىن كەسىسكەن. قاسىمنىڭ بالاسى، ەندى حيۋامەن ۇستاسۋى قيىن. ءبىراق ونداي وسالدىعى قارا قازاق الدىندا اشىلماۋى كەرەك. وندا حالىق كوزىندە بەدەلدەن ايرىلادى. قوقانىڭ كىم، حيۋاڭ كىم، ايىرىپ جاتپايتىن، ءبارىن دە ءبىر سارتتىڭ اۋلەتى دەپ تۇسىنەتىن قازاق كەنەسارىنىڭ بۇل ساقتىعىن قورقاقتىققا جوريدى نەمەسە سۇلتاننىڭ ونداي قىلىعى جۇرت كوزىنە "جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىم اۋىرماسىن" سياقتى بىردەڭە بولىپ شىعادى...
كەنەسارىنىڭ ءابىلقايىر تۇقىمى ءبولىسىپ الا الماي جاتقان كىشى ءجۇز ىشىنە كەلەتىن نيەتى جوق. قىر ىزىندە جازالاۋشى وتريادى، سارىارقادان تورعاي ولكەسىنە قاراي امالسىز ىعىستى. قاسىم ۇرپاعىن ارعىن-قىپشاق بۇل جاقتا دا جاقتىرماي وتىر.
باستىعى بالقوجا بي بولىپ، بۇكىل ەل ورىستارعا قاراي ىعىسىپ، وبا كەلگەندەي ءبۇلىندى... ورىس سولداتتارىمەن تاعى كەزدەسىپ قالىپ، بەتى قايتقان كەنەسارى كىشى جۇزدەن ءبىر-اق شىقتى.
اتا قونىسى جايىق ءۇشىن جان بەرىپ، جان الىسىپ جاتقان تابىن قۇشاق جايىپ قارسى العانى راس. ءبىراق ول جاقتا قاپتاعان ورىس بەكىنىستەرى... كەنەسارىنىڭ اتىن ەسىتكەندە ءابىلقايىر اۋلەتىنەن تارايتىن بۇكىل تورە دۇرلىگىستى. تاعى دا قىر سوڭىندا جازالاۋشىلار، امالسىز قاراقۇمعا قاراي بەتتەدى. قاسىم ورداسىنىڭ قازىرگى ءحالى، شىنىندا "جەل اۋدارعان قاڭباققا ۇقسايتىن" ەدى. قاشان قاراقۇمعا كىرگەنشە ءبىر جەردە ەكى تاۋلىك ەرۋ بولىپ، جامباسى جەرگە تيگەن جوق...
ونىڭ قيمىلى الامان تاسىر... ءبىر سۇرگىننەن ەس جيناپ ۇلگىرمەي جاتىپ، ەكىنشىسىن باستايدى. سوزاققا اتتانۋ جايلى وي دا كەنەسارىعا الدەقالاي كەلدى. ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ توناۋىنا تۇسكەن قازاقتاردىڭ قازىرگى جاعدايى ساداقتىڭ قاتتى تارتىلعان ادىرناسىنا ۇقسايدى. الىم-شومەننىڭ كوتەرىلىسى كەنەسارىنىڭ كوزىن ءبىر شىندىققا جەتكىزگەندەي ەدى. حالىقتىڭ وسىلاي شيىرشىق اتىپ تۇرعان كەزىن قوقاننان ەسەنگەلدى مەن سارجاننىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن پايدالانىپ قالۋى كەرەك. ال سوزاق قامالىن الۋ ارقىلى قۋعىندا جۇرگەن سۇلتاننىڭ ابىرويى دا كوتەرىلەدى...
سول ابىرويدىڭ ءتۇسىپ بىتكەنىن، ەندىگى جەردە ونى قايتا كوتەرۋگە ابىلايدىڭ كارى ءارۋاعىنىڭ دا سەپتىگى تيە قويۋى دا ەكىتالاي ەكەنىن سۇلتان سەزەتىن ەدى.
دوسقوجا جىراۋ ايتقان ساۋەگەيلىكتى ەسكە الدى. ورتا ءجۇزدىڭ ىشىنەن قۋعىن كورىپ شىققاندا، ونىڭ ءحالى ۇيدەن ۇرگەن يتكە ۇقسايتىن ەدى. قاسىندا اتالىقتى بيدەن، رۋ باسى اقساقالدان بىرەۋى جوق، بۇلىكشى سۇلتاننىڭ سوڭىندا جورىق قىزىعىنا ءتۇسىپ، وزدەرى دە ەلەۋرەسىپ العان ءبىر توپ قارا شوقپار سودىرلار عانا قالعان. جەتىرۋدىڭ جەرىنە كىرگەندە، قاسىندا جەر قايىسقان اۋىر قول دا جوق، ابىرويى دا تۇسكەن... ونى قازاقتىڭ كوزى قاراقتى جاقسىلارى دا ءتۇسىندى. الدەقاشان ورىستىڭ ۇستەمدىگىن مويىنداپ قويعان ەل قۇشاق جايىپ قارسى العاندا، ءبىر جاعىنان، ەسەكدامەگە ەمەكسيدى، ءبىر جاعىنان، ابىلايدىڭ كارى ءارۋاعىن سىيلايدى... ءارى كەنەسارى جاي جۇرگەن جوق، ءبىر قولتىعىندا قاندى شوقپارى تۇر، تەرىس ىڭعاي كورسەتكەن اۋىلداردى قان قاقساتىپ كەلە جاتقانىن ەستيدى. سوندىقتان قانشا جىلى شىراي كورسەتىپ قارسى العانمەن، قاسىمنىڭ ۇلىن حان كوتەرىپ، اسپەتتەي قوياتىن ەشكىم تابىلمادى. جانتورەنىڭ بالاسى ورىس وتريادىن الىپ قىرعا شىققاندا، جاپپاستىڭ جالت بەرەتىن سەبەبى دە سوندا جاتىر ەدى.
ابىرويدان جۇرداي، ورىستان تاياق جەپ كەلە جاتقان كەنەسارى الىم-شومەننىڭ ەرەۋىلىنە قوسىلا كەتتى.
كارى جىراۋ، كونەنىڭ كوزى دوسقوجانىڭ بولجاۋى دۇرىسقا كەلەتىن سىڭايى بار...
كەنەسارىنىڭ قالاي حان كوتەرىلگەنىن اڭگىمە ەتكەندە، بىرەۋلەردە ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز جاقسىلارىنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل اق كيىزدىڭ ءتورت بۇرىشىنان ۇستاپ تۇرىپتى دەگەندەي تۇسىنىك بار. ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. قاسىم سۇلتان تۇقىمىمەن الدەقاشان ات قۇيرىعىن كەسىسكەن ورتا ءجۇزدىڭ اتالىقتى بيلەرىن بىلاي قويعاندا، بۇل سالتاناتقا ءبىر تەبەنىڭ استىندا وتىرعان جەتىرۋدىڭ جاقسىلارى دا قاتىسىپ جارىتقان جوق. كەنەسارىنى ءالىم مەن شومەن — ەكى ارىس ەل حان كوتەردى. دوسقوجا جىراۋدىڭ ساۋەگەيلىگى بۇل جەردە دۇرىس شىقتى.
سىر بويىندا قوجانياز قامالى تالقاندالعان سوڭ، بار دۇنيە تىپ-تىنىش بولا قالمايتىنىن، حيۋا حانى اللاقۇلدىڭ ءبىر سۇمدىقتى ويلاپ جاتقانىن، بۇگىن بولماسا ەرتەڭ ءبىر بۇيىردەن ساپ ەتەتىنىن جانقوجا ءتۇسىندى. انا شەتى مۇعالجار تاۋىنىڭ ساۋىرىندا، مىنا شەتى قىزىلدىڭ قۇمىندا — ەكى ەتەگى داليىپ جاتقان ەلدىڭ، ءالىم اتتى الەمنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ۇستاۋ قارا قازاقتىڭ قولىنان كەلمەيتىن قيىن مىندەت ەدى... اتتان سالىپ اتقا قونعاندا، ايقايلاعان داۋىسىڭ قايدا جەتكەندەي. قىزىلدان شىققان شۋدى ەستىپ، قاراقۇم، بورسىقتاعى قىر شەكتىسى تىك كوتەرىلىپ اتتانعانشا، اڭدىسقان جاۋ شاڭىراعىڭدى ورتاڭا ءتۇسىرىپ ۇلگىرەتىنى انىق ەدى... ءبىر جانقوجا ەمەس، بۇل شىندىققا باسقا بيلەردىڭ دە كوزى جەتىپ وتىر...
وتكەن كۇننىڭ ءبارى ىستىق... ارىنعازى تاققا وتىرىپ سالتانات قۇرعان، كەشەگى حاندىق ءداۋىردىڭ كوزى ءتىرى كۋالارى ورتاسىندا ءجۇر... شالدارعا سويلەتسەڭ، ول ءبىر قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان بولىپتى... ەل تىنىش، جۇرت امان... جاڭاداريا بويىنا ەنتەلەپ كەلىپ قالعان حيۋا شاپقىنشىلارى الدىنان ارىنعازى شىققاندا ات باسىن تارتقان...
ويحوي، داۋرەن، ول ءبىر حاندىق ءداۋىر ەكەن عوي...
قازاق ءقازىر ءبىر جاقسىلىق كورسە، ونى حاندىق داۋرەنگە تەڭەيتىن ەدى.
الىم-شومەنگە حان كەرەك بولىپ تۇر...
كەشە قىل مويىنعا بۇعالىق ءتۇسىپ، تىپىرلاپ جاتقاندا، ات تىزگىنىن بەرۋگە جاراماعان ءابىلقايىر تۇقىمىنان ءتۇڭىلىپ شىققان... ءارى ىشكى وردا ءبۇلىنىپ، يساتاي مەن ماحامبەت قۋعىن كورىپ جۇرگەنىن دە ەستىدى. قازاقتان تۋعان قايراتتى ەر سىرىم باتىردىڭ دا تۇبىنە دە سولار جەتىپ ەدى...
جانقوجانىڭ ۇيىندە وتكەن كەڭەستە وسىنىڭ ءبارى ءسوز بولدى.
تەنتەك ءالىمنىڭ ءشوبى تورە تۇقىمىنان شىققان تەنتەككە — كەنەسارىعا ءتۇسىپ وتىر.
قارا كەڭگىر وزەنىنىڭ بويىندا قاسىم ورداسى شاڭىراق كوتەرگەنىن ەسىتكەن الىم-شومەننىڭ جاقسىلارى كوتەرىلە بارىپ سالەم بەردى. ورتاسىندا جانقوجا كەلىپ ەدى. بىلتىر عانا حيۋانىڭ قامالىن بۇزىپ العان باتىردىڭ ايدىنى اسىپ تۇر.
كەنەسارى ءالىمنىڭ جاقسىلارىن توبەسىنە كوتەرىپ سىيلادى.
قوناقاسى مول، كەكىرىك اتىپ تويعان بيلەر كۇبىر-كۇبىر كەڭەسەدى... سۇلتان ىقىلاسىنا كوڭىل تويدى. ال مىناۋ كەڭەس، سوناۋ جول ۇستىندە باستالىپ، ءبىر تۇيىنگە كەلىپ جاقىنداپ ەدى...
كەنەسارىنى حان كوتەرۋ كەرەك!
ەندى اقساقالداردان ەسىتكەنىمىزدى ايتالىق...
كەنەسارىنىڭ ورداسىندا سوزاق جورىعى اڭگىمە بولىپتى.
— قول باستايتىن ءوزىڭ عوي. ابىلايدى ءۇش ءجۇز حان كوتەرىپ ەدى. سەن قالاي ويلايسىڭ، اتانىڭ جولىن ۇستايسىڭ با؟ — دەپ سۇرايدى ەكەن جانقوجا.
— حالىق ۇيعارسا، حان تۇيەسىن سويماي ما، جاكە. — بۇل كەنەسارىنىڭ جاۋابى كورىنەدى.
الدىڭعى جىلى كۇزدە عانا ءباتيما ۇزاتىلدى. جانقوجانىڭ كەنەسارىعا بۇيرەگى بۇراتىن ءيىنى بار...
التى ءالىم كوكەيگە ءتۇيىپ كەلگەن ويىن باتىردىڭ اۋزىمەن جەتكىزەدى.
الگى اڭگىمەدەن كەيىن سۇلتان ورداسىنان جان-جاققا شاپقىنشىلار اتتاندىرىلادى. قارا كەڭگىر وزەنىنىڭ جاعاسىندا باعزى زاماندا مارقۇم بولىپ كەتكەن الاشا حاننىڭ مازارى بار. حان كوتەرۋ سالتاناتى دا سونداي بەلگىلى جەردە وتكەنى ماقۇل ەدى... ءبارى دە الدىن الا ويلاستىرىلعان. ات جەتەر جەردەگى اۋىلداردان ەشكىم قالعان جوق. اعىلىپ جاتىر.
ءبىراق ورتا جۇزدەن دە، باي ۇلى، جەتىرۋدان دا ادام كەلىپ جارىتقان جوق. كەنەسارىنى الىم-شومەننىڭ جاقسىلارى اق كيىزگە سالىپ، حان كوتەردى.
الدارىندا سوزاق، ۇلى جورىقتىڭ جاي-جاپسارى دا جيىننىڭ ۇستىندە تالقىعا تۇسكەن. ءار بي ءوز رۋىن مىندەتىنە الىپ وتىر. حان سايلاۋىنان ورالعان بەتىندە جىگىتتەرىن اتقا قوندىرۋ قامىنا كىرىسەدى. باستارى تۇيىسەتىن جەر — سوزاق قامالى بولىپ كەلىسىلدى.
* * *
ايباس تاڭ قاراڭعىسىنان تۇردى. تۇندە دە ۇيىقتاپ جارىتقان جوق-تى، ءجيى ويانادى. ءارى توڭىپ ويانادى. مەزگىل ميزام ايىنىڭ ءىشى بولسا دا، جەل لەبىنەن سالقىن ىزعار سەزىلەدى.
ايباستىڭ ۇستىندە شيدەم شەكپەن، ونىڭ سىرتىنان قوي تەرىسى تون كيدى. شەكپەنى تار، توننىڭ سىرتىنان كيۋگە سىيمادى.
بۇل اۋىل حيۋا قامالى تۇسەتىن جىلى جۇتقا ۇشىراپ، ودان كەيىن وڭالا الماي-اق قويعان. ساحار اجالى جەتىپ اۋرۋدان ءولدى. بالپاننىڭ باسىن باباجان الدى. بىلتىر ۇرگەنىشتەن كوشىپ كەلۋىنە قاراپ ءجۇر ەكەن، سەگىز ءۇش كۇن اۋىرىپ دۇنيە سالعان. قازىرگى توقالعا قاراعان ءالىقۇلدىڭ جاسى ۇلكەنى ايباس، اق باس شال ەدى.
بۇل اۋىلدىڭ ەندىگى قوندىسى — سەگىزدىڭ ءۇيى. كوش-كولىك سولاردان، جانىكە تۇقىمى بيىل جاز جايلاۋعا شىققان...
سەرى سەگىزدىڭ قىرقىن بەرىپ جاتقاندا جورىق حابارى جەتتى. جانقوجا سوزاققا اتتانادى ەكەن. سول حاباردى ەسىتكەلى ايباستا ۇيقى جوق. بۇگىن جورىققا اتتاناتىنداردىڭ جولعا شىعاتىن كۇنى ەدى. ايباس تاڭ قاراڭعىسىندا تۇرىپ، قاتىن-بالانى بورىكتىرىپ ءجۇر...
— ءا، اكەڭنىڭ كورىن! تۋ قايدا دەيمىن ساعان!
جانىكەنىڭ ساۋىتى ساحاردا قالىپ، ودان جوعالدى. ايباس اكەسىنىڭ كوزى — سارى الا جىبەكتەن تىككەن تۋدى ساندىققا سالدىرىپ ساقتايتىن ەدى.
زامانىندا سامارحاننىڭ جىبەگى، نەشە جىل ۇستالماي ساندىقتا جاتىپ تۋدىڭ مىجى-مىجىسى شىعىپتى. وعان قاراپ جاتقان ايباس جوق، ۋماجداپ قوينىنا تىقتى.
تاڭ اتقان. قاسىندا سارىنىڭ ەكى نەمەرەسى، ءوز ءىنىسى قاتپا بار، جولعا ءتۇستى.
توقالعا قاراعان ەكى-ۇش اۋىلدىڭ ىرگەسى جاقىن، بارىنە دە ءبىر-بىر باس سۇعىپ شىقتى. توبى ۇركەردەي عانا، جەتى-سەگىز ادام ەدى. ساسكە تۇستە ايباسقا بەكجاراس باستاعان سىرلىباي اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى قوسىلدى.
جامانقۇلدىڭ شاڭىراعى ءالىقۇلدىڭ ىشىندە ۇلكەن ءۇي سانالادى. سوندا جورىققا باراتىندارعا تۇستىك قوناقاسى بەرىلدى. جىگىت سانى جيىرماعا جەتىپ جىعىلاتىن ەدى.
الدا ايباس، تورى بەستىنى ەكى وكپەگە ءجيى تەپكىلەپ، سارى جەلىستەن تانبايدى. سوڭىندا جيىرما جىگىت ەمەس، سامساعان سارى قول كەلە جاتقانداي قوقيلانىپ وتىر. ون جىلدان بەرى كورگەنى جوقشىلىق، قولىنان كەتپەنى تۇسكەن جوق. باباجاننىڭ قاھارىنان قورقىپ-اق بويكۇيەز بولىپ قالعان دەنەگە بىرتە-بىرتە قان جۇگىرگەندەي، بۇگىن تۇلەپ شىعا كەلدى.
جانقوجا باستاعان قالىڭ قولعا اقمەشىت قامالىنىڭ ارعى تۇبىندە قۋىپ جەتتى. الدارىندا شۇبىرىندى جول، شۇبىرعان جىگىتتەر... قاراپ تۇرىپ ايباستىڭ كوزى سۇرىنەدى.
— قىرىق مىڭ اسكەر بار شىعار!
قول ءۇش مىڭنان ءسال-اق ارتىپ جىعىلادى ەكەن. ونى كەشكىلىك وت باسىندا وتىرىپ بەكجاراس ايتتى. جانقوجاعا بارىپ سالەم بەرىپ قايتىپتى.
قىر شەكتىسى مەن ءتورتقارانىڭ جىگىتتەرى ءالى جەتىپ ۇلگىرە الماي جاتىر. ۋادەلى ۋاقىت جاقىنداپ، اسىققان جانقوجا ولاردى سوزاقتىڭ تۇبىندە كۇتىپ الاتىن بولىپتى...
— كەنەسارى قايدا؟
— كەنەسارىدان كەشە شاپقىنشى كەلىپتى. سوزاققا بارىپ جەتكەنىنە ءتورت كۇن، قاماپ جاتقان كورىنەدى...
— ۋاي، ەرىڭ!
جىگىتتەر وعان دا وركەشتەنىپ قالدى.
بەكجاراستىڭ بىلمەيتىنى جوق. اقمەشىت قوقان قامالى ەكەن. ءقازىر ءتىرى تىشقان جورعالامايتىن كورىنەدى. جانقوجانىڭ اتتاندىرىپ كەلە جاتقانىن ەسىتكەن سارتتار الدى-الدىنا قاشسا كەرەك. الدى سوزاقتان شىعىپتى عوي...
وت باسىنداعى جۇرت ءبىراز دۋىلداسىپ باسىلدى.
بۇل كۇندەرى سوزاقتى قاماپ جاتقان كەنەسارى شەرۋى قارقىنداپ قالعان، جانقوجانى كۇتىپ وتىر ەدى.
العاشقى تورت-بەس كۇن ۇلكەن ارەكەت ۇستىندە ءوتتى. سوزاقتى جانقوجا كەلىپ ۇلگىرمەي باسىپ العانداي بولسا، وندا حان ورداسىن ابىروي كۇتىپ تۇر. سوعان اسىققان كەنەسارى ەكى رەت شابۋىل سالىپ، قامال قاقپاسىن بۇزا الماي قايتتى.
سوزاق قامالىنىڭ اينالاسى ەكى قۇلاش ور. كەنەسارى ءار جەرىن كومدىرىپ تە كوردى. قوقاندار قامال ۇستىندە بايلاپ اتىپ، ەكى-ۇش ادامدى وققا ۇشىردى.
ءتورتىنشى كۇنى ەدى. كەنەسارىنىڭ قاسىندا ەكى جۇزدەي جىگىت، قاقپا الدىنا جاقىنداپ بارعاندا، ارجاعىنان ءۇش-تورت ءجۇز سىپاي سايتانداي ساپ ەتە ءتۇسىپ، قولما-قول شايقاس بولدى. ناۋرىزباي كومەككە جەتىپ ۇلگىرگەنشە، حان ون شاقتى جىگىتىنەن ايرىلىپ، باسى امان ازەر قۇتىلادى ەكەن. سودان سوڭ بەتى ءبىرجولا قايتىپ قالعان...
جانقوجا كەلگەندە سىرقات، شاتىردا جاتىر ەدى.
قامالدا ءبىر مىڭداي اسكەر بار... ەكى زەڭبىرەكتى جاۋ ءوتى تەرىستىك بەتكە ورناتىپتى. مىلتىق سانى قىرىق-ەلۋگە جاقىن سياقتى... ونى ءتورت باعىتقا ون-وننان ءبولىپ قويعان. حان ءتيىپ قاشىپ ۇرىسقاندا، بايقاعاندارىن ايتىپ وتىر.
كەنەسارى مالداس قۇرىپ وتىرۋدى اۋىرسىناتىنداي، ءبىر جامباستاپ جانتايا بەرىپ ەدى. سانعا شىققان شيقاندى سىلتاۋراتتى. دالادا قازاقتار اراسىندا كۇبىر-كۇبىر وسەك... حان سارتتارمەن ساتىر-سۇتىر ايقاسىپ قالعان جەردە، قۇيرىعىنا نايزا ءتيىپ، ازەر باس امانداپ شىققانىن اركىم ايتىپ ءجۇر...
سوزاق قامالىن تەزىرەك الۋ كەرەك ەدى. قاماۋ ۇزاققا سوزىلسا، ارجاعىندا تاشكەنت پەن قوقان، كومەك كەلۋى مۇمكىن...
تۇندە حان شاتىرىندا شابۋىل جوسپارى تالقىلاندى.
ەرتەڭىنە ۇزىن سانى ەكى مىڭداي قول قامالدىڭ تۇستىك جاعىنا شىعىپ، قارا كورسەتىپ تۇردى...
ايباستىڭ قولىندا سارى الا تۋ، يتىنە-يتىنە ورعا جاقىنداپ بارىپ قالىپتى. قامال جاقتان تارسىلداعان مىلتىق داۋسى ءجيى ەستىلە باستادى. ءبىراق ەكى-ۇش ءجۇز قادامداي جەردە تۇرعان جۇرتقا ءشيتى مىلتىقتىڭ وعى ءقاۋىپسىز ەدى. ءازىر ولگەن-جارالانعان ەشكىم جوق.
كوكەشكى اتتى كوسىلتىپ، قولدى جاعالاپ كەلە جاتقان جانقوجا جالعىز تۇرعان ايباستى كوردى. جاڭبىرداي جاۋىپ جاتقان وقتىڭ وتىنە شىعىپ كەتىپتى. ءاي، مىناۋىڭ اق كوز ەكەن عوي. جانقوجا شوقىتا ءتۇسىپ، قاسىنا كەلدى.
ايباستىڭ استىنداعى تورى بەستى ءبىر ورنىندا شىر اينالادى.
— ءاي، ايباس!
ايباستىڭ قۇلاعىنا تۇك كىرمەيدى، اۋزى ىرجاڭ-ىرجاڭ، ەكى ەزۋىندە اق كوبىك ەدى. ەسىل-دەرتى قامال بولىپ، باسقا دۇنيە ەستەن شىققان ەكەن. جانقوجا ەكى ايقايلاعاندا، اناۋ ازەر بۇرىلدى. ۇستىندەگى قوي تەرىسى تون شۇرق-شۇرق تەسىك... سونى كورگەن جانقوجا قورقىپ قالدى.
— ويباي-اۋ، جارالانىپ قالىپسىڭ عوي!
ايباستى تىلگە كەلتىرمەي، تورى بەستىنى تىزگىنىنەن جەتەلەي جونەلدى. سارى الا تۋ تولقىپ باسىلدى.
ايباستىڭ ۇستىنەن سارى توندى شەشىپ جاتىپ، بەكجاراس شوشىپ كەتتى. الىستان السىرەپ جەتكەن بىتىرا قوي تەرىسىنەن وپ-وڭاي وتكەنمەن، تۇيە ءجۇن شەكپەنگە كەلگەندە كىدىرىپتى. جىگىتتەر ايباستىڭ ۇستىنەن ءبىر ۋىس بىتىرا تەرىپ الدى...
بۇل كەزدە جانقوجا قامالدىڭ قاقپا جاق بەتىنە قاراي توپەپ بارا جاتىر ەدى...
كەشە كەنەسارىمەن اقىلداسا وتىرىپ، بەس مىڭداي قولدان ەكى ءجۇز جىگىتتى ىرىكتەتىپ شىعارتقان. ءبارىنىن ۇستىندە ساۋىت، ەر قارۋى تۇگەل... قاقپادان ەكى شاقىرىمداي جەردە، قوڭىر توبەنىڭ تاساسىندا كۇتىپ تۇر.
جانقوجا مەن ناۋرىزباي جىگىتتەردى اتقا قوندىردى.
— يا، ءارۋاق!
بار نازارى تۇستىككە شوعىرلانعان قالىڭ قولدا بولىپ، قامال ءامىرشىسى نەگىزگى كۇشتى سول تۇسقا توپتاستىرىپ جاتقان.
استارىندا ءبىر-بىر سايگۇلىك، تاسادان تاپ بەرگەن ەكى ءجۇز جىگىت، قامال قاقپاسىنا اتقان وقتاي ساپ ەتتى.
ساۋىت كيگەن جاۋىنگەرگە بىتىرا مىلتىق داري قويمايدى.
الدا جانقوجانىڭ ءوزى، قولدارىندا ءبىر-بىر بالتا، جىگىتتەر قامالدىڭ ەمەن قاقپاسىن شاپقىلاي باستادى.
قاقپا الدىندا ون شاقتى مىلتىق، جيىرما شاقتى كۇزەتشى. تۇستىك بەتكە شوعىرلانعان سىپايلارىنا حابار ءتيىپ، ونى بەرى قاراي اكەلگەنشە، بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي ۋاقىت كەرەك ەدى..
وعان شەيىن قاقپانىڭ تالقانى شىقتى.
بۇل ەكى ارادا ارتتاعى قالىڭ قول دا جەتىپ، قاقپا الدىندا ءۇش-تورت مىڭداي سارباز شوعىرلانىپ قالعان. قاقپانىن ءبىر قاپتالى سىقىرلاپ قۇلاۋى-اق ەكەن، قازاقتار اتتىلى-جاياۋ ىشكە لاپ بەردى.
كوشەدەگى قويان-قولتىق ۇرىس ءبىر ساعاتقا عانا سوزىلدى.
قامال الىندى.
سوزاق قامالى تەك جۇرتتىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن كەرەك. كەنەسارىنىڭ كوكەيىن تەسكەن تاشكەنت ەدى. ەسەنگەلدى مەن سارجاندى الداپ قولعا تۇسىرگەن قۇشبەگىنىڭ باسىن الماي، شەمەن بولىپ قاتقان كەك تارقامايدى.
سوزاق الىنعان كۇنى كەنەسارىنىڭ قول استىنداعى ساربازدىڭ سانى جەتى مىڭعا جەتتى. قوقان بەكتەرىنىڭ تىزەسى باتقان قوڭىرات پەن سىرگەلىنىڭ جىگىتتەرى اعىلىپ جاتىر.
تاشكەنت قۇشبەگىسىنىڭ قولىندا مىقتاسا ءبىر مىڭداي سىپاي بار. ونىڭ دا ەداۋىر بولىگى ۇلى ءجۇز ءۇيسىن جىگىتتەرى ەدى. كەنەسارى بارسا، قۇشبەگىنى تاستاپ كەتەدى... ال قوقان حانى بولسا، قول جيناۋدىڭ قامىنا ەندى كىرىسىپ جاتىر...
ءبىراق كەنەسارى تاشكەنت جورىعىن كەيىنگە قالدىردى.
حاننىڭ قۇيرىعىنداعى نايزا تيگەن جەرى جازىلعان جوق. ءالى اتقا ءمىنىپ-تۇسۋى قيىن ەدى. ول بىتكەنشە قاشان... ءارى كۇزدىڭ كۇنى، قازاقتىڭ كۇزەمى، كوشى-قونى جاقىنداپ قالعان. جەتى مىڭ ساربازدى ايدالادا ءيىرىپ ۇستاۋ قولدان كەلمەي تۇر. وندا ادام شارشاپ، ات اريدى. قول ىشىنە ىرىتكى كىرەدى...
جانقوجا كۇزگى شارۋا قامىن ايتا باستاعاندا، كەنەسارى وپ— وڭاي كونە كەتتى...
جانقوجا دا ارتىنداعى ەلگە الاڭدايدى. سىر بويىنداعى ءالىم ءۇشىن قوقاننان گورى حيۋا حاندىعى قاۋىپتىرەك... باتىر جىگىتتەرى جورىقتا، اۋىل يەسىز قالعان.
قوجانياز قامالىنداعى ويراننىڭ ءالى ءىزى سۋىعان جوق. قالىڭ قازاق كەنەسارىنىڭ ىزىندە، تاشكەنتكە قاراي تارتىپ بارا جاتقانىن ەسىتسە، اللاقۇل حان اۋىلدىڭ ۇستىندە ات ويناتۋدان تايىنبايدى. باسپاشىسى دايىن تۇر.
كەنەسارىنىڭ تاشكەنت جورىعىنا وكتەمەي، قولدى تاراتقانىنا ەڭ الدىمەن جانقوجا قۋاندى...
سوزاقتا قولعا تۇسكەن ەكى زەڭبىرەك، قىرىق-ەلۋ مىلتىق كەنەسارى ورداسىندا قالدى. حيساپسىز ولجانى دا جەكە يەمدەندى... تەك اتالىقتى-اتالىقتى جەردەن شىققان رۋباسىلارعا عانا ات-شاپان ىرىمداپ جاتىر...
جورىقتان قايتقاندا ايباستىڭ استىندا قۇلا ايعىر، تورى بەستى جەتەگىندە ەدى. شيدەم شەكپەننىڭ سىرتىنان سارى الا جىبەك شاپان كيىپ الىپتى.
— ايباس اعام سوزاققا كەلە جاتقاندا شەكپەندى ىشىنەن، توندى سىرتىنان كيىپ ەدى. سارتتاردىڭ اتاتىنىن بىلگەن ەكەن عوي. — بەكجاراس ازىلدەيدى.
— جوق! — دەدى اق كوكىرەك شال، جۇلىپ العانداي ايتتى.
— شەكپەنىم تار ەدى، قوي تەرىسى قالىڭ توننىڭ سىرتىنان سىيماي پالە بولدى عوي!
جىگىتتەر قىران-توپان كۇلەدى.
— ەندى ولجا شاپاندى نەگە ىشىنەن كيمەيسىڭ؟ شەكپەن ونىڭ سىرتىنان سياتىن شىعار...
— ءاي، قىزىق ەكەنسىڭ! جانىكەنىڭ ايباسى حاننىڭ قولىنان شاپان جامىلعانىن جۇرت وندا قايدان بىلەدى!..
ايباس اۋىلعا جەتكەنشە جىگىتتەردى كۇلكىگە قارىق قىلدى. اتتانىپ كەتكەن جورىقشىلاردان شىعىن بولعان ەشكىم جوق. باس امان بولسا، مال تۇگەل... قازاق ولجاعا كوپ قىزىقپايدى. جىگىتتەر مارە-سارە ەدى.
* * *
سوزاق جورىعى اياقتالدى. كەنەسارى — الىم-شومەننىڭ حانى. اش ارىستان توياتتاعانداي، بيىل جىلداعىداي جورتۋىلعا شىققان جوق. سارىارقا سامال جايلاۋىن دا وكسىمەيدى. شەكتى اۋىلىنىڭ شەتىندە، توقىمتىققان، كوكقاباق ماڭىندا وتىر.
جانقوجا جاقسىقىلىشتان كوشىپ شىعىپ، قىس قىستاۋىنىڭ جەلكەسىنە بارىپ قونىپتى.
قوجانياز قامالى تالقاندالعان، سوزاقتىڭ ورنىندا ك ۇلى قالدى. قوقاندىقتار اقمەشىتتەن دە بەزىپ كەتتى. قۋاڭداريا بويىندا ەكى جەردە قاراۋىل ۇيشىگى.
بيىل ەل ءىشى تىنىشتىق ەدى.
اركىم دە سىر بويىنداعى قىستاۋىنا ورالىپ جاتىر.
قاۋىپ-قاتەر الىستاسا، قازاق تا قۇدايىن ۇمىتادى. بيىلعى كۇز كوكتەمگە اينالعانداي، بالا-شاعا ەمىن-ەركىن تىراڭداستى. ءقازىر ەكى ءۇيدىڭ بىرىندە توي، ەكى اۋىلدىڭ بىرىندە شىلدەحانا... ءالى كەلگەن ات شاپتىرىپ، وعان جەتە الماسا، مۇشە بەرەدى... دالادا الامان تاسىر ەدى...
جامانقۇل باي ۇلكەن ۇلى ءنادىردى بۇدان ءتورت جىل بۇرىن اياقتاندىردى. ءوزىنىڭ جاسى ۇلعايىپ كەلە جاتىر. كەنجەعۇل جاس. نەمەرە ءسۇيۋ ارمان ەدى.
قۇداي بالانى نە بەسىگىمەن بەرەدى، نە ەسەبىمەن بەرەدى... اكەسى تاڭسىققوجا دا كوپكە شەيىن تۋعان بالاسى تۇرماي ءجۇرىپ، بايبىشەسىنەن جالعىز ۇل — جامانقۇلدى كورەدى ەكەن... سونىڭ اقىرى توقال الىپتى...
ال جامانقۇلدىڭ ماڭدايىنا مىناداي اۋمالى-توكپەلى زامان كەلدى. باياعى اۋىر داۋلەت جوق، بۇل كەزدە باي جۇقارىپ قالعان... ەندى جاسى الپىسقا شىققاندا، بالا-شاعانىڭ نەسىبەسىنە قيانات جاساپ، جاس ءيىس ىزدەپ جۇرەتىن شاما جوق. ءارى كەنجە بالاسى كەنجەعۇلعا قالىڭ دا بەرۋسىز... ەكى بالا بار عوي... وعان نەمەرە ءسۇيۋ كەرەك. كەلىنى كۇلتەلى تورت جىلدان بەرى سالتاڭ ءجۇر.
قازاق اسىققاندا، اۋليە-انبيەگە جۇگىرەدى. جامانقۇل بالاسى مەن كەلىنىن ايتۋارعا الىپ كەلىپ وتىر.
سوڭعى جىلدارى ايتۋاردىڭ داڭقى ەلدەن ەلگە تارادى. ۇستا قالاي قاشقانمەن، نادان ەل ەركىنە قويماي، اقىرى اۋليەلىكتى مويىنداتقان. ەسىگىنىڭ الدىنان ات كەتپەيدى، ءۇيىنىڭ تورىنەن اۋرۋ كەتپەيدى.
بۇگىن دە سولاي ەدى. ەرتەڭ ءبىر كۇن قاراشا كىرەدى. ۇستا تام ۇيىندە وتىر. اياداي ەكى بولمەدە تۇمسىق باتار جەر جوق، اۋىز-مۇرىننان شىعادى.
قوناقاسىدان كەيىن جامانقۇل كەلىنى مەن بالاسىن قالدىرىپ، قوندىبايدىڭ ۇيىنە بارىپ جاتتى. جاتتى دەگەن اتى، بۇل ءتۇنى باي كوز ىلگەن جوق. قوندىبايدىڭ ۇيىندە دە قوناق باسى بارشىلىق، داۋلەتكە قاراعان اۋىلدىڭ ازاماتتارى تۇگەل ەدى. باي ەكى بىردەي قۋانىشتىڭ ۇستىنە كەلدى.
سوناۋ حيۋا جۇرتىنان دامەلىنىڭ اعاسى شەكتىباي قاراقالپاق كەلىپ وتىر. جيىرما توعىز جىل بويى ات ءىزىن سالماي كەتكەن تۋىسى... ءامۋداريا بويىندا تالاي تۇرمىس تاۋقىمەتىن كەشكەن... اۋەلى اكەسى مەن شەشەسى ولەدى.. ودان كەيىن ايدوس كوتەرىلىسى باستالىپ، قاراقالپاق باسىنا زوبالاڭ تۋعانداي زامان كەزدەسىپتى... ەندى-ەندى ەسىن جيىپ كەلە جاتقاندا، شەكتى ىشىندەگى بۇلىنشىلىكتىڭ حابارىن ەستيدى. قوجانيازدان ۇرىككەن ەل، ءارى قاراي ىعىسقانى جايلى داقپىرت نەشە تۇرلەنىپ جەتەدى ەكەن. بيىل ەل ءىشى تىنىشتالدى... ەندىگى جۇرت تا اتا قونىسىنا ورالعان شىعار دەگەن جوبامەن شەكتىباي دا اتقا قونادى...
ول دا ۇلكەن قۋانىشقا كەزدەسىپ وتىر. دامەلى ءبىر اپتا بۇرىن جاس بوسانىپ ەدى.
— سارتتى قاشىردىق، ەل ءىشى تىنىشتالىپ كەلە جاتىر عوي. وسى جاقسىلىق ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن. — قوندىباي قۋانىشىن ايتتى. — قىزىمنىڭ اتىن مىناۋ ناعاشىسى قويىپ بەردى. ەلگە تيىشتىق اكەلگەن بالا، ەسىمى تيشىمبيكە بولسىن دەپ وتىر.
جامانكۇل كۇتتى بولسىن ايتىپ وتىرعاندا ءبىر بۇيىرىندە كەنجەع ۇلى جاتىر...
ءالىقۇل اۋلەتىنىڭ، سونىڭ ىشىندە جامانقۇلدىڭ اتاعى ءالى كۇنگە جەر جارادى. قوندىباي اياعىنان تىك تۇرىپ، قىزمەت ەتتى.
جامانقۇل ونى بۇرىن دا توننىڭ ىشكى باۋىنداي كورەتىن ەدى. ۇيىنەن ءبىرىنشى رەت ءدام تاتىپ وتىر. قوندىبايدىڭ ىقىلاسىنا ىرزا... ءۇي ۇستىنە ءۇي تىكسە، ۇيدەن دە جىلى بولادى... قۇداي ايداپ قۋانىشتىڭ ۇستىنە كەلدى. جاڭا تۋعان نارەستەنى اۋىزعا الدى... سوندا ءبىر بۇيىرىندە كەنجە بالاسى، كەنجەعۇل تۇر.
قولىندا باس، ءبىر قۇلاعىن كەسىپ الىپ، قوندىبايعا ۇستاتىپ جاتىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتتى.
— ۇلكەنىم سىرقاستاۋ بولىپ ءجۇر. بالامنىڭ كەنجەسىنە ءالى قالىڭ بەرۋسىز ەدى. مىنا ءبىر الاساپىران زامان كەزدەسىپ، بايتال تۇگىل باس قايعى بولىپ كەتتى عوي...
الگىدەن بەرى ايتا الماي وتىرعانى قۇدالىق جايى ەكەن.
قوندىباي كۇلىپ قويا بەردى.
— جاكە-اۋ، سەن اياق سالىپ، بويىڭا تەڭ كورىپ، قۇدا تۇسسەڭ، مەن ءبىر بالانى ايايمىن با؟
وسىلاي اياق استىندا قۇدالىق جايى ءسوز بولىپ، ون ەكى جاسار كەنجەعۇل — كۇيەۋ بالا، جاڭا تۋعان نارەستە تيشىمبيكە — قالىندىق بولىپ شىعا كەلدى.
سوڭعى ءبىر جىلدىڭ بەدەرىندە بارلىق اۋىلدا سولاي ەدى. ءبىر— بىرىنە قۇدا ءتۇسۋ، بالا اياقتاندىرىپ، قىز ۇزاتۋ... قازاق ەندى-ەندى ەسىن جيناپ كەلە جاتىر.
* * *
قازاق كەنەسارىنىڭ ءبىر باسىندا توعىز نەكە بار ەكەنىن اڭىز قىلىپ ايتادى. كوبىسىنىڭ نەكە تۇسكەن اتاعى... كەنەسارى قاي ەلدىڭ ورتاسىنا كەلسە، ءبىر قىزعا ءجىپ تاعاتىن ەدى. سولاي سۇيەك شاتىس بولۋ ارقىلى بەدەلدى رۋ باسىلارعا ۇستەمدىگىن نىعايتادى. قاشان سۇلۋ قىزدىڭ قىزىعى باسىلعانشا قاسىندا قونىپ-كەتىپ جۇرەتىنى راس... العاشقى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە بالا كوتەرىپ قالسا امالى جوق، قالعان توقالدارى باسىبايلى كۇڭگە اينالىپ جاتىر...
ءباتيما ءوزىنىڭ ونىنشى توقال ەكەنىن — كەلىنشەك بولىپ تۇسكەن كۇنى ءبىلدى...
كەنەسارىنىڭ بايبىشەسى كۇنىمجان... ارعى ءناسىلى اق سۇيەك تۇقىمىنان تارايدى. ات اينالىپ قازىعىن تابادى... كەنەسارى قانشا قاتىن السا دا، اقىرى كەلىپ قارا شاڭىراقتى باعىپ وتىرعان كۇنىمجاندى تاباتىن ەدى.
ءباتيما تۇسكەلى دە ەكى جازدىڭ ءجۇزى بولدى، ەكى قىس ءوتتى... حاننىڭ ونىنشى توقالى بالا دا كوتەرگەن جوق. ءبىراق كەنەسارى ءباتيمانىڭ توسەگىنەن ءالى جەرىپ شىعاتىن ەمەس... اندا-ساندا ۇلكەن ءبىر كەڭەستىڭ رەتى كەلىپ قالىپ، ۇزاق وتىرىسپانىڭ اياعى تۇنگە شەيىن سوزىلىپ كەتسە، امال جوق، كۇنىمجاننىڭ قاسىندا قونىپ قالادى... ايتپەسە، حان يەنىڭ تۇنگى تىرشىلىگى ءباتيمانىڭ وتاۋىندا ءوتىپ جاتىر...
— حان بۇگىن دە ۇلكەن ۇيگە قونباعان با؟
— شەكتىنىڭ مولدالارىن شەتىنەن دۋاقان دەسەتىن. باسىن اينالدىرىپ العان شىعار...
— ءبىر تۇلكىنىڭ ىنىنە تاپ كەلدى عوي. قازىپ جاتىر، قازىپ جاتىر، ەكى جىل بولدى... نە شىعاراتىنىن قايدام...
بۇل حانعا ءبىر بالا تۋىپ بەرىپ، قاتىن ساناتىنا ىلىنگەندەردىڭ ءسوزى. كوبىنە ءباتيما جايلى وسەك-اياڭ، قاتىنداردىڭ باسى قوسىلعان جەردە، بايبىشەنىڭ كوزىنشە ايتىلادى. ادەيى كۇنىمجاننىڭ قىتىعىنا تيۋ ءۇشىن ايتىلادى...
ايەل جىنىسى ءقايبىر جەتىسكەندىكتەن ۇستىنە قاتىن الدىرادى. كۇنىمجان دا كۇرت وزگەرگەن حاننىڭ مىنەزىنە ءقايبىر ىرزا بولىپ ءجۇر... ءبىراق كەنەسارىعا داۋا جوق. ءوزى سۋىنىپ شىعاتىنداي ىڭعايىن تانىتپاسا، وعان ايتقان ءسوز وتپەيدى. سەگىز توقالدىڭ ءارقايسىسى تۇسكەن سايىن كۇنىمجان دا ءبىر ءولىپ تىرىلگەن... سۇلتانعا ءايلا-تاسىل دە، كوزدىڭ جاسى دا وتپەيتىنىن بايبىشە جاقسى بىلەتىن ەدى.
كەنەسارىنىڭ بۇرىنعى توقالدارىنا ءبىر اي، ەكى ايدان ارتىق اينالىپ قالعان جەرىن ول بىلمەيدى. ات اينالىپ قازىعىن تاباتىن. ءباتيما تۇسكەلى ەكى قىس ەتىپ، ەندى اينالىپ ەكىنشى جازعا جەتكەندە، بايبىشە سىر بەردى. دۋا دەگەن ءانشيىن ءسوز... دۋادان ناتيجە شىعاتىن بولسا، ەندىگى كەنەسارى جادى بولىپ كەتەر ەدى. سۇلتان ءار توقالىن كىرگىزگەن سايىن ءبىر دۋا جۇتادى. جۇتقىزاتىن وسى كۇنىمجاننىن ءوزى... ءباتيما تۇسكەن سوڭ دا، ءبىر دۋانى قىمىزعا قوسىپ جۇتقىزعان... سەبى تيگەن جوق.
ءباتيمانىڭ جاسى ءقازىر ون جەتى-ون سەگىزدىڭ شاماسى. قىلىقتى جاس كەلىنشەك... كۇنىمجان ءوزىنىڭ جاس كۇندەسىنىڭ ەسى ءبۇتىن ەكەنىن دا بايقاپ ءجۇر. كەنەسارىنى ارقانداپ ۇستاۋدىڭ ءتاسىلىن تاپقان قاتىن وسال جاۋ بولماسا كەرەك...
كۇنىمجان كۇندەسىنەن ءتاسىلىن اسىرىپ قانا كەنەسارىنى وزىنە قاراتا الادى.
...سول ءتۇنى حان ورداسىندا قوناق بار ەدى. الاتاۋدىڭ باۋرايىنداعى قالىڭ ءۇيسىننىڭ ىشىندە جولاۋشىلاپ جۇرگەن سىيدىق ورالدى...
ۇلى ءجۇز دە ابىلاي يەلىگىنە جاتادى. ءابىلقايىر حان ولگەن سوڭ، قازاق دالاسىندا ۇلكەن قوبالجۋ بولىپ، حان تاعىنا مۇراگەر كوبەيدى. نۇرالى سۇلتاندى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ءبىر بولەگى مويىنداماي شىققان. ءابىلقايىردىڭ تۇڭعىشى باي ۇلى ىشىنە قاراي ىعىسقاندا، الىم-شومەن ونىمەن ات قۇيرىعىن كەسىسىپ قالعان. ابىلاي وسى الاۋىزدىقتى شەبەر پايدالاندى. تۇركىستانعا ءۇش ءجۇزدىڭ بەلگىلى بيلەرىن كەڭەسكە شاقىرتىپ ەدى. جايىق بويىنداعى باي ۇلىنىڭ، ودان جوعارىراقتاعى جەتىرۋدىڭ تۇركىستانعا اياعى جەتكەن جوق. باسقا قازاق تۇگەل ەدى. اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ قولتىعىنا كىرگەن نۇرالىعا تۇركىستان مەشىتىنىڭ يشاندارى قارعىس ايتتى. قازاق دالاسىندا ءاز جانىبەك، ءاز تاۋكە زامانىنداعى حاندىق قايتا ورالۋى كەرەك. التىن تاقتىڭ يەسى — ابىلاي، ونى ءۇش ءجۇزدىڭ حانى دەپ تانىپ وتىر...
ءبىراق بۇل ۇيعارىمدى ءابىلقايىردىڭ بالالارى مويىنداعان جوق. سولاردان سەسكەنگەن ابىلاي دا كوزى تىرىسىندە كىشى ءجۇزدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋدان بوي تارتقان. ەرتەرەكتە سىر وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ ىقىلاسىن وزىنە اۋدارعىسى كەلگەندە، قاراقالپاق قىستاۋلارىنا ويران سالىپ قايتقانى بار... ەرالى مەن ەسىم سۇلتان الدىن كەس-كەستەي بەرگەن سوڭ تيىلدى.
ال ۇلى جۇزدەگى جاعداي باسقاشا. ابىلايدىڭ ءبىر بالاسى سۇيىك سۇلتان جەتىسۋ وڭىرىندە كوشىپ-قونىپ جۇرگەلى قاشان... ۇلى جۇزگە قاراي شىققان سوڭ، تاعى دا ابىلاي حاننىڭ يەلىگى باستالاتىن ەدى...
كەنەسارى ءالىم ىشىندە تىنىش وتىرا الماسىن بىلەدى. سوزاق جورىعىنان قايتقان بەتتە بۇكىل ەلدىڭ توبە شاشىن تىك تۇرعىزعان وقيعا بولدى. انا ءبىر جىلى ورىستىڭ جازالاۋشى وتريادىمەن بەتپە-بەت كەلگەن جەردە قالىڭ جاپپاستىڭ جالت بەرگەنى بار... كەنەسارى سونى كەشپەيتىن ەدى. الگى وقىس قيمىلدى حان ءىنىسى ناۋرىزبايدىڭ قولىمەن جاسادى. جاپپاسقا قاراعان اۋىلداردى كەنەسارىنىڭ اتتاندىرعان جاساۋىلدارى شاپقىنشىلىققا ۇشىراتىپ قايتتى. مالىن ولجالاپ، دۇنيە-مۇلكىن توناۋعا سالعانى ايىرباس، وڭ جاقتاعى قىزدارىن ماسقارالايدى ەكەن. ونىڭ اقىرى ءيسى جاپپاس اتقا قونىپ، ناۋرىزباي باس امانداپ قۇتىلادى...
وسى وقيعادان سوڭ ءالىم ءىشى شوشىپ قالدى. جانقوجا دا قاتتى نالىپ جۇرگەن كورىنەدى...
كەنەسارى ول جولى بار كىنانى ناۋانعا اۋدارىپ، بۇلاڭ قۇيرىققا سالدى. ناۋرىزبايدى جۇرت الدىنا سوگىپ، اۋىلدان الاستاپتى-مىس... قازاق اراسىندا وسىنداي اڭىز تاراتىپ جىبەردى. ءبىراق حان ءالىمنىڭ قاباعى وزگەرگەنىن بايقايدى. جانقوجا ەكى جىلدان بەرى ات ءىزىن سالعان جوق. كەنەسارى تاشكەنتتى ەسكە سالىپ ادام جىبەرگەندە، باتىر قارتايعانىن ايتىپ، شىعارىپ سالىپتى. قارتايعان دا شىعار، ىشىنە تالاۋ كىرىپ وتىر... كەنەسارى جاۋابىنا قاراپ، ىشتەي كادىك الدى.
بىلتىر جۇرتتىڭ الدى بولىپ قىر شەكتىسى سىر بەردى. كەنەسارىنى حان كوتەرەتىن جولى اقساقالدار مالدان الىناتىن زەكەتتى وردانىڭ پايداسىنا جينايتىن بولىپ كەلىسكەن. ءبىرىنشى جىلى قىرۋار مال جينالدى. بىلتىر سىر بويىندا قاراكەسەك، قىردا تىلەۋقاباق حان جاساۋىلدارىن قۇر قايتاردى. جىل اۋىر بولعانىن، حالىقتىڭ تۇرالاپ وتىرعانىن سىلتاۋراتادى. حان كوشىپ بارا جاتقان جوق قوي، بيىل بولماسا جارىن الار... قاباق قاراعۇل باتىر سونى ايتىپتى. سارىارقانىڭ قازاعى "جارىن" دەگەن ءسوزدى تۇسىنە بەرمەيدى. ونىڭ اتى كەلەسى جىل عوي... قازاق قىرسىقسا، كوكەك ايىنا قاراتاتىن. "جارىن" قاي ماعىنادا ايتىلسا دا، وڭىپ تۇرعان جەرى شامالى... كەنە حان قاراعۇلدىڭ سوزىنە شامداندى.
ءبىراق قىر جايلايتىن بولەكتىڭ تۇقىمى توعىز مىڭ ءۇي... حان قاراعۇلعا سوقتىعا العان جوق. كۇزگە قاراي ءبىر توپ جىگىتتى قاراكەسەكتىڭ ىشىنە اتتاندىرىپ، ءبىر ءۇيىر جىلقىسىن قۋدىرىپ العان.
جىلقى ارىنعازى باتىردىڭ اۋىلىنان الىنعان ەكەن. ول دا ءىزىن سۋىتقان جوق. ەرۋلىگە — قارۋلى، كەنەكەڭ اۋىلىنىڭ ءبىر ءۇيىر جىلقىسىن ارىنعازى ءوزى كەلىپ، ايداپ اكەتتى.
— كەنەكەمە سالەم ايت. جىلقى ورنىنا جىلقى الدىم. ايىرىپ الامىن دەسە، ناۋرىزبايدى جىبەرەر...
جىلقىشى سونى ايتىپ كەلگەندە، كەنە حاننىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. ارىنعازى نايزاگەر ەدى. قايراتىن سوزاقتا كوردى. ونەرىن ارىرەكتەن بىلەدى. ءوزىن حان كوتەرەتىن جولى ەدى-اۋ...
ءۇش كۇنگە سوزىلعان كەڭەستەن كەيىن جۇرت ءبىر مەزگىل بوي جازىپ شىعىپ، ناۋرىزبايدىڭ نايزا شانشۋ ونەرىن تاماشالادى... اراسى ەلۋ قادامنان — قىرىق جەردەن جەروشاق قازىلعان. قىرىق قازاندا ەت اسىلاتىن. قازاننىڭ بەتىندە جامباس سۇيەك جاتادى. ناۋرىزباي شاۋىپ كەلە جاتقان بويى، ءبىرىنشى قازانداعى جامباستى ءىلىپ اكەتىپ، ەكىنشى قازانعا اپارىپ سالادى... سولاي اۋىستىرىلىپ سالىنعان جامباس سۇيەكتەردى كەيىن ورالعان بەتىندە ءوز قازاندارىنا قايتا ۇلەستىرىپ ۇلگىرۋى كەرەك...
قازاقتار اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمدى. بۇل دا كەنەسارىنىڭ قارا حالىققا كورسەتكەن ءبىر قىرى، ايىزى قانىپ تۇردى.
سوندا سونشا قازاقتىڭ ىشىنەن جەكە شىعىپ، ناۋرىزبايدىڭ ونەرىن اينىتپاي قايتالاپ بەرگەن جالعىز جىگىت ارىنعازى ەدى. كەنەسارىنىڭ تالاعى تارس ايرىلعانداي. حان تۇقىمىنا ءتان ونەردى قارادان تۋىپ قايتالاعانى نامىسىنا ءتيدى.
ناۋرىزبايدىڭ ارقاسى قىزىپ، جىلقىنىڭ ارتىنان قۋعىسى كەلىپ جۇلقىنعاندا، كەنەسارى توقتاتتى.
— سەن نايزانى ەردىڭ قاسىنان شانىشاسىڭ، ارىنعازى اتتىڭ قۇلاعىنان شانىشاتىن ەدى. نايزاسى بۇرىن ءتيىپ، سۇيەككە تاڭبا بولار... — دەگەن.
تىڭداپ تۇرعان ەشكىم جوق، ءىنىسى ەكەۋى نە كەڭەسكەنىن كىم ءبىلىپتى. ارىنعازىعا ۇرىنا كەتۋدەن سەسكەنۋى دە كادىك. ونىڭ ارجاعىندا الىم-شومەن ەكى ارىس ەل تۇر... ال وردانىڭ ماڭىنداعى ساربازداردىڭ قاق جارتىسى كىشى جۇزدىك جىگىتتەر ەكەن. وتپەن ويناۋ قاتەرلى ەدى...
كەنەسارى جانقوجاعا جاۋشى سالدى. قاراكەسەكتەن جىلقى العانى راس. كوپ بولسا، زەكەتتىڭ بوداۋى شىعار... اقتاننان كەيىن قاراكەسەكتە ادام قالعان جوق ەكەن. كەنەسارى الىم-شومەننىڭ حانى ەمەس پە ەدى؟ ارىنعازىنىڭ بۇل ءىسى زورلىق... كەز كەلگەن قاراشىسى جىلقىسىن قۋىپ الاتىن بولسا، حاندا قانداي قادىر-قاسيەت قالادى؟...
جانقوجا بۇل بارىمتانى ەرۋلىگە قارۋلى دەپ بىلەدى. حاننىڭ جىلقىسىن قۋعانى ءۇشىن ارىنعازىعا ات-شاپان ايىپ كەسىپتى.
كەنەسارى الىمنەن سول جولى ءبىر تىكسىندى.
سىيدىقتىڭ ات قوناتىنى بيىل... ءتورت اي جول ءجۇرىپ جاز جايلاۋدا ورالىپ وتىر.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا شەيىن سوزىلعان وڭاشا كەڭەس اياقتالىپ، سىيدىق جاتار ورنىنا كەتتى.
حان بۇل ءتۇنى كۇنىمجاننىڭ قاسىندا قونىپ قالدى.
انشيىندە باسى جاستىققا ءتيدى، قورىلعا باساتىن. بۇگىن ۇيقىسى قاشتى. دوڭبەكشىپ جاتىر.
وسى ازعانتاي عۇمىرىنىڭ ىشىندە، قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىندا كەنەسارى اتىنىڭ تۇياعى تيمەگەن جەر از قالعان ەكەن. كەزگەن ەلى، ارالاعان جەرى... كوز الدىنان ءبىر-بىر ءوتتى.
ابىلاي اۋلەتىنىڭ اتا مەكەنى — كوكشەتاۋ. قۇبا قالماق شاپقىنشىلىعىنان كەيىن ءۇش ءجۇز ىرگە ايىراتىن جولى ورتا ءجۇز ابىلايدىن ەنشىسىنە ءتيىپتى... حان ورداسىن تىگۋگە لايىق جەر ىزدەگەندە، ارعىن قاز داۋىستى قازىبەك بي سول كوكشەتاۋعا توقتايدى ەكەن...
ورتا ءجۇزدىڭ ەتەك-جەڭى كەڭ، ءۇي سانى مول ۇلىسى دا ارعىن... ارعىن ابىلايدى حان كوتەرىپ سىيلايدى... كەنەسارىنىڭ ويى وسى جەرگە كەلگەندە ءمۇدىردى. ەسىنە ءبىر اڭىز ءتۇسىپ ەدى... كوكىرەككە كادىك كىردى.
...ۇلكەن اس ەكەن. حان اۋلەتىنەن ءبىر بالانىڭ باسىنا قامشى تيەدى. ۇراتىن ارعىننىڭ تەنتەگى. ابىلاي الدىنا اكەلۋگە بۇيىرعاندا، اشۋ ۇستىندە وتىرعان حان اۋىر جازا كەسىپ جۇرەر دەپ قورىققان قازىبەك بي جاساۋىلدى بوس قايتارادى. "تۇيەنىڭ ءوزى تۇيە. ونىڭ قۇمالاعى دا تۇيە مە؟" دەگەن ءسوزدى سوندا ايتىپتى.
ابىلاي ارعىننىڭ كارى ءارۋاعىنداي بولعان توبە بيگە توپىراق شاشا المايدى. "بالا قۇمالاق، مەن تۇيە ەكەنمىن عوي. ەندەشە نەسىن وتىرمىن"، — دەپ، كوتەرىلە كوشەدى. سوندا بەتتەگەن جاعى قاراتاۋ، ۇلى اتاسى ابىلاي حاندىق قۇرعان تۇركىستان ەكەن...
قازىبەك باستاعان ارعىننىڭ بيلەرى ارتىنان قۋىپ بارىپ، ابىلايدىڭ كوشىن جارى جولدان قايىرادى...
ارعىن ابىلايدى حان كوتەرىپ سىيلاعانى راس. ءبىراق كوڭىلى قالسا، سىرتىن دا بەرىپتى. حالىق حانسىز دا ءوسىپ-ونىپ جاتادى. ال حالىقسىز حاننىڭ كۇنى جوق. ونى كەنەسارى دا تۇسىنەدى. ءبىراق ونىڭ تۇسىنىگىندە حالىق وعان الىپ جەيتىن جەمى، سوڭىنا ەرەتىن قولى رەتىندە كەرەك... ولاي بولۋدان قالعان كۇنى حالىقتى شاۋىپ الۋدان تايىنبايدى!
ارعىنعا وكپەلەپ كوشكەن ابىلاي ارتىنان جەتكەن قازىبەكتى كەشىرە سالعان. ويتكەنى قارا باسى ەشكىمگە تۇتقا بولماسىن، ەلسىز كۇنى جوق ەكەنىن تۇسىنەتىن ەدى. كەنەسارى ونىسىن وسالدىق ءبىلىپ، ۇلى اتاسىنا ءمىن تاعادى. وعان سالسا، تورە تۇقىمىنىڭ توبەسىندە قامشى ويناتقان قاراشا قازاق تەنتەگىنىڭ باسىنان قىرعىش سۇيەك الدىرىپ، اراشا تۇسكەن قازىبەكتى اياعىنا جىعىپ، كەك الار ەدى...
ابىلايدان تۋعان وتىز ۇلدىڭ ىشىندە قاسىمنان زورى بولعان جوق. سونىسىمەن قاندى شوقپار تەنتەك اتاندى. سونىسىمەن ورىسقا دا جاقپادى. ابىلايدان كەيىن ورتا ءجۇزدىڭ تاعىنا لايىقتى ادام ىزدەستىرگەندە، ومبى اكىمشىلىگىنىڭ ءۋاليحاندى تانداپ ۇستايتىن سەبەبى دە سوندىقتان...
قاسىم ورداسىنىڭ ءۋاليحانعا قويعان اتاعى "بەيشارا". اياپ ەمەس، كەكەتىپ ايتاتىن. ءۋاليدىڭ ۇستەمدىگىن مويىنداعان قاسىم ۇرپاعى جوق. ورىستىڭ الدىنا بارعاندا بولماسا، قازاق اراسىندا بار تىزگىندى قاسىم ۇستادى. قارا شوقپار سودىر سۇلتاننان ورتا ءجۇز بيلەرى ىعىسا جۇرەتىن ەدى.
ءۋاليحان ءولىمى ابىلاي اۋلەتىنىڭ اراسىنداعى باس ارازدىقتى بۇرىنعىدان دا ۇشىندىردى. تاققا تالاستى. جەر جانناتى كوكشەتاۋعا تالاستى... قارا قازاق تا، حان تۇقىمدارى دا قاسىمدى قولدايتىن سياقتى ەدى. ءبىراق داۋلى ورىس اكىمشىلىگى ءوز قالاۋىنشا شەشتى. تاق مۇراگەرى عۇبايدۇلدا سۇلتان قۋعىندا ءجۇر. ءۋاليحاننىڭ ورنىنا توقالى ايعانىم وتىردى.
"ابىلاي اۋلەتىنىڭ اق توسەگىن ارامدادى. ورىس تورەسىمەن تامىر بولدى. ايتپەسە، ابىلايدان تۋعان بالالاردىڭ كوزى ءتىرى تۇرعاندا، شاڭىراقتى تۇيەگە ءمىنىپ كەلگەن قاتىن حان سايلانا ما؟" قاسىم ورداسىنان تاراعان وسى وسەك قازاق ىشىندە كەڭىنەن تاراپ كەتكەن.
ابىلايدىڭ كىندىگىنەن تاراعان بالالار ەكى جىككە ءبولىنىپ الىپ، اياعى شاپقىنشىلىققا ۇلاسقان قىرقىس وسىلاي باستالدى. اۋەلى قاسىمنىڭ ءوزى... ودان كەيىن ەسەنگەلدى مەن سارجان، كەنەسارى... اتادان بالاعا، اعادان ىنىگە شەيىن ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتىر. اتباسىنداي جۇرەكتە الىنباعان كەك جاتىر...
قاسىم قانشا زور بولعانمەن، قاتىننان جەڭىلدى. ايعانىم ورىس قارۋىنا سۇيەنەدى. قاسىم ۇرپاعىنىڭ كەۋدەسىندە ورىسقا دەگەن وشپەندىلىك سول كەزدەن باستالادى.
قاسىم ورداسىنىڭ كوكشەتاۋ وڭىرىنەن ىرگەسىن قوزعاعانى قاشان... ورىستار قوزعادى. سودان بەرى ىزىندە، ەش جەرگە تابانىن تيگىزبەي كەلەدى...
بالقاش ماڭى... مويىنقۇم... تورعاي... مۇعالجار... قارا كەڭگىر... كەنەسارى تورت-بەس جىلدىڭ ىشىندە تالاي جەرگە ات ءىزىن سالعان ەكەن. ءبىراق كوكشەتاۋداي جەر جانناتىن ەش قايدا كەزدەستىرمەدى. كۇمىس تولقىنىندا كۇن ساۋلەسىن الديلەپ ويناتاتىن بۋراباي كولى... كوككە شانشىلىپ تۇرعان وقجەتپەس شوقىسى... كەنەسارى ساداقشى جىگىتتەرىن جيناپ الىپ، سارىجا تارتقىزىپ قىزىقتايتىن ەدى. باسەكە سارىجانى وقجەتپەستەن اسىرىپ ءتۇسىرۋ... ادىرناسىن الا وگىزدەي موڭىرەتىپ جاتادى... سونىڭ ءبارى داۋرەن ەكەن-اۋ... بۇگىن ءبىرى دە جوق...
بىردە بەكىنىستە، بىردە اشىق دالادا ورىستارمەن ار-جەردە كەزدەسىپ كوردى. اندا-ساندا جاۋ قاشىرسا، ءماز بولادى. شىندىعىنا باقسا، كەنەسارىنىڭ ورىس سولداتىن جاپىرىپ جەڭگەن جەرى جوق. ءبىر سولداتتىڭ باسى ءۇشىن ون جىگىتىن وققا ۇشىراتاتىن ەدى... ات ۇستىندە جورىتىپ جۇرگەنىنە جيىرما جىل، ورىستان بەتى قايتقان...
بەتى قايتپاسا، كوكشەتاۋدان قونىس اۋدارار ما ەدى؟ بەتى قايتپاسا، ايعانىمنىڭ شاشپاۋىن كوتەرگەن ارعىننىڭ جۋان بيلەرىن تالتاڭداتىپ قويار ما ەدى؟ بۇكىل ەل بولىپ ورىسقا بەت بۇرىپ، قاسىم ورداسى قايدا بارسا، سوڭىنا قۋعىن سالدى. قازاقتان كەك الۋ كەرەك بولعان جەردە بۇلار دا تارتىنىپ قالعان جوق... حالىقتى سونىسىمەن شوشىتىپ العانىن كەنەسارى ءالى تۇسىنبەي كەلەدى... "حالىق قورىقسا سىيلايدى" دەگەن پىكىردى قۇلدانىپ قالعان حان اۋلەتى كەلەلى كەڭەستەن گورى، بەل كۇشكە سالعاندى، قول جۇمساپ، سويىل سىلتەگەندى ارتىق كورەدى...
شىڭعىس ورتا ازياعا قاراي بەتتەگەن جولى الدىندا كەزدەسكەن تايپالاردى قان جوسىن قىلىپ وتىرىپتى... ول ءتاسىلقوي ەكەن. كەرەيمەن وداقتاسىپ، نايمان اۋىلدارىن ويراندايدى. باقاس تايپالاردى بىر-بىرىنە ايداپ سالا وتىرىپ، ءوز اسكەرىنە جول اشقان... ءارى ونىڭ الدىندا ورىس پاتشالىعى سياقتى بەرىك بەكىنىپ وتىرعان دۇشپانى دا جوق. ءقاۋىپتى جاۋى حورەزم پاتشالىعى بولسا، الۋان ءتۇرلى الاۋىز تايپالاردىڭ وداعى ىشتەي ىدىراپ بىتكەن كەزى... كەمەل ويعا كەندە، ءوزى ۇرگەدەك ءامىرشىسى دارىندى قولباسىلارىنا دا تىزگىن بەرمەي، اشىق ۇرىستان تايساقتاعانى شىڭعىستىڭ جۇلدىزىن وڭىنان تۋدىردى...
كەنەسارى ول تاريحقا تەرەڭدەپ ۇڭىلە بەرمەيدى. اتادان بالاعا قالىپ كەلە جاتقان شىڭعىس تۋرالى اڭىز بار... جاسىندا جەلبۋاز سۇلتاندار جاسى ۇلعايعان سوڭ ەرتەگىشى شالعا اينالادى. بۇرىننان كەلە جاتقان اڭىزعا ءوز جاندارىنان قوسىپ، وڭدەپ، تۇرلەندىرىپ اكەتەتىن ەدى. كەنەسارىنىڭ ساناسى سولاردىڭ اڭىزىمەن اۋىزداندى، قالىپتاستى...
ءقازىر قازاق رۋ-رۋعا ءبولىنىپ جۇرگەنمەن، بايلانىسى تىعىز... ءارى ارجاعىندا ورىستار، قول ۇشىن بەرۋگە دايىن وتىر. قاسىم اۋلەتى حالىقتىڭ كوزىن قورقىتامىن دەپ ءجۇرىپ، وزىنەن ۇركىتىپ العان. كەنەسارىنىڭ شەكەسىنە ول دا تيگەن جوق. بار ساتسىزدىگىن ورىستىڭ مىقتىلىعىنان كورەدى. كۇش قازانداي قاينايدى، كۇرەسەرگە دارمەن جوقتىڭ كەرى كەلىپ وتىر...
جانقوجانىڭ جاسى جەتپىسكە تاقاپ قالدى. الجىعان شال... كىممەن الىسۋعا جاراعانداي. ءبىراق التى ءالىم... كەنەسارى الىممەن دە الىسىپ كورەر ەدى. كوك جەلكەسىندە قىبىر ەتكەنىن اندىپ ورىستىڭ زەڭبىرەگى تۇر...
سول زەڭبىرەك...
ەكى-ۇش جىلدان بەرى ورىس پاتشالىعىنىڭ حيۋامەن كەتىسكەنى جايلى سىبىس بار. ونىڭ ءبىر سەبەبى سىر بويىندا قوجانياز قامالى ورناپ، ءبىر تايپا ەلدى ءبولىپ اكەتكەنى بولسا كەرەك... ءبىراق ورىستار كەش قيمىلدايدى، قوجانياز قامالى قۇلاعانىن ەسىتكەن سوڭ ارەكەتكە كىرىسەدى. گەنەرال پەروۆسكيي اتاقتى حيۋا جورىعىن ۇيىمداستىراتىن ەدى...
ەگەر وسى جورىق تورت جىل بۇرىن، قاراقۇمنىڭ ۇستىمەن سىر بويىنا قاراي جاسالعاندا، الىم-شومەن ەندىگى ورىس پاتشالىعىنىڭ قانجىعاسىندا كەتەتىن ەكەن. حيۋانىڭ قىسىمى شەكتەن اسىپ، ءوزى شارت كەتۋگە جاقىن وتىرعان ەل ورىستى قۇشاعىن جايىپ قارسى الار ەدى... نيكولاي پاتشانىڭ قاباعىن باققان گەنەرال كەشەۋىلدەتىپ الىپ، ءبىر جۇرىستەن ۇتىلدى.
كەنەسارى بۇل جولى گەنەرالدىڭ الدىن وراپ كەتتى. قوجانياز قامالىن الۋعا ءوز باسى قاتىسپاعانمەن، جانقوجانى جەڭىسىمەن قۇتتىقتاپ ادام جىبەردى. قارىنداسىن سۇراتتى... سولاي ىشىنە كىرىپ الىپ، ءالىمنىڭ باتىرىن قولىنا قوندىردى دا، التىن تاققا وتىردى.
پەروۆسكيي ءۇش جىل كەشىگىپ، حيۋا جورىعىن باستادى. بىلتىر كۇزدىڭ كۇنى ەدى. سىر بويىنا قاراي بەتتەسە قاتەر. جولىندا كەنەسارى تۇر. ءارى ءالىمنىڭ مويىنى حيۋا بۇعاۋىنان قۇتىلعان... ۇستىنە ورىس سولداتى قۇلاعانىن كورسە، قورعاۋشىسى ەمەس، باسقىنشى جاۋ دەپ تۇسىنەدى.
حيۋا جورىعى ورال بەكىنىسى ارقىلى ءۇستىرت ءشولىنىڭ ۇستىمەن اسقانى سوندىقتان. ەشكىمگە تاۋەلسىز، ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە بەتىمەن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تايپا اداي، سونىڭ ءوزىن دە ۇركىتىپ قالىپتى. ورىس اسكەرىنىڭ اداي جايلاۋىنىڭ ءۇستىن باسىپ قوزعالۋى ءبىر جاماندىقتىڭ نىشانىنا ۇقسايدى. ول جاقتا قايىپقالي سۇلتاننىڭ ىقپالى كۇشتى. بالكىم، تەنتەك ادايدىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىككەن سولار شىعار... ماڭعىستاۋ تۇبەگى قوبالجيدى.
الدى-ارتى ەلۋ-الپىس شاقىرىمعا سوزىلىپ كەتكەن ورىستىڭ اسكەري كەرۋەنى... ادايدىڭ باتىر جىگىتتەرى ۇرىمتال جەردەن ساپ ەتىپ، تالاي كەرۋەندى توناپ كەتەدى. ءۇستىرت ولكەسى قىرىق كۇنشىلىك شول... بەتىنە شىققان قىلتاناقتى التى اي جازدىڭ اپتابى ۇشىرىپ اكەتەدى... ات اريدى، ازىق تاۋسىلادى. ءارى قاقاعان قىس... ادايدىڭ نايزاسىنان بىرەۋ-جارىمداپ جازىم بولسا، جۇقپالى ىندەتتەن جۇزدەپ قىرىلىپ، اسكەر ساپى دا سيرەيدى. سۋىققا ۇسىنگەندەر، اۋرۋ قۇر سۇلدەسىن قالدىرعاندارعا اربا جەتپەيدى. بەرەكەسىز وسى توبىرمەن حيۋا جەرىنە كىرىپ، جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى...
پەروۆسكيي اسكەردى جارتى جولدان كەرى قايتارادى.
حيۋادان گورى ورىس پاتشالىعىن قاۋىپتىرەك كورەتىن كەنەسارى بۇل حاباردى ەسىتكەندە ايىزى قانىپ وتىردى.
كەنەسارى سوڭعى ەكى جىلدا ءبىر جاعى بۇحار ءامىرى، ءبىر جاعى حيۋا حاندىعىمەن ەلشى الىسىپ تۇر. بۇحار ءامىرى — قوقاننىڭ اتا جاۋى. ەكەۋىنىڭ مۇددەسى وسى جەردەن ۇيلەسەتىن ەدى. سىر بويىندا پايدا بولعان قازاق حاندىعىن، ەڭ الدىمەن ءامىر مويىنداپ، كەنەسارىعا قارۋ-جاراقتان جاردەمدەستى...
بۇل كەزدە السىرەپ بىتكەن حيۋا كەنەسارىمەن تاتۋلىق ساياساتىن ۇستانۋعا ءماجبۇر... ءارى ەكەۋى دە ورىس پاتشالىعىنا قارسى. سىر بويىنداعى قازاق حاندىعى حيۋانىڭ جەل جاعىنا پانا بولىپ وتىر. بيىل تاعى ءبىر وسەك دۇڭكىلدەيدى. پەروۆسكيي جانا ءبىر جورىقتىڭ قامىنا كىرىسكەن. بۇل جولى سىر بويىنا قاراي بەتتەيدى...
بىرەۋلەر قىر شەكتىسىنىڭ ءبيى ەرنازارعا بايماعامبەت سۇلتاننان ەلشى كەلگەنىن ايتىپ ءجۇر...
كەنەسارى ول اۋىلعا دا تىڭشى سالىپ، ءبىراق انىق-قانىعىن بىلە الماي دىڭكەسى قۇرىدى. جەل بولماسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى، الگى سىبىس شىندىققا ساياتىن سياقتى. قىر شەكتىسى زەكەت بەرۋدەن بيىل دا باس تارتتى.
قاراكەسەك اۋىلى دا زەكەتىن بەرگەن جوق قوي. سوندا ورىنبور اكىمدەرىمەن بۇلار دا استىرتىن بايلانىسىپ وتىرعانى ما؟ قاراكەسەك — جانقوجا باتىردىڭ تۋعان ناعاشى جۇرتى... باتىردىڭ شەشەسى قوپانىڭ قىزى بولعاندا، اقتاننىڭ كىندىكتەس اپكەسى ەدى. ەگەر قاراكەسەك ورىسپەن استىرتىن ءسوز بايلاسسا، ونى جانقوجا دا ءبىلۋى كەرەك... بالكىم، سول قۇپيا ارەكەتىن باتىر ناعاشىسىنىڭ اۋىلى ارقىلى جۇرگىزىپ جاتقان شىعار...
كۇمان يماننان ايىرادى. كەنەسارىنىڭ كەۋدەسىندە كادىك بايلانعالى الدەقاشان... ارىنعازى جىلقىسىن قۋىپ، جانقوجاعا قۇدايمەندەنى جۇمسايتىن جولى ىشىندە تۇيتكىل جاتقان. باتىر ناعاشى جۇرتىن جىعىپ بەرسە، ادال بولعانى...
ات-شاپان ايىپقا كوڭىلى تولعان جوق.
كەۋدەسىندەگى الگى كۇمانى شىندىققا ساياتىنداي. تورت-بەس ايدىڭ ءجۇزى بولدى، تىنىشتىقتان ايرىلدى.
الىم-شومەن قىرىن قاباق تانىتتى. بىلتىر قىر شەكتىسى مەن قاراكەسەك زەكەتتەن باس تارتسا، بيىل ونى كورگەن باسقا رۋلار دا سولقىلدايدى. حاندىقتان بەدەل كەتكەلى تۇر...
ەندى بۇل جەردە قالىپ بولمايدى.
ءارى انا جاقتا ورىستار دا بەرى قاراي جورىققا اتتاناتىن سىڭاي تانىتىپ وتىر. حيۋا حانى جالتاق. كەنەسارىنىڭ قولىمەن وت كوسەگىسى كەلەتىن سياقتى. ال الىدەن تەرىس ىڭعاي تانىتقان ءالىمنىڭ بيلەرىنە سەنىم جوق. كەنەسارىنىڭ باسىن اكەلگەن ادامعا ورىس اكىمشىلىگى اتاپ قويعان ات باسىنداي التىن بار... سول ولجاعا قىزىققان ءالىمنىڭ ءبىر تەنتەگى قاپىسىن تاۋىپ، باس سالۋى مۇمكىن... ودان دا كادىكتەنەدى.
ءۇيسىن ءوزى ءۇشىن شاقىرىپ جاتىر...
الاتاۋدى، تالاس ءوڭىرىن جولى ءتۇسىپ ءبىر-جار كورگەنى بار. ءبىراق جاز جايلاپ، قىس قىستاعان جەرى ەمەس. جەتىسۋ ولكەسى جەر شۇرايى ەدى...
ءۇيسىننىڭ قابىرعاسىنا قوقان تىزەسى باتىپ تۇراتىن كەز... كەنەسارىنىڭ ويى ءالى تاشكەنتتە... ءۇيسىندى اتقا قوندىرىپ، ەسەنگەلدى مەن سارجاننىڭ كەگىن جوقتاۋدان دامەتەدى.
— انت اۋماي، ات جۇگىرمەيدى. قوقان بىزگە ءتيىپ وتىرعان جوق. تىنىش جاتقان ەلگە ءوزىمىز بارىپ ءتيىسىپ، ۇستىمىزگە جاۋ شاقىراتىن نەمىز بار؟ اتاسى ابىلايعا بۇحار جىراۋدىڭ ايتقان وسيەتىن كەنە حان ۇمىتقان ەكەن. "ورىسپەنەن سوعىسىپ، جۇرتىڭا جاۋلىق ساعىنبا" دەگەن جوق پا ەدى؟ مەن دە سونى ايتامىن...
جانقوجانىڭ سول ءسوزىن الىپ كەلگەندە، كەنەسارى اشۋدان جارىلىپ كەتە جازدادى.
تەك ءوزى بايقاماپتى، ءالىم حان ورداسىنان الدەقاشان سىرت اينالعان ەكەن عوي...
كەنەسارى قونىس اۋدارۋعا بەكەم بايلاپ وتىر.
داعدى جامان. مىسالى، ۇياتتىڭ قىمبات ەكەنىن سايقال ادام دا بىلەدى. ءوزىنىڭ بۇزىلعان جايىن جاسىرعىسى كەلگەندە، ول قىتىقشىل-اك... ءبىراق ۇياتىن ساقتاعىسى كەلىپ قانشا تىرىسقانمەن، ۇيرەنگەن داعدى جامان...
كەنەسارى دا سول داعدىسىنا تارتتى. بارىمتا الۋ، ەلدى بورىكتىرۋ... سودان كەيىن ۇدەرە تارتىپ كوشە جونەلەدى.
بىر-ەكى بارىمتاسى كوزگە ءتۇسىپ قالدى. ءۇش-تورت جىلدان بەرى ءبىر جەردەن ىرگەسىن دە كوتەرگەن جوق. ەسكى جىنى قايتا قۇرىستاعانداي، ءبىرازدان بەرى ءتۇن ۇيقىسى قاشىپ ءجۇر.
حان بولۋعا قارىمى شولاق كىسى باياعى جورىتۋىلشى داعدىسىن تارتا بەرەدى...
بۇل ءتۇنى كۇنىمجان بايبىشە دە وياۋ. كەنەنىڭ ءبىر ايدان بەرى قاسىنا قونعانى ەكەن. ەركەك قۇشاعىن اڭساتقان ايەل ءناپسىسى جانىن ازاپتاسا دا، سىر بەرمەي باققان. حانىمى كەنەسارىنىڭ ۇيىقتاعانىن كۇتىپ جاتىر.
ءباتيما ونى كەنەسارىنىڭ ىستىق قۇشاعىنان ايىردى. كۇندىز وردادا بولعانى كىمگە كەرەك، ءتورتىنشى جىلعا قارادى تۇنگى قىزىعىن ءباتيما كورىپ جاتىر...
كۇنىمجان بار سايقالدىعىن اياپ قالعان جوق. ونىڭ ساندىعىندا دارى-دارمەكتىڭ الۋان ءتۇرى ساقتالادى. ەرتەرەكتە قىتايلىق ساۋداگەردەن الىپ قالعان... ۋدان باستاپ، الماس پەن قىزىلجۇيرىككە شەيىنگى قوسپالاردىڭ ءبارى تابىلادى. سونىڭ ءبىرى ايەلگە بالا كوتەرتپەيتىن ءدارى ەدى.
كەنەسارى ىقىلاسى ءباتيماعا شىنىمەن اۋعانىن بايقاپ، ساسقان كەزدە حانىم ساندىعىن اشتى. اۋەلى كۇندەسىنىڭ وتاۋىنا قاعاز شاي جىبەرتتى. اراسىندا بالا كوتەرتپەيتىن ءدارى... ءبىراق شەكتىنىڭ كورگەنسىز قىزى شاي ءقادىرىن بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. ءوزى جىبەرتكەن قاعاز شايى سول كۇيى تۇرعانىن ەكى ايدان كەيىن بىلگەن كۇنىمجان بارماعىن تىستەدى.
سودان سوڭ ەسىگىندەگى كۇڭىن جۇمساپ، مايدالاپ ۇگىتتىرگەن اق جاپىراقتى ءباتيما اشىتقان شۇباتقا ارالاستىرتتى. شەكتىنىڭ قىزىنىڭ سۇيىكتى قورەگى شۇبات ەكەن...
ءدارى كومەكتەستى مە الدە قۇداي بەرمەي ءجۇر مە، ايتەۋىر ءباتيما بالا كوتەرگەن جوق...
ودان كەيىن دە ۋاقىت جىلجي بەردى. كەنەسارىنىڭ باياعى ادەتى، ءارى كەتسە ەكى اي، جاس توقالىنان جەرىپ شىعاتىن ەدى. ءباتيمانىڭ تۇسكەنىنە ءتورت جىل، بالا دا كوتەرگەن جوق... حاننىڭ تۇنگى توسەگى سول وتاۋدا، بايبىشەسى مەن باسقا توقالدارىن ايىندا-جىلىندا ەسكە ءبىر الادى...
ايەل باسىنا ودان ارتىق قورلىق جەتىسپەيدى.
بار امالىن جاساپ تاۋىسقان كۇنىمجان بۇگىن ءباتيماعا ەڭ سوڭعى قاستىعىن دايىنداپ وتىر...
ايەل باسىنا قورلىق جەتىستىرىپ، نەكەلى كۇيەۋى الدىندا جۋىلماس كۇناكار ەتەتىن جالعىز جاعداي بار... ەركەك كوزىنە ءشوپ سالىپ، اق توسەگىن بىلعايدى...
كوزىنە ءشوپ سالعان ايەلدى نامىسى بار ەركەك كەشىرمەسە كەرەك... كەنەسارى ونىڭ ارجاعىندا...
ال كۇيەۋىن، حان كەنەسارىنى ءبىر ءوزى مەنشىكتەپ جاتىپ، ءباتيمانىڭ ونداي جۇگەنسىزدىككە بارۋى مۇمكىن ەمەس... كۇنىمجان "ويناس جاساعان ايەل" جايلى العى-شارعىسىن قولدان ۇيىمداستىرادى... ونىڭ ءبىر كەيىپكەرىن دايىنداپ قويعان...
حاننىڭ اق وردادا قوناتىن كۇنىن كۇتىپ جۇرگەلى قاشان. ءساتى بۇگىن كەلدى...
الگىدە حان سىيدىق باتىرمەن سويلەسىپ وتىرعاندا، كۇنىمجان ەلەۋسىز دالادا شىعىپ قايتقان. بەكەر شىققان جوق. بۇگىن تۇنگى وقيعانىڭ باستى كەيىپكەرىمەن، ءوزىنىڭ سىرلاس جىگىتىمەن سويلەسىپ كەلدى. حان ءقازىر وردادا قونادى... جىگىت ءباتيما وتاۋىنىڭ تاساسىندا كۇتىپ وتىرۋى كەرەك. بەلگى كۇنىمجاننىڭ وزىنەن بولادى. قاتتى قاقىرىنىپ دىبىس بەرەتىن ەدى...
ءبارى دە ويداعىداي بولىپ كەلە جاتىر. حان قوندى. جىگىت وتاۋدىڭ ارجاعىندا... كۇنىمجاننىڭ بەلگى بەرۋى عانا قالعان... ءبىراق قىرسىق قىلعاندا، حان بۇگىن ۇيىقتايتىن ەمەس، مامىق توسەكتە ۇزاق دوڭبەكشىدى... الدەقاشان "ۇيقىعا كەتكەن" كۇنىمجاننىڭ كەۋدەسىنە قايناعان ىزا... حانعا ءباتيمانىڭ ءيىسى ءسىڭىپ قالعان عوي... دوڭبەكشىگەندە سونى اڭسايدى.
قىزعانىش ءبىر كۇيدىرسە، انا جىگىتتەن تاعى قاۋىپتەنەدى... ماۋباستاۋ نەمە ەدى، وتاۋدىڭ كولەڭكەسىندە ۇيىقتاپ قالىپ، بايبىشەنىڭ قاقىرىنعان دىبىسىن ەسىتپەي جۇرسە قايتپەك...
مىنا قاسقاعا نە كورىندى؟ اكەسى قاسىم بۇگىن ولگەندەي جىلى توسەكتە دوڭبەكشي بەرگەنى نەسى؟
ءبارى سول... ءباتيماسىن ىزدەپ جاتىر... شەكتىنىڭ ساسىق قىزى، باسىن دۋالاپ قويعان...
ەندى بولماعاندا ايەل ءناپسىسى جەڭىپ، كۇنىمجان ءوزى ىڭىرسىعانداي ەدى.
حاننىڭ قورىلداعان دىبىسى شىقتى.
ابدەن قالىڭ ۇيقى قۇشاعىنا ەنۋىن كۇتكەن بايبىشە تاعى ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت كۇتىپ جاتتى.
موينىن سوزىپ، وتاۋ جاققا قاراپ قويادى.
اي سۇتتەي جارىق. بار دۇنيە ۇيقى قۇشاعىندا، اق وتاۋ جانىندا سەلت ەتكەن جان بالاسى كورىنبەيدى. الگى ماۋباس ۇيىقتاپ قالىپ ماسقارا بولماسا ەت-تى...
حانىم قاتتىراق قاقىرىندى.
جىگىت وتاۋدىڭ الدىندا توبە كورسەتۋى كەرەك ەدى. سودان سوڭ بايبىشە قاتتىراق داۋىستاپ، كۇيەۋىن وياتادى. وعان شەيىن جىگىت تە قوزعالمايدى. كەنە حاننىڭ كوزىنە تۇسكەنشە، شىداپ باعۋى ءتيىس... ۋادە بەرىك...
كۇنىمجان تاعى قاقىرىندى. جىگىتتەن حابار جوق. يت-اي، ۇيىقتاپ قالعان ەكەن!
بارىپ وياتۋ كەرەك!
كۇنىمجان باسىن كوتەرىپ العان. كەنەت بايقادى، جىگىت اق وتاۋدىڭ تاساسىنان سۇيرەتىلىپ شىعىپ كەلەدى ەكەن..
كۇنىمجان دەرەۋ كەنەسارىنى جۇلقىلادى.
قالىڭ ويدان قاجىپ، تەرەڭ ۇيقى قۇشاعىندا شىمباتقان حان وڭايلىقپەن ويانا قوياتىن ەمەس. ءارى قاراي اۋدارىلىپ ءتۇستى.
— حان يەم!
كەنەسارىنىڭ ەتى سەمىز، ۇيقىسى قالىڭ، كۇنىمجان ونى بۇرىننان بىلەدى، ءۇنى قاتقىلىراق شىقتى.
كەنەسارى ءتۇس كورىپ جاتىر ەكەن. الاتاۋدىڭ بوكتەرى. سوڭىندا سامساعان سارى قول، جوعارى قاراي ورمەلەپ بارادى. وزدەرى قوقانعا قاراي اتتانىپ شىققان بەتى ەكەن دەيدى... قالىڭ قولدىڭ الدىندا، بيىك شىڭعا يەك ارتقان كەزدە حاننىڭ استىنداعى تورى توبەل ءسۇرىندى...
تاۋدان تومەن قاراي دومالانىپ كەلە جاتقانىن عانا بىلەدى... وكپەسى اۋىزىنا تىعىلىپ، دىبىسى شىقپاي قالعان... قاتتى جۇلقىلاعان قول ۇيقىسىن شايداي اشتى.
— ۋاح-ۋاح!
— حان يەم باسىڭدى كوتەرشى...
كۇنىمجاننىڭ داۋىسىن تانىعاندا، جان شاقىرعانداي. الگى قورقىنىشتى ءتۇستىڭ اسەرىنەن ءالى دە ايىعا قويماعان كۇيى جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس ۇرادى.
— حان يەم، انا قاراشى!
— نە بوپ قالدى؟! — كەنەسارى قاپالاقتاي ءتۇسىپ، باسىن جاستىقتان جۇلىپ الدى.
— مىندا قارا!
كۇنىمجاننىڭ كولگىرسىگەن تۇرىنەن سەكەم العان كەنەسارى ورنىنان اتىپ تۇردى. بايبىشەسى ساۋساعىمەن ءباتيمانىڭ وتاۋىن كورسەتىپ جاتىر ەكەن.
— نە بولدى؟!
— بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي ۋاقىت وتكەن شىعار. بىرەۋ قارايىپ كىرگەندەي بولىپ ەدى. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي جاتىر ەدىم... انە شىعىپ بارادى...
كەنەسارىنىڭ جۇرەگى مۇزداي بولدى.
سول ەكى ارادا وتاۋدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا بىردەڭە قاراڭ ەتىپ، ءتۇن قوينىنا ءسىڭىپ جوق بولدى. ارىرەك ءبىر شاقىرىمداي جەردە ساربازداردىڭ شاتىرى... وتاۋدان شىققان ادامنىڭ سولاي قاراي بەت العانىندا كادىك جوق ەدى.
كەنەسارى ورنىنان اتىپ تۇرعاندا، كۇنىمجان ۇستاي الدى.
— ءتۇننىڭ ءىشى، تىنىش ۇيقىداعى اۋىلدى دۇرلىكتىرگەنىڭ باسىڭا لايىق بولماس، حان يەم. قار قاتىننىڭ نەسى كەتەدى، سەنىڭ ابىرويىڭ توگىلەدى. ول جىگىتتى قىرىق شاتىردىڭ قايسىسىنان ىزدەپ جۇرەسىڭ؟
كەنەسارى جارىلىپ كەتە جازدادى. كۇنىمجاننىڭ ايتقانى جون. بايبىشەسى قاشاندا اقىلدى كەڭەس ايتاتىن ەدى. حالىق بيلەگەن حانعا قاتىنىن اڭدىعانى ولىممەن تەڭ... وسىندا ءبىر كادىك بار ەكەنىن دە تۇسىنەدى. ونى دالەلدەپ، كۇنىمجاننىڭ ابىرويىن توگۋ بارىنەن دە قيىن ەدى. وتاۋ ءارقاشان اق وردانىڭ ىرگەسىنە تىگىلەدى. ءتۇن ورتاسى اۋعالى قاشان، ال وتاۋ جاق بەتتىڭ ءشيى ءتۇرۋلى تۇراتىنى قالاي؟
كەنەسارى تاڭەرتەڭ ءباتيمانى الىپ كەلۋگە كۇنىمجاننىڭ ءوزىن جۇمسادى.
— تۇندە وتاۋعا كىم كەلدى؟
حاننىڭ ءتۇسى قاتۋلى ەدى. ءباتيما شوشىپ تۇر.
— وتاۋ جاعالاعان ەشكىمدى كورە المادىم، حان يەم...
— بەتپاق!
كەنەسارى بۇل جەردە حاننىڭ ءىسىن جاساۋى كەرەك ەدى. وندا ءباتيمانى شاريعات جولىمەن جازالايدى. ونىڭ ارتى ۇلكەن تەكسەرىس... حالىق قاسيەت تۇتقان حان ورداسىنىڭ بار بىلىعى جالپاق جۇرتقا اشكەرە بولادى...
ورداعا قۇدايمەندە، ەرجان سياقتى ەڭ جاقىن تۋىستارىن شاقىرتتى. كورگەن-بىلگەن سۇمدىعىن ايتىپ وتىر. اڭگىمەگە بايبىشەنىڭ ەسىمىن ارالاستىرعان جوق.
—ءباتيمانىڭ ەندىگى ءومىرى كۇڭشىلىكتە وتەتىن بولسىن. قۇدايمەندە، كەشە قويشى ىزدەپ ءجۇر ەدىڭ. مىنا قاتىندى قوي كوتىنە سالىڭدار!
بۇل قاسىم تۇقىمىنىڭ ءبىرىنشى كورگەن قۇقايى ەمەس، تاڭىرقاعان ەشكىم جوق.
— ەي، جەندەت قايدا؟ مىنا قاتىننىڭ ءبىر بۇرىمىن كەسىڭدەر! ويناس قىلعان جازاسى! — دەدى قۇدايمەندە.
ءباتيمانىڭ تىلەرسەگىن قاعاتىن قارا بۇرىمى ءبىر تولەڭگىتتىڭ قولىندا كەتتى. نەدەن جازىپ قالعانىنا اقىلى جەتپەگەن جاس كەلىنشەك ۇيدەن جىلاپ شىقتى. جازىقسىز ءجابىر كورگەنى جانىنا باتادى. ويناس قىلۋ سۇمدىق... وزىمەن كەتپەي، جانقوجانىڭ اتىنا كىر كەلتىردى... اسىرەسە سوعان قينالادى...
ەرتەڭىنە ءبىر تولەڭگىت ۇيىقتاپ جاتقان ءباتيمانى توسەگىنەن سۇيرەپ تۇرعىزدى.
كەلىنشەك كۇڭدىك تاعدىرىن مويىنداعان. حان ەكى ايتپايدى. قويعا كيەتىن كيىمى دايىن ەدى.
قوي سوڭىندا ءبىر اپتا ءجۇردى. كۇندىز-تۇنى جىلاۋ، ەكى كوزى بۇلاۋداي ەدى. تۇستە قويدى ءيىرىپ تاستاپ، ءبىر تۇزگەننىڭ كولەڭكەسىندە قيسايادى.
...بۇگىن ۇيىقتاپ كەتىپتى. دۇبىرلەگەن ات تۇياعىنىڭ دىبىسى شىعىپ، بىرەۋ ەنتەلەتە اياڭداتىپ كەلىپ قالعان ەكەن. زاپى بولىپ قالعان كەلىنشەك جۇرەگى ءدىر ەتىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. بۇل اۋىلعا كەلگەلى ءباتيما قانداي سۇمدىقتى كورگەن جوق... تالاي بوزداق ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ، ولىگى ءبىر ايدان كەيىن تابىلىپ جاتىر... بىرەۋلەر اياق استىندا "اتتان قۇلاپ" جازىم بولادى. ءباتيمانىڭ كوڭىلى جۇيرىك، سونداي وقيعانىڭ ءبارى حاننىڭ امىرىمەن بولىپ جاتاتىنىن سەزەتىن ەدى.
بەيتانىس سالت اتتىنىڭ ەنتەلەتكەن ءجۇرىسىن ءبىر جاماندىققا جوريدى، اتىپ تۇردى.
— ءباتيما اينالايىن-اي، مىناۋ يتتەر قور قىلعان ەكەن عوي. بۇگىن ەسىتتىم. سەنگەن جوق ەدىم...
— اعاتاي كىم ەدىڭىز؟
— بۇقارباي دەگەن اعاڭ بولامىن. رۋىم — تارتۋلى تابىن. جاكەمنىڭ جاقسى كورەتىن ءىنىسىنىڭ ءبىرىمىن...
جانقوجانىڭ اتى اتالعاندا، ءباتيما كوز جاسىنا يە بولا المادى...
— ادالمىن، اعاتاي. بۇل جاماندىقتىڭ قالاي تاڭىلعانىنا قايرانمىن. بار كادىگىم بايبىشەدە، توعىز قاتىن ءبىر ايەلدىڭ ىزىنە تۇسكەن سوڭ وڭدىرا ما؟ تۇبىمە جەتتى...
— مەن ءقازىر بارىپ كەنەكەڭە سويلەسەمىن. سۇلتان سۇيەگىن قورلامايدى. ابىلايحاننىڭ توقال قاتىنىنان تۋعان ەشكىم جوق. قورلاماسىن!
— اعاتاي، مەنىڭ بولارىم بولدى عوي. ءبىر بۇرىمنان ايرىلدىم. قورعايمىن دەپ ءجۇرىپ، ءوزىڭ جازىم بولارسىڭ. جاكەمە حابار تيسە، كەلىپ الىپ كەتەر ەدى...
— بۇلاردىڭ نەكەلى قاتىنىم دەپ شالقاياتىنى بولادى عوي... جاكەمدى قوزعامايىق...
— تالاق دەپ ءوزى ايتتى. جاكەم كەلسە، مەنى بايلاپ ۇستاپ تۇرا المايدى!
— وندا ءتىپتى جاقسى! — بۇقارباي ۇزەڭگىگە اياعىن سالىپ تۇرىپ ءباتيمانى جۇباتتى. — حان ماعان بىردەڭە ىستەر دەپ قورىقپاي-اق قوي. جانقوجا مەن سەيىل ءتىرى تۇرعاندا، بۇقاربايعا قول كوتەرۋگە ارتىنا باقسىن!
بۇقارباي باستاعان تابىننىڭ جىگىتتەرى حان ساربازىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىنە جاقىن ەدى. كەنەسارى ماڭىنداعى كوپشىلىك تابىننان شىققان ادۋىن باتىرعا سەسكەنە قارايدى. سولاي ەركىندىككە بويى ۇيرەنىپ قالعان بۇقارباي كەنە حاننىڭ ۇستىنە سۇراۋسىز كىردى.
كەلگەن شارۋاسىن ايتىپ وتىر. ءباتيما ايۋداي اقىرعان جانقوجا باتىردىڭ قارىنداسى ەدى. وسى قىز ءۇشىن اقمىرزا باسىن بەردى...وسى ءباتيما ءۇشىن جانقوجا اتقا قونىپ، قوجانيازدىڭ قامالىن شاۋىپ العانىن ايتتى. حان قاتىننىڭ كۇناسىن كوزىمەن كورسە، حالىق الدىندا جازالاسىن. كەرەگەنىڭ كوگى ەمەس، ويناعانى ەركەك كىندىكتى ادام شىعار. ەندەشە ونىڭ دا، ءباتيمانىڭ دا باسى الىنۋى كەرەك!...
— ەي، بۇقارباي، تابىننان شىققان ەر ەدىڭ! ءبىر شەكتىنىڭ نامىسىن جىرتىپ، ساعان نە جوق؟
كەنەسارىنىڭ ەكى بەتى نارتتاي جانىپ، اشۋدان جارىلعالى وتىر. ءبىراق ءوزىن-وزى ۇستادى.
— اتاسىن ايتسا الىس ەمەس، شەكتى دە مەنىڭ باۋىرىم! مەنى جۇمساپ وتىرعان وسىنداعى كىشى ءجۇزدىڭ جىگىتتەرى. سۇيەگىمدى قورلاماسىن دەپ وتىر!
بۇقاربايدىڭ بۇل ءسوزى شىندىق. ءباتيماعا بايلانىستى وقيعا كىشى ءجۇز جىگىتتەرىنىڭ نامىسىنا ءتيىپ، ءسوز باسىندا سودان ۇشىنعان. ءقازىر دە قامسىز كەلىپ وتىرعان جوق، تاڭ اتقالى كىشى جۇزگە قاراعان ەلدىڭ جىگىتتەرى ات ۇستىندە ەدى.
ونى كەنەسارى دا ەسىتىپ وتىر، ودان ءارى ءسوز تالاستىرمادى. سارباز اراسىندا قوبالجۋ كىرگەنىن اۋەلى ەرجان بايقايدى ەكەن. ەلەڭ-الاڭدا كەنەسارىنى ۇيقىسىنان وياتتى. قول ەكى جارىلعالى تۇر ەدى.
— كۇمان يماننان ايىرادى. اۋزىمنان تالاق دەگەن ءسوز شىعىپ كەتىپ ەدى، اتقان وق قايتىپ ورالماس. بۇقارباي، شەكتى باۋىرىم دەپ وتىرسىڭ عوي. ءباتيمانى توركىنىنە اپارتىپ تاستا. جاكەمە قىلداي وكپەم جوق، سونى ايتارسىڭ...
جانقوجامەن كەتىسۋ — التى الىمنەن شىقتى دەگەن ءسوز. ءبىر جاقتاعى قايمانا قازاق جىرتىسىن جىرتىپ، حان الدىنا كەلىپ تۇر. ەرتەڭ الىم-شومەن نە دەيدى؟ كەنەسارى بۇل وقيعادان كەيىن بۇل جەردەن كوشۋى كەرەك ەدى...
ورىستار تاعى دا ءبىر قادام بەرى جىلجىپ، تورعاي بويىنان بەكىنىس ورناتتى. كەنەسارى ولاردىڭ ەندىگى بەت الىسى سىر بويى ەكەنىن ءبىلىپ وتىر...
ورىسپەن ءار جەردە كەزدەسىپ كورىپ، جۇرەگى شايىلعان. ولاردا اسكەر ءتارتىبى كۇشتى. الگى بۇقارباي سياقتى قاراپايىم سولدات قولباسىمەن سالعىلاسىپ تۇرمايدى. كەنەسارىنىڭ ساربازدارى جالان مىلتىقتىڭ تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە الماي ءجۇر. ەرتەڭ ورىس زەڭبىرەگىن سۇيرەتىپ كەلەدى ەكەن. ونىمەن تۇرىسقانداي كۇش كەنەسارىدا جوق...
كوشۋ كەرەك... سىيدىق الاتاۋدى جايلاعان ۇيسىننەن جاقسىلىق حابار اكەلىپ وتىر. سۇيىك سۇلتان ەل تىزگىنىنەن ايرىلدى. قوقان حاندىعى اۋليە اتاعا بەكىنىپ الىپ، بەيبىت ەلدى توناۋعا سالىپ جاتقان جاعداي بار... كەنەسارى سول جاققا كەرەك...
اكەسى قاسىمنىڭ ولەردەگى جالعىز وسيەتى — ەسەنگەلدى— سارجاننىڭ كەگىن الۋ ەدى. ول ءۇشىن قوقان حاندىعىن تالقانداۋ كەرەك... سول ارماننىڭ ۇدەسىنەن شىعاتىن جەرى كەلىپ تۇر.
كەنەسارى بۇگىن-اق كوشىپ كەتكەندەي ەدى. قولىن بايلاعان زەڭبىرەك... ەكى باشقۇرت، ءبىر ورىس ۇستاسى بار. جەزقازعاننان مىس الدىرىپ، ودان زەڭبىرەك قۇيعىزىپ جاتىر. سوزاق قامالىن الاتىن جولى، قوقاندىقتاردىڭ قارداي بوراعان وعىنىڭ استىنا قايرات قىلا الماي قۇر دىڭكەسى قۇرىپ تۇرعان ءبىر كەزدەرى ەستەن كەتپەيدى. زەڭبىرەك بولسا، قانداي قامال كەزدەسسە دە، قاقپاسىن دال-دال قىلىپ كىرەر ەدى...
كوشپەلى ەل جاعدايىندا زەڭبىرەككە داۋا جوق، قازاقتار داۋىسىن ەسىتكەندە-اق بەزىپ كەتەدى. كەنەسارى زەڭبىرەكتەرىنىڭ ءبىتۋىن كۇتىپ، ءجىپسىز بايلانىپ وتىر.
تورەگەلدىنىڭ بالاسى تاقجان ەسىگىنىڭ الدىندا جۇرەتىن ەدى. سارباز بولىپ كەلىستىرمەدى. ودان ات باقتى... تومەندەي-تومەندەي كەلىپ، كۇنىمجاننىڭ مالايىنا اينالدى. سونىسىن ءوزى ۇلكەن شەن بىلەدى. اۋىلىنا قايتپاي قويعان. ءباتيمانىڭ قاسىنا سول تاقجاندى قوسىپ، توركىنىنە قايتاردى.
* * *
ءباتيمانى الىپ كەلگەن تورەگەلدىنىڭ بالاسى جانقوجا اۋىلىن اڭگىمەگە جارىتقان جوق.
باتىردىڭ ءوزى جولاۋشىلاپ كەتىپ ەدى، تاقجان كەتكەن سوڭ ءۇش كۇننەن كەيىن ورالدى.
جانقوجا قارىنداسىنىڭ جاعدايىن جولاي ەستىپتى. بۇرىمى كەسىلگەنىن كەلگەن سوڭ كوردى. بۇل ادام قۇلاعى ەسىتپەگەن قورلىق ەدى. كەنەسارى ءباتيمانى ەمەس، جانقوجانى قورلاعالى ىستەپ وتىر. كىنالى ەكەن، باسىن شاۋىپ تاستاماي ما؟ كوز الدىندا كۇيىك قىلىپ قويۋدى ويلاعان... بۇرىمىن كەسىپ، ۇيىنە اكەلىپ تاستاپ وتىرعان سەبەبى سول...
باتىر اشۋعا مىنگەندە، بالىمنىڭ باسىنا كۇن تۋدى.
جانقوجا كەلگەلى باتيمامەن جۇزدەسكەن جوق. بالىم ايتسا، قىز ناقاق كۇيىپ وتىر... اقمىرزادان تۋىپ، ادال ءسۇت ەمگەن قىزدى جاماندىققا بارار دەپ باتىر دا ويلامايدى.
بالىم بۇل وقيعانى بىلاي تۇسىندىرەدى. ءباتيما تۇسكەن سوڭ، توعىز قاتىن جايىنا قالىپ، حان جاس توقالىنىڭ وتاۋىندا بولادى ەكەن. بار بالە وسىدان باستالادى. ءباتيمانىڭ تۇبىنە توعىز قاتىننىڭ قاستىعى جەتىپ وتىر...
اقتان جوق. جانقوجا قاراكەسەكتەن ارىنعازىنى، كىشكەنەدەن بەكارىستان مەن بەكباۋىلدى شاقىرتتى. قاراساقال دابىل باتىر، قالعان شەكتىدەن بايشوقى مەن باركەلەت كەلىپ وتىر.
ءوز توپشىلاۋىن ايتتى. باتىردىڭ ويىنشا، كەنەسارىنىڭ ىشىندە ارام پىكىر جاتىر. الىمنەن باسقا سۇيەنەرى قالعان جوق. سارىارقاعا سىيماي كەلىپ ەدى، سوندا وسى مىنەزىنەن تاۋىپ ءجۇر ەكەن... شەكتىنىڭ جانقوجاسىنىڭ سۇيەگىن قورلاپ، شەكتى اۋىلىنىڭ شەتىندە قالاي وتىرادى؟
ءسوز وسىعان بايلاندى. كەنەسارىنىڭ الدىنان وتۋگە باستىعى جانقوجانىڭ ءوزى بولىپ، وتىز كىسى اتتانادى. قالعان ءالىم— شومەن قاراپ جاتپاسىن. تورە پەيىلى تار، قانداي سۇمدىق ويلاپ جاتقانىن كىم ءبىلىپتى... قىر شەكتىسىندە قاراعۇل مەن ەرنازارعا دا ات شاپتىرىلدى. باس-اياعىن جيناق ۇستاپ، ساق وتىرۋلارى كەرەك. جانقوجا كەنەسارىعا بارا جاتىر...
* * *
ءباتيمانى الىپ كەتكەن كۇنى ەدى. كۇندەسىنەن قۇتىلعان كۇنىمجان بايبىشە كوڭىلدى وتىردى.
ءۇش كۇننەن كەيىن كەنەسارى ناۋرىزبايدى شاقىرتتى. ۇيدە ەكەۋىنەن باسقا جان جوق، وڭاشا ەدى.
— جانقوجانىڭ قارىنداسىن قايتاردىم...
— بىلەمىن...
— ونىڭ تامىرى بولعان ادامى بۇقارباي! — كەنەسارى بۇنى ءانشيىن ايتىپ وتىر. — ۇستىنە سۇراۋسىز كىرگەن تەنتەك تابىننىڭ كوزىن جويدىرتۋ كەرەك ەدى.
كەنەسارىنىڭ قىلمىستىنى اتاعانى، — كوزىن جويۋعا بەرىلگەن بۇيرىعى ەدى. ناۋرىزباي قينالدى. بۇقاربايمەن تورت-بەس جىلدان بەرى ات ۇستىندە بىرگە كۇن كەشىپ، باۋىر باسىپ كەتكەن جايى بار. باتىردىڭ ءقادىرىن باتىر بىلەدى. بۇقاربايدى وكپەگە قيۋعا بولار، ولىمگە قيۋ قيىن ەكەن. كەنەسارى ەڭ جاۋ جۇرەك باتىرىنان ايرىلعالى وتىر... ناۋرىزباي ونداي جازانى قۇپتامايدى.
— نەگە ۇندەمەي قالدىڭ؟ الدە بۇقاربايدان سەن دە قورقاسىڭ با؟ وندا شىنىڭدى ايت!
— جاقسى، كەنەكە... ويلانايىن.
ءبىراق كەنە حاننىڭ بۇل بۇيرىعى ورىندالمادى.
ناۋرىزباي كورە كوزگە قاستىققا بارا الماي جۇرگەندە، جانقوجانىڭ حابارى شىقتى.
باتىردىڭ قاسىندا وتىز ادام جولداسى بار، بەرى قاراي بەتتەپ كەلە جاتىر... وتىز ادام... ەندەشە سويلەسۋگە كەلە جاتقان بولدى. قوبالجىپ وتىرعان كەنەسارىنىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى.
بۇل كۇندەرى حان ورداسىندا تورە سۇيەكتى تۋىستارىنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل، جانقوجانى قالاي قارسى الۋدىڭ جاي-جاپسارىن اقىلداسىپ وتىردى.
جانقوجادا سوعىساتىن وي جوق، كىنالاسقالى كەلەدى. كەنەسارى دا ءوزىن سوعان لايىق ۇستاۋى كەرەك. اشۋ ۇستىندە قىزىپ كەتىپ، بۇرىمىن كەستىرگەنى راس. باسقا بىرەۋدىڭ قىزى بولسا، حان ونىڭ باسىن الدىرار ەدى. كەنەسارى سولاي جاساعاندا، جانقوجانىڭ ءارۋاعىن سىيلايدى... ايتىلار ءۋاج دايىندالىپ جاتىر.
جانقوجاعا بارلىق قۇرمەت كورسەتىلىپ قارسى الىندى. اۋىلعا كىرەتىن جولدىڭ ۇستىنە، حان ورداسىنا جەتكەنشە، ءبىر شاقىرىمداي جەرگە شەيىن كىلەم جايىلادى. قارسى الۋعا قاسىم تۇقىمىنىڭ ەركەسى، كەنەسارىنىڭ سۇيىكتى قارىنداسى بوپاي شىعاتىن بولىپ وتىر...
بوپاي جاسىندا ەركەكشورا بولىپ ءوسىپ، ەرجەتكەن سوڭ دا سول داعدىسىن تاستاي الماي، قولىنا نايزا ۇستاپ، قاسىنا جىگىت ەرتىپ جورىققا شىعىپ ءجۇردى. ءۋاليحان ءولىپ، قالعان ابىلاي تۇقىمى تاققا تالاسىپ جاتقاندا، ورىس اكىمدەرى وردا بيلىگىن جەسىر قالعان حانىم ايعانىمعا بەرەدى... ەركەكتەرى نامىستانىپ، ايەلدەرى كۇندەپ، بۇكىل ابىلاي تۇقىمى ابىگەر بولىپ جاتقان سول تۇستا ايعانىمنىڭ اۋىلىن شاۋىپ قايتۋعا وسى بوپايدى جۇمسايتىن ەدى. كەنەسارىنىڭ اينالاسىنداعىلار ونىڭ باتىرلىعىن دارىپتەپ، دابىرايتىپ جۇرەدى.
ءارۋاقتى تۋعان ەرلەردىڭ اتىن ەسىتسە ءبىر ەلەڭدەيتىن بوپاي جانقوجانىڭ داڭقىن كىشى ءجۇزدىڭ ىشىنە كىرگەن سوڭ ەسىتتى. حيۋا حاندىعىنا مويىن ۇسىنباي، ءبىر تايپا ەل دەپ جالعىز قارا باسى قۋعىن كورىپ شىعادى ەكەن.
سول جانقوجا حيۋانىڭ قامالىن جالعىز بۇزىپ، شاپقىنشى جاۋدى ايداپ شىقتى... بوپاي سىرتىنان ءبىر كورۋگە ارماندا بولىپ جۇرگەندە، كەنەسارى ءباتيماعا قۇدا ءتۇسىپ، ءوزى باتىر اۋىلىنا قۇداشا بولىپ شىعا كەلدى...
جانقوجامەن بەتپە-بەت سوزاق قامالىندا كەزدەستى. كەنەسارى قۇيرىعىنا نايزا تيگىزىپ، نەشە باتىرىن وققا ۇشىرىپ، قامالدىڭ قاسىندا قامالىپ جاتقاندا، الدىمەن كومەككە جەتكەن التى ءالىمنىڭ جىگىتتەرى ەدى. ابىروي ابىلاي اۋلەتىنە تيگەنمەن، شىندىعىندا قامالدى بۇزىپ العان جانقوجا ەكەنىن بوپاي ءتۇسىندى.
جانقوجانىڭ قاسىندا ەكى ءجۇز جىگىت، قامالدىڭ قاقپاسىن بالتالاپ بۇزىپ جاتقاندا، بوپاي توبەنىڭ باسىندا قاراپ تۇر ەدى...
ول كەزدە جانقوجانىڭ اجارىنا قاراپ، شال دەپ ايتا قويۋ قيىن ەدى. ءبىراق جاسى الپىستىڭ ۇستىنە شىعىپ توقتاسقان كىسى، جەلپىلدەپ قىزىق ىزدەيتىن مەزگىلدەن كەتكەن ەكەن. ونىڭ سابىرلى دا سۇستى تۇرىنە قاراپ، بوپاي ونىڭ ءبارىن جاسىنىڭ ۇلعايعاندىعىنا جورىدى... جورىدى دا وكىندى. ەسىل ەر-اي، ات ۇستىندە جول كەشىپ، جورىتۋىلعا شىعۋدان قالعانى-اۋ ەندى... كەيىن جانقوجا باتىردىڭ ومىرىندە جورىق جورىتىپ، جىلقى قۋۋمەن جۇمىسى بولماي وتكەن بولەك تابيعاتتى كىسى ەكەنىن ەسىتكەندە، بوپاي تاڭ قالدى.
جانقوجانى التى ءالىم اۋليە تۇتاتىنىن ول كەزدە بىلمەيدى. ءبىراق بۇل دۇنيەنىڭ بار قىزىعىن تارىك ەتكەن قاسيەتتى ادامعا جورىپ قويعان. بوپاي بىلەتىن ەركەكتەردىڭ ىشىندە ونداي كىسىنى بۇرىن كەزدەستىرگەن جەرى جوق، جۇمباق جۇرەكتى باتىردى سىرتىنان قادىرلەي جۇرەتىن ەدى...
بۇقارباي باستاعان كىشى ءجۇز جىگىتتەرى بىردەڭە كۇتكەندەي، تومسارىپ ءجۇر. جانقوجانىڭ حابارى جالپاق جۇرتقا جايىلعان. حان ورداسىندا كۇركىل-كۇركىل كەڭەس قىزدى. كىرىپ-شىققان تولەڭگىتتەر نەشە ساققا جۇگىرتىپ ايتادى.
— وندا ناۋرىزباي جىگىتتەرىن ەرتىپ، جول توسۋعا شىعار. شىن سولاي جاماندىعىنا باعاتىن بولسا، ءبىز حان ورداسىن شابامىز!
سارىنىڭ ەستەكبايى تارتۋلى تابىن ىشىندە كەدەيلەۋ اتالىق كۇيكەننەن تارايدى. بۇقارباي سونىڭ بالاسى.
كەدەي ەستەكباي جالعىز ۇلىنا مەزگىلىندە قالىڭ بەرە العان جوق. الىسا كەتسە، بەس جىگىتكە جالعىز دەس بەرمەيتىن اپسالداي ءىرى. بۇقارباي مىنەزگە سىنىق بولىپ وسكەن. قايراتى بويىنا سىيماي ءجۇرىپ، بارىمتاعا اتتانىپ، جىلقى الۋدى دا بىلمەيدى. جاسى جيىرمانىڭ ۇستىنە شىقتى، ءالى كۇنگە بويداق ءجۇر. قاي اۋىلدا توي بار، قاي اۋىلدا شىلدەحانا بولىپ جاتىر، ەستەكبايدىڭ بۇقاربايى سول جەردەن تابىلادى... قىزىپ كەتسە بالۋاندىققا تۇسەتىن. جانىنان شىعارىپ ولەڭ دە ايتادى. تابيعاتى باتىرلىقتان گورى سەرىلىك قۋۋعا جاقىن... ءبىراق قاسىنا توپ قۇراپ، ەلدەن-ەلدى ارالاپ قىزىق قۋىپ جۇرۋگە ەستەكباي شالدىڭ دوڭگەلەك شارۋاسى كوتەرمەيتىن ەدى... جىلدار وتە بەردى.
سول بۇقاربايدى ءبىر بايدىڭ شىنار اتتى قىزى ءبىر كۇندە باتىر قىلىپ شىعاردى...
شىنارمەن ءبىر شىلدەحانادا كەزدەسىپ، بويداق جىگىت بۇقاربايدىڭ ىقىلاسى قۇلايدى. ءارى بالۋان، ءارى اقىن، ءبىر سىرلى، سەگىز قىرلى جىگىتكە قىز دا كەت ءارى ەمەس. ءبىراق شىناردىڭ اتاستىرىلىپ قويىلعان جەرى بار ەدى. قاراباي اكە، باسىن كەسسەڭ باتا بۇزبايدى. ونى جەرگە قاراتىپ، كوكەي جارلى ەستەكبايدىڭ بالاسىنا ەرىپ جۇرە بەرۋگە قىز دا نامىستانادى.
شىنار-اي!
اركىمدەر ساعان قۇمار-اي،
اسىرەسە مەن قۇمار،
قايتكەندە كوڭىل تىنار-اي!..
بۇقارباي شىنارىن ساعىنعاندا وسىلاي ولەڭگە قوسادى.
سول قاراباي اكەنىڭ اۋىلىن جانتورە تۇقىمى شاۋىپ كەتكەنىن ەسىتكەندە، الدىمەن اتقا قونعان بۇقارباي ەدى... قورالى مالىمەن بىرگە ولجاعا ءتۇسىپ شىنار دا كەتىپتى...
— كىم جەتىپ، ايىرىپ اكەلسە، شىنار سونىكى... — دەپ قىز اكەسى وتىر.
اعايىنى بار، جاقىن جەكجاتى بار، قىرىق-ەلۋ جىگىت جينالىپ قالعان ەكەن. ءبىراق تورەنىڭ ارتىنان قۋۋعا ءبىرى باتپايدى.
بۇقارباي قاسىنا ءوز اۋىلىنىڭ ون جىگىتىن ەرتتى دە، كەتىپ بارا جاتقانداردىڭ سوڭىنا ءتۇستى.
بارىمتاشىلار ەكى كۇندىك جەرگە شىعىپ كەتكەن. قىز اكەسىنەن قاۋىپتەنىپ كەلە جاتقان ولار جوق، سۇلتان قامسىز ەدى... بۇقارباي قاپى سوقتى...
ەستەكبايدىڭ ءانشى بالاسى سولاي باتىر اتاندى.
باسى سول ەكەن، ءابىلقايىر اۋلەتى تارتۋلى تابىننىڭ ىزىنە شام الىپ تۇسكەن... ۇرىككەن ەلدىڭ ءبىرسىپىراسى سىر بويىنا قونىس اۋداردى... قالعان ءبىر بولەگى تورەنىڭ سويىلىن سوعىپ، بۇقاربايدى بىرگە جاۋلاستى...
ورىستىڭ جازالاۋشى وتريادىن قىر سوڭىنا سالىپ قويعان ءابىلقايىر تۇقىمىنا كەنەسارى دا ءتىسىن باسىپ جۇرگەن كەزى ەدى. پانا سۇراي كەلگەن بۇقاربايدى كۇشاعىن جايىپ قارسى الدى... بۇقارباي جالعىز كەلگەن جوق، سوڭىندا قىرىق-ەلۋ جىگىتى بار... ونىڭ داڭقىن ەسىتكەن تابىندار كوپتەپ كەلىپ، سەلدىرەپ قالعان كەنەسارى توبىن ۇلكەن كۇشكە اينالدىرىپ وتىر.
قاتە سىلتەنگەن ءبىر نايزانىڭ ۇشى وردانىڭ ونسىز دا شايقالىپ تۇرعان شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرۋى مۇمكىن ەدى.
ناۋرىزباي اۋىلدان اتتاپ شىققان جوق. بار دۇنيە جايباراقات قالپىندا، وزگەرىس بايقالمايدى.
جانقوجا ءبىر كوشتىك جەرگە كەلگەندە، وردادا ابىر-سابىر باستالدى. قالى كىلەمدەر دالاعا شىعارىلىپ، قاتىندار قاعىپ-سىلكىپ جاتىر. قوناقتار تۇسەتىن ءۇي جۇرت اۋدارىپ قايتا تىگىلدى. تولەڭگىتتەر زىر قاعىپ، كىلەمدەر قولدان قولعا كوشتى. بىرىن-بىرىنە تىركەپ جايا باستاعاندا، تورەلەر ۇيىندە جينالعان كىلەمدەر ۇزىنى ءبىر شاقىرىم جول بولىپ سوزىلا تۇسكەن. باسى-قاسىندا ءامىر بەرىپ بوپايدىڭ ءوزى ءجۇر ەدى.
بۇقارباي دا ساباسىنا تۇسكەن.
وتىز كىسىگە ارناپ اۋىلدىڭ شەتىندە ءۇش ءۇي تىگىلىپ ەدى. قوناقتار جايعاستى.
جانقوجا وتىرعان سەگىز قانات اق بوز ءۇي مەن حان ورداسىنىڭ اراسىندا جۇگىرىس باستالدى. حاننىڭ جولى ۇلكەن بە، جاسى ۇلكەن اقساقالدىڭ جولى ۇلكەن بە، تالاس سودان شىقتى. جانقوجا قىلمىس قۋىپ كەلىپ وتىرىپ، حان ورداسىنا كىشىرەيىپ بارۋدى نامىس كوردى. ءارى تۋعان قايىناتاسى... ال كەنەسارى بولسا، حان باسىمەن قاراعا سالەم بەرە بارا المايدى.
حان شامداندى. باستاپقى ويى جانقوجانى سىپايى قارسى الىپ، ات-شاپان ايىپپەن قايتارۋ ەدى. ەندى وردادان قالاي ماسقارالاپ شىعارۋدىڭ امالىن قاراستىرىپ وتىر.
— جانقوجا جاسى كىشى دەپ وتىرعان شىعار. ءبىراق ابىلايدى ءۇش ءجۇز حان كوتەرىپ ەدى. ەڭ بولماسا، سونىڭ قارا شاڭىراعىن سىيلاماي ما؟ وسى ءسوزىمدى جەتكىزىڭدەرشى!
قۇدايمەندەنى دوعالاق جىراۋعا جۇمسادى.
— ءقازىر الىمدەر كەلەدى. قوناقتار قىمىز ءىشىپ بولعان سوڭ، قولىڭا دومبىراڭدى ال. جانقوجانىڭ قاسىندا تورەمۇرات جىراۋ ەرىپ كەلىپتى قوي. سوعان تيىسكەن ادام بولىپ وتىرىپ، قوناقتاردىڭ نامىسىن شاباقتايتىن ءسوز ايت.
قوناقتاردىڭ الدىنان ەسىكتى بوپاي اشتى. كەشە دە جانقوجانىڭ اتىنىڭ باسىن بوپاي ۇستاپ ەدى. سوزاقتا كورىپ، ەركەكشورا حانشاعا ونشا نازار اۋدارماعان باتىر، ونىڭ سىزىلىپ تۇرعان مىنەزىنە قاراپ ىرزا بولدى.
جانقوجانىڭ قولىن الاردا كەنەسارى ورنىنان تۇردى.
اماندىق سۇراسقانى بولماسا، ارتىق اۋىز ءسوز جوق، قىمىز جايباراقات ءىشىلدى.
ءبىراق قاباق باعىسىپ وتىرعان جۇرتتىڭ اڭگىمەسى دە جاراسپايدى. ەلدىڭ الدىمەن كەنەسارى سىر بەردى.
— تورەمۇرات دومبىراسىن ارقالاپ كەلىپتى عوي. ات-شاپان دامەتىپ كەلگەن شىعار. ءبىر جىر ايتىپ بەرسىن، — دەدى.
حاننىڭ شامىنا تيەيىن دەگەن نيەت جانقوجادا جوق ەدى. كەنەسارىنىڭ "ات-شاپان" جايلى سوزىنەن كەيىن جىنى قۇرىستادى. جىراۋدا ارقا بولادى. تورەمۇرات دومبىرانى ۇستاپ جاتىپ جانقوجاعا قاراپ ەدى، ول دا سۇرلانىپ العان ەكەن.
ەي، كەنە حان!
قۇداي ارتىق جاراتقان،
سەنىڭ اتاڭ ابىلاي،
اتى قازاق اق ورداسىنان اينالعان،
جەردى جارىپ دابىلى-اي!
سەن اتاڭنىڭ ءمىندىڭ تاعىنا،
ۇيرەك ۇشىپ، قاز قوندى
جۇرەگىڭنىڭ قابىنا...
وشتىلەردەن ءوش العان،
قاستاسقان جەردە باس العان،
اكەڭ سەنىڭ قاسىم حان،
قاسىم حاندى كەزىندە
كىم بار ەدى باسىنعان؟
ايرىلدى قازاق اسىلدان...
ءاي، كەنە حان!
اداسىپ ءجۇرىپ تاپ بولدىڭ
اسقار تاۋعا اسىلعان،
ءۇش ءجۇزدىڭ كوزى تۇگەلدە،
مەن حانعا اسىلماي باسىلعان.
مىنا كەلگەن جاكەمە
مىرزالىق قىل دا جەتىم بەر،
بەرسەڭ جەتىم — قۇل بولماس،
ۇلكەن باسىن كىشى ەتىپ،
كەلىپ وتىر جاكەم ەر.
قاسا بىلگىر حان بولساڭ،
الدى-ارتىڭدى ويلاپ كور.
جەتىم بەر دە جاقىن بول،
شوپاندىققا جاراماساڭ ءوزىڭ ءبىل!
تورەمۇراتتىڭ اششى داۋسى ساڭق ەتكەندە، وتىرعاندار باستارىن كوتەرىپ-كوتەرىپ الدى. تاپ وسىلاي بولار دەپ جانقوجا دا كۇتكەن جوق ەدى. جىراۋ باتىردىڭ كوكەيىندەگىسىن تاۋىپ ايتىپ وتىر. حان سوزدەن جىعىلعانىن تۇسىنسە، جەتىم بەرىپ قايتارادى. ودان قالسا، وكتەمدىككە سالعىسى كەلگەنى. وكتەمدىككە سالىپ، الىم-شومەننىڭ ورتاسىندا وتىرۋى كيىن بولار. جىراۋ سول شىندىقتى تاپ باسىپ ايتىپ بەردى.
بەكباۋىل باستاعان بيلەر شىبىجىقتاي باستادى. جايباراقات وتىرىپ، كوپتىڭ كەڭەسىنە سالاتىن داۋدى تورەمۇرات جىرمەن ايتتى.
كەنە حان دا اشۋلى، ءتۇسى ءبىر قۋارىپ، ءبىر سۇرلانادى. دوعالاققا قاراپ ەدى. حان جىراۋى دومبىراسىنىڭ قۇلاعىن كەلتىرىپ وتىر ەكەن.
مۇنىڭ كىم جەر استىنان جىك شىققانداي؟
شالاسىن قاق تورىمدە بىقسىتقانداي؟
كەنەكە-اۋ، مىناۋىڭدى تانىستىرشى،
كىم ەدى حان الدىندا كۇش قىلعانداي؟
حان ورداسىندا ىلعي جالتاق بولىپ قالعان جىراۋ قاتتى باتىرىپ سويلەي الماي، كىبىرتىك قاعادى. ونىڭ اۋىزىنان شىققان جىگەرسىز جاسىق ءسوزدى ەستىپ وتىرىپ كەنەسارىنىڭ جىنى كەلدى. تورەمۇرات دوعالاققا ىلە جاۋاپ بەردى. ءقازىر ول دا ساباسىنا تۇسكەندەي، قوڭىر داۋىسقا سالىپ، ءوزىن تانىستىرىپ وتىر.
بۇل قازاق اعايىندى-ابىسىندى،
قامشىمنىڭ سازعا تاستاپ سابى سىندى،
جىراۋى جانقوجانىڭ مەن قۇرماناي،
ءجۇر مە ەدىڭ ءالى ەسىتپەي دابىسىمدى؟
تورەمۇرات دومبىراسىن الدىنا كەسە كولدەنەڭ سالىپ، كەزەك دوعالاققا كەلگەندە، ءۇيدىڭ ءىشى تىم-تىرىس ەدى. ءبىراق حان جىراۋى ءالى باۋىرىن جازا الماي وتىر. ارعى اتاسى ابىلايدان باستاپ، حان تۇقىمىن ءبىر-بىر اۋىزعا الىپ شىقتى. كەنەسارىنىڭ كۇندە ەستىپ، ابدەن مەزى بولىپ بىتكەن ماقتاۋ ءسوزى... "ءبىز حان تۇقىمى، سەن قارا قازاق، كوزىڭدى اشىپ قارا!" دەگەننەن ارتىققا دوعالاق ۇزاي العان جوق.
دوعالاقتىڭ ءسوزى "باسقانىڭ ءبارى ءانشيىن، شىن باتىرلىق كاپىردىڭ قامالىن بۇزۋدا جاتىر" دەگەنگە ساياتىن ەدى. كەنەسارى تۇنجىراي ءتۇستى. جىراۋىنىڭ ءسوزى ءالى دىتتەگەن جەرىنەن شىقپاي جاتىر.
ءوزىنىڭ دوعالاققا بەكەر وكپەلەپ وتىرعانىن حان تۇسىنگەن جوق. جالعىز ماقتانىشى باتىرلىق ەكەن. ايتىستا باتىرلىق سالىستىرىلعان جەردە، "نايزا تيگەن قۇيرىق" ايتىلماي قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. دوعالاق تا سودان قورىقتى. ورىس قالالارىن كوبىرەك ايتىپ، سوزاقتىڭ ماڭىنا جولاماي-اق باققان. ءبىراق قىزىپ العان تورەمۇراتتىڭ اۋزىنا قالاي قاقپاق قويادى؟ ەندى جانقوجانىڭ شامىنا تيەتىن جالعىز-اق جەر قالدى. دوعالاق ءباتيمانى اۋىزعا الدى. كەنەسارى قارىنداسىنىڭ بۇرىمىن كەستىرىپ، اپارىپ تاستاعاندا، باتىر جانقوجانىڭ قولىنان نە كەلدى؟...
جانقوجانىڭ قولى قىلىشتىڭ باينەگىندە، ىلگەرى ۇمتىلادى... ءبىر جاعىندا بەكباۋىل، ءبىر جاعىندا بەكارىستان باتىردى ەتەگىنەن باسىپ، جىبەرمەي جاتىر...
— اتاڭا نالەت تاز قالماقتىڭ ءناسىلى، توبەمە كوتەرگەنگە قۇتىرعان ەكەنسىڭ! بارىمتالاپ جىلقى العانىڭ از بولعانداي، سۇيەگىمدى نەگە قورلايسىڭ؟ تورەنىڭ باسىنا ءسىرى ءبۇرىپ، قوي كوتىنە سالعانى بۇگىن ەمەس! كوش قاسىمنان!
الگىدە تورەمۇراتتىڭ اۋزىنا تۇسپەگەن ءسوزدى ءوزى ايتتى. جانعازىنى قوي سوڭىنا سالعانىن العا تارتىپ وتىر.
دوعالاق تۇرا قاشتى. جانقوجانىڭ ءتۇسى الەم تاپىرىق ەدى.
ءبىر سويقان دالادا دا بولىپ قالعان سياقتى. وردانىڭ كەرەگەسى سىقىر-سىقىر، ۋىق سىنىپ، شاڭىراق تەڭسەلدى.
— قىزىل كوز شالدىڭ الدىندا سونشا قاپالاقتاپ، جىنىما ءتيدىڭ عوي، كەنەكە! ءبىر-اق شاۋىپ تاستايىن با ءوزىن! — ناۋرىزباي جابىقتان باسىن سۇقتى.
— ءاي، ناۋان... اعاسى سوگەر بولار، ءىنىسى كونەر بولار...
كەنەسارى سونى ايتقاندا، ناۋرىزبايدىن باسى جابىقتان قايتا كورىنىپ ەدى، ەكى كوزى قانتالاپ كەتكەن ەكەن... كورىنە تۇسكەن باس قايتا جوعالدى.
ەرتەڭىنە ناۋرىزباي كەنە اعاسىن كىنالاعاندا، حان ەزۋ تارتتى.
— مەن قورىقسام، قاسىمدا قىلىشىنىڭ بايەنەگى اعىتۋلى جانقوجا وتىردى. شانشىپ تاستاساڭ، سەن قايدا قالدىڭ؟
— شانىشقالى وقتالىپ، نايزامدى كوتەرە بەرگەنىمدە، بىرەۋ تۋ سىرتىمنان قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ كەتكەندەي بولدى. جابىقتان باسىمدى ءۇش سۇقتىم، الگى بىرەۋ ءۇش رەت سۇيرەپ الىپ كەتتى... مەنى بالا كوتەرىپ الىپ كەتە قويار ەشكىمنىڭ رەتى جوق، نە قارا باسقانىن بىلمەيمىن...
ناۋرىزبايدى تۋ سىرتىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ كەتكەن بۇقارباي ەدى.
جانقوجا سودان قايتىپ حان ورداسىنا باس سۇققان جوق.
كەنەسارى وتكەن ىسكە وكىنەتىنىن ايتتى. ءباتيمانىڭ بۇرىمىن كەسىپ قاتە قىلعان ەكەن.
كەنەسارى شەكتى بيلەرىنىڭ باس-باسىنا ات مىنگىزدى، ۇستەرىنە ءبىر-بىر شاپان جاپتى...
بەكباۋىل سياقتىلار سوعان دا مەيىرلەنىپ قالعان.
جانقوجا اتتانىپ جاتقاندا، كەنەسارى دالاعا شىققان جوق. بۇل شىنىمەن ىرگە ايىرىسقانىنىڭ نىشانىنداي ەدى. ەندى كەنەسارى بۇل وڭىردەن تابانىن جالتىراتادى... ەل تاعى دا يەسىز قالعالى تۇر. تاعى دا حيۋانىن دۇربەلەڭى باستالادى. جانقوجا ۇزىن ويدىڭ ۇشتىعىنا شىعا الماي كەلەدى...
قالعان كوپشىلىك ءار ءتۇرلى توپشىلايدى. كەنەسارى وتكەن ىسكە ءوزى دە وكىنىشتى كورىنەدى. ات-شاپان ايىپ بەرگەنى كىناسىن مويىنداعانى... بۇنى ءبىر بىتكەن ىسكە جورىپ، قۋانىپ كەلە جاتقاندار دا بار.
جۇمباق ساپار
كەنەسارىنىڭ حاندىق ءداۋىرى ءتورت-اق جىلعا سوزىلىپ، كورگەن تۇستەي وتە شىققان.
ارتىندا وشپەيتىن وكىنىش، اشۋ-ىزا قالدىردى.
سىرت اعايىن ءبارىن دە قۇدايدان كورىپ جاتىر. بۇل سياقتى اۋىر كەزەڭدە جاقىن تۋىستىڭ تاباسى جامان. جانقوجانى تابالاۋشىلار دا كوپ ەدى... اسىرەسە بەكباۋىل...
— حانعا قايىن اتا بولاتىن نەمە عوي. جەتىستى. كيىكباي تۇقىمىنىڭ سۇيەگىنە ءومىرى تۇسپەگەن تاڭبانى كەنەسارى سالدى. بۇرىم كەسكەن نە سۇمدىق.
مىنا جاقتا جاقاي لاقىلدايدى.
— قالىڭ ءالىم اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇمىرىعىندا، تىك كوتەرىلە اتتانعاندا، كەنەسارىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىراتىن ەدى. بەتىنەن جەلەگى تۇسپەگەن كەلىنشەكتەي ىبىلجىپ... كەنە حان حيۋادان كۇشتى ەمەس شىعار. ونى دا كورىپ العانبىز!
جانقوجاعا ءىش تارتىپ، جانى اۋىرىپ جۇرگەندەر دە از ەمەس. اسىرەسە قالىس اعايىننان شىققان بەكارىستان، قاراساقال دابىل، قاراكەسەك تولەگەن، جاقايىمنان بايشوقى سياقتى جاقسىلار ەدى. ايدەربەكتىڭ ءبيى ءيتىعۇل، كۇيەۋ بالاسى بەكجاراس، تورەمۇرات جىراۋ بۇل كۇندەرى باتىردىڭ قاسىندا بولدى.
نامىسقا باسىپ قالشىلداعان قۇرماناي-قۇتتىقتىڭ توبىندا باراقتىڭ بورانبايى مەن بەكباۋىلدىڭ بالاسى قۇلباراق تا ءجۇردى.
سىرت اعايىن ىشىندە دە ءوز تۋىستارى اراسىندا دا تىلەۋلەستەرى مول ەكەنىن بىلگەندە باتىردىڭ باسىلعان كوڭىلى جۇبانىش تاپقانداي. تەك دۇشپاندارىنىڭ قالايشا تابالاپ جاتقانىن ويلاسا ءىشىن يت جىرتقانداي بولادى.
ەر دۇشپانى كوپ بولار،
قاتىن دۇشپان، جىگىتتەر،
نە دەسەم دەيسىڭ سىرتىمنان!
بىردە تورەمۇرات جىراۋ باي ۇلى ماحامبەت اقىننىڭ وسى جىرىن ايتىپ كەلگەندە، باتىر كوزىنە جاس الدى.
ءتىرى جانعا قىلداي قياناتى جوق، زورلىق بىتكەنگە جانى قاس، سوعان وراي ءوز كەۋدەسىن دە ءبىر ادامعا باستىرمايتىن باتىر وسى ءباتيما وقيعاسىنان كەيىن شىن مۇقالىپ قالعان.
التى الىمگە اتتان سالۋدى ول دا ويلاماي قالعان جوق. العاشقى كۇنى اشۋ ۇستىندە نيەتى جامان بۇزىلدى. باسقا ءالىمدى بىلاي قويعاندا، قالىڭ كىشكەنە مەن ايدەربەكتىڭ بالاسى الاقانىندا... ناعاشى جۇرتى قاراكەسەك تە تىك كوتەرىلىپ اتقا قونۋعا دايىن وتىر. بايشوقى باستاعان جاقايىم دا قاراپ وتىرمايتىنىنا سەنەدى. ەكى مىڭ جىگىت وسى جەردەن دە جينالاتىن ەدى. ءبىراق...
جانقوجا ءبىر قىزدىڭ بۇرىمى ءۇشىن ءبىر تايپا ەلدىڭ باسىنا بالە شاقىرىپ، بۇلىنشىلىككە باستاۋعا قىسىلدى. نامىس قايراپ سالعاندا، ار-ۇيات الدىن كەس-كەستەدى...
رۋ-رۋعا ءبولىنىپ، ءبىر ادامنىڭ ۇستەمدىگىن مويىنداماي جۇرگەن الاۋىز قازاق ەلى بار. قارانىڭ ءسوزى وتپەيتىن حالىققا حاننىڭ قاھارى كەرەك دەپ بىلگەن. ەگەر ەل بىرلىگىن ساقتايتىنداي بولسا، حاننىڭ اناۋ-مىناۋ قاتالدىعىن ەسكەرمەۋگە دە بولار ەدى.
ونى سوناۋ ارىنعازى زامانىنداعى ەلدىڭ تۇرمىسى دالەلدەيدى. حالىق ەجەلدەن حاننىڭ قاراشىسى بولىپ وتكەن عوي...ونىڭ اناۋ-مىناۋ قىسىمىنا ەشتەڭەسى قۋرامايدى. ونىڭ ەسەسىنە ءتىلى بوتەن، سىرتتان كەلگەن دۇشپاننىڭ قورلىعىنان قۇتىلادى...
دۇشپاندارىن ەسكە العاندا، جانقوجانىڭ كوز الدىنا ەڭ الدىمەن ءبايدىلدا تۇرادى. قوجامبەردىدەن شىققان وسى بيگە ءومىرى ءىشى جىلىعان ەمەس. باياعى بوزورىستى ءولتىرىپ، ەل اراسىن ەگەس قىلعانىن ۇمىتقان جوق. ءقازىر دە سول ءبايدىلدانىڭ ءوزىن تابالاپ جۇرگەنىنە شاك كەلتىرمەيدى.
سودان سوڭ رامانقۇل...
سول رامانقۇل بۇگىن ۇيىنە كەلىپ وتىر. كەنەسارىنىڭ ۋ-شۋى ءالى باسىلعان جوق، ەل ءىشى دۇربەلەڭ ەدى.
— سەن دە جىلقىڭدى الدىردىڭ با؟
جانقوجا ءۇيىنىڭ ەسىگىن توزدىرعان جىلقى الدىرۋشىلاردىڭ وتىنىشىنەن مەزى بولىپ بىتكەن، رامانقۇلدى جاقتىرماي قارسى الدى.
— جىلقىمىز امان، جاكە...
باياعى قوجانياز قامالىندا قولعا ءتۇسىپ الدىنا كەلگەننەن كەيىن، رامانقۇلدى بۇگىن كورىپ وتىر. باياعى ومىراۋلاي كىرىپ، كۇركىرەي سويلەيتىن مىنەزدىڭ ءبىرى جوق، رامانقۇلدىڭ جالقىن سارى ءجۇزى سالماق تارتىپتى.
قوجانياز قامالى قۇلاعالى دا بەس جىل... سونداعى مويىنىنا كيگىزىلگەن قۇرىم كيىز بەن قارا ەسەككە تەرىس مىنگەن جايىن بي ءالى ۇمىتقان جوق. سول كۇنى بۇكىل ومىرىنە جەتەتىندەي ساباق الىپ ەدى. سۇيەككە جۋىپ تازارمايتىن تاڭبا تۇسكەن. ولگەنى-اق ارتىق ەكەن. ول قولدان كەلمەدى.
سودان سوڭ ءبىر جىل بويى ۇيدەن اتتاپ شىققان جوق. ەت جاقىن تۋىستارى بولماسا، ونى ىزدەپ تە ەشكىم كەلمەيدى. انا جاقتا كەنەسارى حان سايلانىپ جاتتى... سوزاق جورىعى... ونى ەلەيتىن دە ەشكىم جوق، ءوزى دە سىلق ەتپەيدى...
جالعىز جاتقان ادام وي كەشەدى.
رامانقۇل بەس جىلدان بەرى ءبىر ۇزاق ويدىڭ قيىرىنا جەتە الماي-اق كەلەدى. بارلىق دۇنيە استى-ۇستىنە شىقتى. تاپ سولاي ونىڭ ويى دا استان-كەستەن ەدى. سوناۋ ءبىر ءساندىباي ولەتىن جىلدار... بورانبايدى اتاتىن اعاش وق تاپپاي، جانقوجانى جاۋ كورەتىنى دە سودان كەيىن عوي. تاپقان دوسى ءبايدىلدا... سونىڭ ايتاعىنا ەرە بەرىپتى. ونىڭ ارامزالىعىن كەيىن جانعازى حان كوتەرىلەتىن جولى بايقادى...
ءوزى باستا نامىسشىل جىگىت — جاسى ۇلعايا كەلە باققۇمارلىققا بوي ۇرىپتى. ءبىراق مانساپتى ادال جولمەن ىزدەمەي، ويلاعانى قاراۋ بولدى. انا ءبىر جىلدارى دا بورانبايعا قاراۋ جاسايمىن دەپ، ونىڭ اقىرى ءساندىبايدىڭ ولىمىنە سوقتى... قوجانياز بيلەپ تۇرعان زاماندا تالايدىڭ ءساندىبايى جازىقسىز باسى الىنىپ كەتە بارعانىن كوزىمەن كوردى... سولاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ قازاسىنا ءوزىنىڭ دە سەبەپشى بولعانىن ەسكە السا، رامانقۇلدىڭ تەبە شاشى تىك تۇرادى.
ول كەزدە مانساپ قىزىعى ەشتەڭە دە ويلاتقان جوق. باسىنان وتكەن قاتەلىكتەردى سوڭعى بەس جىلدا كەز الدىنان ءبىر-بىر وتكىزگەن، شىندىققا كوزى ءقازىر جەتىپ ءجۇر.
جىگىت كەزىندە جانقوجانى كۇندەدى. وسىنىڭ نەمەنەسى اسىپ بارا جاتىر دەيتىن. ال تىقى مەن نۇرتايدى ولتىرگەن-اق ەكەن. اجالى جەتىپ تۇرعان ادام قايدا ولمەيدى... ءتىپتى سول قاراقالپاقتاردىڭ ءقايبىر قايراتى اسىپ بارا جاتقان باتىر دەيسىڭ... (رامانقۇل جالپى قاراقالپاقتاردى حالىق دەپ بىلگەن كىسى ەمەس.) قۇداي تەك نۇرىمبەتتىڭ قيسىق نايزالى بالاسىنىڭ ابىرويىن كوتەرگىسى كەلدى... انە، سول!
جانقوجانىڭ باتىر بولىپ جورتۋىلعا شىققانىن، ەل اسىپ بارىپ جىلقى العان جەرىن ەسىتكەن رامانقۇل جوق. ءوزى ءور كوكىرەك ادام، سونداي قول قيمىلىنا قاتتى سۇيسىنەتىن. ونىڭ كوزىندە جانقوجا جاۋ قۋاتىن باتىردان گورى، مال باققان شارۋاعا كوبىرەك ۇقسايدى...
سول سەنىمىنە العاش كۇدىك كەلتىرەتىنى قوجان ولەتىن جولى... تۋعان ءىنىسىن ءوز قولىمەن اتىپ ولتىرەرمىن دەگەن ءۇش ۇيىقتاسا ويىندا جوق... تەگىن ادامدى ەل دابىرايتىپ اكەتە مە؟.. جانقوجا دا ءارۋاقتى ەردىڭ ءبىرى سياقتى. ۇستىنە جاۋ اكەلە جاتقان رامانقۇل قارعىسقا ۇشىرادى. جانقوجاعا جاساعان قاستىعى ءوزىن تاۋىپ، تۋعان ءىنىسىن اتتى...
اقمىرزا ولەتىن جولى رامانقۇلدا زارە جوق ەدى. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان... تاعى ءبىر كەسە كولدەنەڭ پالە كەزدەسە كەتەتىندەي. ونىڭ قاراقۇلاعى سارتتار عوي... قوجانياز قارا ارعىماقتىڭ ۇستىندە ويقاستاپ كەلە جاتقاندا، اقمىرزاعا قاراپ ايبات شەككەنى سوندىقتان...
ول جولى ىلىكسىز كەتكەنىنە قۋاندى.
ءبىر ايدان كەيىن ءوزىنىڭ كوزىنە اسقار تاۋداي كورىنەتىن قوجانياز قامالى قۇلادى. قاھارلى حيۋالىق ءامىرشىنىڭ اجالىنا جانقوجا جەتتى...
سارىارقادان كەلە جاتقان قاسىم اۋلەتى دە ەڭ اۋەلى جانقوجانى تاپتى...
رامانقۇلدىڭ تۇسىنىگىندە، جانقوجانى بەرىسى التى ءالىم، ارىسى ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى سىيلايدى.
تەك جانقوجانىڭ اتتان سالىپ، اتقا قونباعانىنا تاڭىرقادى. كەيىن ويلاپ قاراسا، ول دا جانقوجالىعى ەكەن. اشۋىن اقىلعا جەڭدىرىپتى.
سول كۇنى رامانقۇل دا اتقا قوندى. باتىردىڭ مۇقالىپ وتىرعانى جايلى حابار ەستىلەدى، ارمىسىڭ ايتۋى كەرەك...
جانقوجا العاش قىرىنقاباقتاۋ قارسى السا دا، بىرتە-بىرتە ءوڭى ءجىبىدى. ارادا تالاي جىل وتكىزىپ، ءبىرجولا تابىسۋعا كەلگەن ىنىسىنە قوي سويدىرىپ جاتىر.
قوناقاسىعا بورانبايدى شاقىرتتى.
— مەنىڭ اق داستارقانىمنىڭ ۇستىندە ەكەۋىڭ قول الىسىڭدار. ماعان اعايىننىڭ تاتۋلىعى قىمبات...
— مەن كەشتىم...
بۇل رامانقۇلدىڭ ءسوزى ەدى. كوزىنەن ءبىر تامشى جاس ىرشىپ شىقتى. كوڭىلشەك بورانباي سولقىلداپ جىلاپ وتىر. جانقوجا دا كوزىنە جاس الدى.
* * *
كەنەسارى ءجونىن تاپتى. سونى عانا كۇتىپ تۇرعانداي، ءبىر جىلدان كەيىن باسپاشىلار دا توبە كورسەتتى. اقساقالدار كەڭەسىپ، قاراۋىل كۇزەتتى كۇشەيتۋگە ءباتۋا جاساپ ەدى. جاڭاداريادان ارىرەك، ەكى جەردەن قاراۋىل ۇيشىگى پايدا بولدى. بىلتىردان بەرى قازاق اۋىلدارى قىزىلعا قاراي اياعىن اتتاپ باسپايدى. ەكى جىلدان بەرى جاز جايلاۋى قاراقۇم، قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ كۇن كوردى. وتكەن قىس سىرداريانىڭ سول جاعالاۋىن قىستايتىن اۋىلدار قىستاۋىنا جولاعان جوق.
بيىل جالعىز بەكارىستان نۇرىباي كولىنە قىستاپ شىعىپتى. ءبىر نۇرىبايدىڭ كىندىگىنەن ون ەكى ۇل، نەمەرە-شوبەرەلەرىن قوسقاندا قىرىق-ەلۋ ءۇي. الپىس-جەتپىس جىگىت اتقا قونادى ەكەن. قالىڭ قول بولىپ كەلگەن جاۋ بولماسا، قارۋ كۇزەتى مول بۇل اۋىلدى قىرىق-ەلۋ ادام باسپاشى جاعالاي قويۋى كيىن...
ەكى كۇزەت ۇيشىگىنىڭ ءبىرىن ارىستانباي باسقارادى. جاسى قىرىقتىڭ ۇستىندەگى جىگىت كۇلىكتىڭ كەشۋباي اۋىلىنان ەدى.
ءبىر جىلى سىر بويىنداعى قالىڭ قامىستى توعايدا جولبارىس پايدا بولىپ، ەل ءىشىن ابىگەر قىلعانى بار. قىرىق-ەلۋ جىگىت جولبارىس سوعۋعا اتتانىپتى. جولبارىستىڭ پانالايتىن جەرى قامىستىڭ اراسى، جاتاعىن انىق ءبىلىپ العان جىگىتتەر جان-جاعىنان قورشايدى. سوندا ازۋلى اڭعا وسى ارىستانباي بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالادى ەكەن. قولىندا قايىردىڭ تالىنان جونعان سويىل، جولبارىستى قاق ماڭدايدان ۇرىپ ۇلگىرەدى...
باسى سول ەكەن، مومىن جىگىت "جولبارىس سوققان ارىستانباي" اتانىپ كەتتى...
كۇزەت ۇيشىگىنە كوبىنە كەدەي اۋىلدىڭ باتىر جىگىتتەرى جالدانادى. وسى قوستا وتىز جىگىت بار. ارتىندا قالعان وتىز ءۇيدىڭ ءبىر جىلعى ازىعى ەلدىڭ مويىنىندا. ونى اقساقالدار زەكەتكە شىعارىلاتىن مالدىڭ ەسەبىنەن تولەتىپ وتىر.
كەشۋباي — كۇلىك ىشىندە ەڭ كەدەي اتالىق. باسقا باي اعايىندارى مەنسىنبەگەندە، ولاردى "تاقىر تاباق كەشۋباي" دەپ كەلەكەلەيدى. ءوزى ازەر كۇنىن كورىپ وتىرعان ءۇي قۇدايى قوناقتىڭ قايسىسىن جارىلقايدى. باي تۋىستارى ونى ءتۇسىنىپ جاتقان جوق.
كۇزەت باستىعى ارىستانباي ءۇيىنىڭ ازىعىنا قوسا ءبىر جىلدا ەكى سيىر تابان اقى الادى. سونىسىن اقتاعىسى كەلەتىندەي، كوكتوبە باسىنداعى كۇندىزگى كۇزەتكە ول جيىرەك شىعاتىن ەدى.
بۇگىن دە تالتۇستە ورالدى. كۇيىپ تۇرعان سارشاتامىزدا ارىستانبايدىڭ ماڭدايى جىپسىگەنىن كورگەن ادام جوق. جالاڭاش دەنەسىندە شيدەم شەكپەن، وعان كۇن دە وتپەيدى.
تۇسكى تاماق ءپىسىپ قالعان. توماننىڭ قولىندا اعاش وجاۋ، قازاننىڭ بەتىندەگى مايىن قالقىپ وتىر. جىگىتتەردىڭ ءبىرى ءىلىپ، ءبىرى قاعىتقان ءسوزى قۇلاعىنا كىرىپ شىقپايدى.
مونعول ۇستەمدىگى زامانىندا "تۇمەن"، "تۇمەن باسى" دەگەن سوزدەر بولعان. تۇمەن باسى — ون مىڭ قولدىڭ باسشىسى — ۇلكەن ءامىرشى. ودان بەرى دە تورت-بەس عاسىر ءوتتى. "تۇمەن" ءسوزىن قازاق ءوز تىلىنە سالىپ "تومانعا" اينالدىرىپ، بالاسىنا ات قويىپ ءجۇر. قازاق اراسىندا سيرەك تە بولسا كەزدەسىپ تۇراتىن بۇل ەسىمنىڭ ءتۇپ توركىنى سوندا جاتقانىن جىگىتتەر قايدان ءبىلسىن. ءارى جاسى قىرىقتان اسقانشا بالادان بەتەر اڭقاۋ، اق كوكىرەك اعانى ءاجۋالاۋ قىزىق...
ارىستانبايدىڭ بەس جاسار ۇلى بار. اتى تومارشا ەدى، جەڭگەلەرى بۇزىپ ايتىپ "تومان" اتاپ كەتتى. — بۇعان تاڭسىققوجا اعام قويعان ەسىم تومارشا عوي. ارىستانباي ارا ءتۇستى. — قاتىندار تومان اتاپ كەتكەن...
— وسى جامانقۇلدى مىڭ ايداعان باي دەسىپ ءجۇر. مىناۋ توماندى قاراۋىل ۇيشىگىنە جىبەرگەنى نەسى؟ مالى جەتپەي ءجۇر مە؟
بۇل جىگىتتەردىڭ بۇرىن جاسىرىپ ايتىپ جۇرگەن ءسوزى.
— ونداي وتتاعان ءسوزدى قويسايشى، بالا. ارىستانباي شامداندى. — "رامانقۇل اعام" دەپ كۇپىنگەندە عوي، جەرگە سىيمايسىڭ... سەن نەگە كەلدىڭ؟ رامانقۇلدىڭ اۋىر داۋلەتى جەتپەي، سەنى جالداپ قويعان شىعار!
ءقازىر ون جەتىدەگى جىگىت شەگەباي رامانقۇلدىڭ جاقىن تۋىسى ەكەنى راس. اكەسى جوق جەتىم بالانىڭ كۇنكورىسى دە ناشار. كوكتەمدە قاراۋىل ۇيشىگىنە كەلگەن.
بۇل قوسىندا بەكباۋىلدىڭ قۇلباراعى دا ءجۇر. بيىل جيىرما تورتكە شىققان. قايراتىن بويىنا سىيعىزا الماي جۇرگەن جىگىت، ءوزى تىلەنىپ كەلدى. ونىڭ ارمانى باسپاشىمەن ءبىر كەزدەسۋ ەدى... ءساتى تۇسپەي-اق قويدى.
تاڭسىققوجانىڭ بالالارى وسىدان ءتورت جىل بۇرىن ەنشى الىستى. جامانقۇل الدىندا عانا كەنجەعۇلىنا قوندىبايدىڭ قىزىن ايتتىرىپ قايتقان. قالىڭىن ورتاق مالدان ايداتتى. ءوزى دە ورتايىپ قالعان داۋلەت، ودان كەيىن ءتىپتى دوڭگەلەندى. ءبىر مىڭداي عانا قوي، جەتپىس-سەكسەن جىلقى، جيىرما شاقتى تۇيە تۇقىمى ەدى...
ەنشى الىسۋ سالتاناتى توماندى بار ەسەبىنەن جاڭىلىستىردى. "ءۇشتىڭ ءبىرى — مەن" دەپ جۇرگەندە، اقساقالدار مال-مۇلىكتى تورتكە ءبولدىردى. ءبىر ۇلەس قارا شاڭىراققا تيەدى ەكەن. ال قارا شاڭىراق بولسا، جامانقۇلدا قالدى.
ەكى ءجۇز ەلۋ قوي، جيىرما باس جىلقى، بەس تۇيە تۇلىگى... تومان سياقتى مومىن جىگىتكە ول دا از داۋلەت ەمەس. جامانقۇلدىڭ ۇلەستى مولىراق قامتىعانىنا قىنجىلسا دا، قاناعات ەتتى.
توماننىڭ ەنشىسىنە قايدا اق اۋىز قوي تيەدى. كارى بيە، جازداي قويشى مىنگەن جاۋىر ات... بەس تۇيە تۇقىمىنىڭ ىشىندەگى جالعىز ىنگەنى، باقىراۋىق نار قوسپاق ەدى.
كەلەر جاز قويعا توپالاڭ كەلدى. ال كارى ساۋلىقتار مەن كارتاڭ بيەنى سوعىمعا سويىپ الۋعا تومان قيمايدى. قىس ونىڭ ءبارى كوتەرەمنەن ءولدى...
اراسىندا ۇرلانعانى بار، جوعالعانى بار... ءتورت جىلدا توماننىڭ قولىندا بوتالى ىنگەن، جالعىز باس جىلقى، ون شاقتى ساۋلىق قانا قالعان...
ەكى جىلدان بەرى قاراۋىل ۇيشىگىندە. ەكى اي وسىندا، ەكى اي ۇيىندە بولادى. الپىس جىگىت ءبىرىن-بىرى سولاي اۋىستىرىپ تۇراتىن ەدى.
قوستاس جىگىتتەردىڭ جاسى ۇلكەنى تومان. Ac قايىرۋعا كىرىسكەن. سىرتتان اتتان سالعان داۋىس ەستىلدى.
— قۇلباراق قوي. باسپاشى كەلگەن بولدى!
ارىستانباي ورنىنان اتىپ تۇردى.
كوكتوبەدەن بەس-التى شاقىرىمداي جەردە قىرىق-ەلۋ سالت اتتى كورىنەدى ەكەن. قۇلباراق القىنىپ تۇر.
— حابارشىعا قايسىڭ باراسىڭ؟
ارىستانباي جىگىتتەرگە جاعالاي ءبىر-بىر قاراپ شىقتى.
— مەن بارايىن!
— مەن!
— مەنى جىبەر، مەنى!
ءبارى دە باسپاشىمەن ۇستاسىپ قالۋدان قورقادى. داۋىستار جان-جاقتان جامىراپ كەتتى. ءبىرى تومان ەدى.
— تومان بارسىن، شەگەباي بارسىن!
توماننىڭ كوزى باتتيىپ شىعىپ كەتكەن ەكەن. ارىستانباي تۋىسىن ايادى. قاشىپ اۋىلدان شىعا ما دەپ سەنبەي دە تۇر. قاسىنا پىسىق جىگىت شەگەبايدى قوستى.
شاپقىنشىلاردى جونەلتكەن سوڭ، قالعان جىگىتتەر اتقا قوندى. جاۋدىڭ الدىنان شىعىپ، الىستان اڭىسىن اڭديدى. ەگەر قاراسى مولايىپ كەتسە، ارىستانبايدىڭ ۇرىسقا شىعاتىن نيەتى جوق. قوقان ايبات كورسەتۋدى ويلادى.
قۇلباراقتىڭ كوكتەن سۇراعانىن جەردەن بەردى. الاقانىنا تۇكىرىپ كەلە جاتىر. تاڭقى تاناۋى دەلديىپ كەتىپتى.
جاۋ كوكتوبەدەن بەرى قۇلاپ كەلەدى ەكەن. قاراسى قىرىق-ەلۋدەن ارتىق ەمەس. ارىستانبايدىڭ كوڭىلى ورنىقتى.
ارالارى ءتورت شاقىرىمداي ەدى. بۇلاردى باسپاشىلار دا كوردى. كەنەت كىدىرىپ، اتتارىنىڭ باسىن تارتقان. قارسى الدىندا دا وتىز جىگىت، قازاقتىڭ قارۋلى قوسىنى تۇر. بارى وسىلار بولماۋى دا مۇمكىن. ارجاعىندا قاپتاعان قازاق اۋىلدارى... مىنالار شاپقىنشى اتتاندىرعان بولسا، كاپ كۇتتىرمەي كومەك تە جەتەدى. ونىڭ اتى جەر قايىسقان قالىڭ قول...
باسپاشى ءتاسىلى تۇتقيىل ءتيىپ، قاپىدا باس سالۋ... باسقا جۇرتقا قاراعاندا ولار ءۇشىن جان ەكى ەسە ءتاتتى. ءبىر ادامىن شىعىن قىلماي قارۋسىز ءجۇز كىسىنى قىرىپ سالعاندا، ءجۇزى شىمىرىكپەيدى. ال وزدەرىمەن كۇشى تەڭدەس جاۋمەن كەزدەسكەندە، باسپاشىلار قارا قازاقتان گورى تابانسىز كەلەدى...
بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي ۋاقىت كوك توبەنىڭ باۋرايىندا ءيىرىلىپ تۇردى. قازاقتار قاشار ما ەكەن دەگەندەي. وندا سۇرەڭ سالىپ ءبىراز جەرگە قۋادى. بەس-التى مىلتىق بار، الىستان اتىپ كوزدەرىن قورقىتادى... جولدا اۋىل كەزدەسىپ قالسا، ولجالايدى...
قىزىلدىڭ قۇمىن ءبىر اپتا كەشكەندە، ءبىر اۋىل كەزدەسپەي قىزىلسىراپ كەلگەن...
قازاقتار قىزعان جوق. ءقازىر ارالارى ءۇش شاقىرىمعا قىسقارىپ ەدى. ارىستانباي قوقان ايبات قىلعاندا، استارىنداعى اتتارىنا سەنىپ تۇر. ءبارى دە اركىمنىڭ ماڭدايعا باسقان جۇيرىگى ءارى كوپتەن بەرى ءمىنىس كورمەي ەرىككەن، اۋىزدىعىن جۇلقا تارتادى.
ءبىر-بىر اۋىستىرىپ مىنەتىن اتتارى جەتەكتە ەدى.
باسپاشىلار الىستان جول سوقتى بولىپ كەلە جاتىر... بۇلاردى قۋعانمەن، جەتە قويۋى قيىن. قاشسا، قۇتقارمايتىنىن دا ءبىلىپ تۇر. اتتەڭ، كۇش تەڭ ەمەس. وتىز جىگىتكە قارسى قىرىق باسپاشى... ءارى ولاردىڭ مىلتىعى بار...
— ارىستانباي اعا، ايقاسىپ كەرەمىز بە؟!
قۇلباراق ۇمتىلىپ-ۇمتىلىپ قويادى.
مىناۋ اق كوز ەكەن عوي. ارىستانباي قۇلباراققا الايا قاراپ قويدى، ءبىراق ۇندەگەن جوق. ەر كوڭىلدى جىگىتتى ءوزى دە سىيلايتىن. ون ەكى جاسار بالا قۇلباراق حيۋانىڭ حانى جازعان حاتتى ۇرلاپ اكەتىپ، جانقوجاعا اپارىپ بەرگەنىن، سونىڭ ارقاسىندا باتىر تۋرا اجالدان امان قالاتىنىن ارىستانباي ەستيتىن ەدى. ءقازىر دە ىرزا بولىپ تۇر.
باسپاشىلار ات باسىن كەيىن بۇردى.
— قاشتى، قاشتى!
جىگىتتەر ەلەۋرەدى.
ەندى قورقىنىش ەستەن شىعىپ، قازاقتىڭ ارقاسى قوزىپ كەتەدى. ارىستانباي دا قىزدى.
— ءسال زارەسىن ۇشىرايىق!
— باقتىباي، باقتىباي!
— ۇر،ۇر!
قازاقتار باسپاشىنىڭ قوسىنىن كوك توبەنىڭ ارجاعىنا شىعارىپ سالىپ كىدىردى. قۇلباراق شىعىنىپ شىعىپ كەتىپتى.
باسپاشىلارعا جارتى شاقىرىمداي جاقىنداپ قالعان. تارس ەتىپ مىلتىق اتىلدى.
— ويباي-اي! — دەدى بىرەۋ.
— قايت، قايت! — ارىستانباي قولىن بىلعايدى.
قۇلباراقتىڭ قۇلاعىنا مىلتىقتىڭ داۋىسى مەن ارىستانبايدىڭ ايقايى قاتار جەتتى. قاسىنداعى جولداستارىنىڭ كەيىن— دەپ قالعانىن سوندا عانا بىلگەن. اتىنىڭ باسىن ىرىكتى. ۇزاپ بارا جاتقان باسپاشىلاردىڭ ارتىنان قاراپ، ەلەۋرەپ تۇر.
— ايقاسىپ كورۋ كەرەك ەدى...
قۇلباراق قايتار جولدا وكىنىش ايتتى.
— مىلتىعى بار جاۋ... ساعان ايقاسۋعا كەلتىرە مە — ارىستانباي وعان كەيىدى. — قاسىڭا ءبىر جىگىت الىپ، جاكەمە تارت! قامسىز بولمايىق. باسپاشى بولىپ قويسا جاقسى، ارجاعىندا قالىڭ قول كەلە جاتقان شىعار. كىم ءبىلىپتى...
ارىستانباي بۇل ءتۇنى كوز ىلگەن جوق. قاسىندا ءتورت جىگىت، كوكتوبەنىڭ باسىندا تۇنەپ شىققان.
* * *
جانقوجانىڭ ۇيىندە اقساقالدار جينالىپ وتىر.
كەنەسارى سىرتتان كەلگەن دۇشپانعا ايبار ەدى. ول شەكتى ىشىندە وتىرعان ءتورت جىلدا باسپاشى بەرى قاراي اتتاپ اياق باسقان جوق...
قىزىلدا باسپاشى ءجيى تەبە كورسەتىپ تۇر. حان كەتتى. حالىق باعۋسىز قالدى. دۇشپان دا سونى ءبىلىپ وتىر. بىلتىر اقمەشىت قامالىندا قوقاندىقتار قايتا ورالىپتى.
اۋەلى باسپاشىسىن اتتاندىرىپ، ەلدىڭ بەرەكەسىن الاتىن حيۋانىڭ ەجەلگى ادەتى. سولاي قان جوسىن قىلىپ، ەكى-ۇش جىل تىنىشتى الىپ، ارتىنان ەلشىلەرىن اتتاندىرادى... باعىنباساڭ كورەتىن كۇنىڭ جاڭاعى...
بۇگىن جاۋ جولىنا قويىلعان قاراۋىل ۇيشىگى، ازعانتاي باسپاشىعا ايبار بولعانى راس. ەرتەڭ ولاردىڭ قالىڭ قول بولىپ كەلمەيتىنىن قايدان ءبىلدىڭ؟ وندا جولىنداعى قاراۋىل ۇيشىگىن ءبىر-اق قاعىپ تاستاپ، ەل ىشىنە كىرەدى...
— حيۋادان بۇرىن قوقان كەلە مە دەپ قورقام...
بۇل جاقتاعى قازاقتاردىڭ ەستۋىنە قاراعاندا، قوقاننىڭ قاتالدىعى حيۋادان دا ءارمان... اۋىل-اۋىلدان قىز جينايتىن سالتتى اۋەلى سول قوقاندىقتار شىعارىپتى... تالاي سولقىلداعان مىرزالار قالىڭدىعىنان ايرىلىپ، ەل تەڭسەلگەن وقيعالاردى قوڭىرات اۋىلدارىنا بارىپ قايتقاندار ايتىپ كەلىپ وتىر...
بىرەۋلەر بايماعامبەت سۇلتاندى اۋىزعا الدى.
بيلەردىڭ قاي-قايسىسى دا ءابىلقايىر اۋلەتىن جاكتىرمايدى... جاڭگىر حان ءارۋاقتى ەر يساتايدىڭ تۇبىنە جەتتى. ماحامبەت جىراۋ بەرى قاشىپ شىققان ەكەن. بايماعامبەت سۇلتان تىنىش وتىرعىزباي، قىر سوڭىنا قۋعىنشى سالىپ قويىپتى.
مەن، مەن ەدىم، مەن ەدىم،
يساتايدىڭ بارىندا،
ەكى تارلان ءبورى ەدىم...
وزدەرىندەي حانداردىڭ،
قارىنى جۋان بيلەردىڭ،
اتانداي داۋىسىن اقىرتىپ،
لاۋازىمىن كوككە شاقىرتىپ،
باسىن كەسسەم دەپ ەدىم...
تورەمۇرات ماحامبەتتىڭ تولعاۋلارىن ايتىپ وتىرعاندا، جانقوجا كوز جاسىن تيا المادى.
باتىردىڭ ىشكى پىكىرى، ەندى ەل ۇستىنە حان شاقىرىپ اكەلىپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ازعانتاي ومىرىندە قاي اۋلەتىن دە سىناپ، اۋسەلەسىن كوردى.
— ەندى نە ىستەيمىز؟
— وسى ورىستار بەرى قاراي اتتانادى ەكەن دەگەن نە؟
— ءبىر اتتانىپ، ءۇستىرتتىڭ شولىندە ات-كولىگىن قىرىپ الىپ، كەيىن قايتقان جوق پا؟
— ەندى سىر بويىنا قاراي جورىققا شىعاتىن كورىنەدى...
— باياعى ءبالدىر ايتاتىن ەدى. — ءيتىعۇل ءىلىپ الا جونەلدى. — جۇرت "اقىرزامان-اقىرزامان" دەيدى. اقىرزامان بولعاندا ءبىر ەركەكتىڭ باسىنا ون قاتىن كەلەتىن كورىنەدى عوي. "سول اقىرزامانى تەزىرەك بولسا ەكەن" دەپ كۇلدىرەتىن ەدى. سول ايتپاقشى، ورىستار كەلەتىن بولسا، تەزىرەك نەگە كەلمەيدى. ءتيىستى الىم-سالىعى بولماسا، ەلگە ءزابىرى جوق ەكەن...
يساتاي ورىستىڭ قولىنان ءولدى... ءبىراق سول ورىستى شاقىرىپ اكەلگەن جاڭگىر حان ەدى... حان تۇقىمى ايداپ سالماسا، قازاق اراسىنىڭ داۋ-شارىندا ورىستىڭ شارۋاسى قانشا... جانقوجانىڭ ءىش پىكىرى وسىعان سايادى.
ءيتىعۇلدىڭ سوزىنەن كەيىن جۇرت تاعى ءبىر داۋرىعىپ باسىلدى. بىرەۋلەرى ورىستاردى جاقتايدى. ولار كەلسە، حيۋانىڭ باسپاشىلارى قىزىلدىڭ قۇمىندا اياعىن اڭداپ باسار ەدى. ەكىنشى جاعى — بەكارىستان بايشوقى سياقتى ازۋلى بيلەر، قوجامبەردى ءبايدىلدا قارسى جاقتى اۋىزعا قاعىپ سويلەتپەدى. ورىس اۋزى تۇكتى كاپىر... تىلەنشىنىڭ جولامانى، تايماننىڭ يساتايىنا قىلعانىن ەرتەڭ بۇلارعا دا ىستەيدى...
— ءيتىعۇل، مەن دە ساعان سول ءبالدىردىڭ سوزىمەن جاۋاپ بەرەيىن، — دەدى بەكباۋىل، كوزىنىڭ قۇيرىعىندا كۇلكى اجىمدەندى. — ءبالدىردىڭ بالا كەزى، شەشەسىنە كۇندە قىڭقىلدايدى. وندا وزدەرى ەكى سيىر ساۋاتىن بولسا كەرەك. شەشەسى ايران پىسكەن سايىن بالانىڭ ۇستىندە لىپاسى جوق، جالعىز دامبالى دا ءورىم-ورىم، ينەگە ىلىگەتىن جەرى قالماسا كەرەك. ءبالدىر دامبالدى لاقتىرىپ تاستاپ جالاڭبۇت جۇرەدى عوي. سونىسىن كورىپ، شەشەسى بەتىن شىمشىپ جاتسا، ءبالدىر: "قويشى اپا، جىرتىق دامبالدان جالاڭبۇتىم ارتىق" دەپ، دالاعا لاعاتىن كورىنەدى. — بەكباۋىل جۇرتتى ءبىراز كۇلدىرىپ بولعان سوڭ، قورىتىندىسىن ايتتى. — باعىنعان ەلىن ورىس تا وڭدىرىپ جاتقان جوق. ءويتىپ، كاپىردەن قورلىق كورگەنشە، الگى ءبالدىر ايتقان "جىرتىق دامبالدان جالاڭبۇتىم ارتىق"...
جانقوجا بۇل جولى دا شەشىلە قويعان جوق.
ءالى دە قىزىلداعى قاراۋىل ۇيشىگىن كۇشەيتۋ كەرەك... بيلەر ونىڭ سانىن ۇشەۋگە جەتكىزۋگە شەشىم قىلدى. جۇيرىك اتتار كۇندىز-تۇنى بەلدەۋدە ۇستالادى. اۋىل-اۋىلداعى جىگىتتەر ساق وتىرسىن...
— ءبىر كەلگەن ساپارىندا باسپاشىلاردى دۇرىستاپ قارسى الىپ، ەستەن كەتپەستەي ءىس كورسەتسەك ەكەن. ارىستانبايدان قاشىپتى عوي، جاندارىنىڭ ءتاتتىسىن قاراشى. ءبىر بەتى قايتسا، قايتىپ اياعىن اڭداپ باسار ەدى...
بۇرىنعى بايلاۋ، بيلەر سونى قايتا ءبىر ەكشەدى.
اقساقالدار اۋىل-اۋىلعا تاراپ جاتىر.
بۇل جيىنعا رامانقۇل دا قاتىسىپ وتىر ەدى.
جيىننىڭ ونە بويىندا ەكى ادام شەشىلىپ سويلەگەن جوق، ءبىرى — جانقوجا، ەكىنشىسى — رامانكۇل...
رامانقۇلدىڭ جۇرتقا اقىل قوسىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاعانىن جانقوجا عانا ەسكەردى. باسقالار تاراپ جاتقاندا، كەنجەعۇلدىڭ بالاسىن كىدىرتتى.
قوناقتان كەيىن ءۇي جيناستىرىلمايدى، اشىلىپ-شاشىلىپ جاتىر. ەكەۋدەن-ەكەۋ وڭاشا قالعان. جانقوجا سوندا عانا شەشىلدى.
— ءاي، رامانقۇل! الگى جيىندا ءبىر-بىر جەلپىنىپ باسىلماعان ادام جوق. جۇرتتىڭ ءبارى كوكەيىندەگىسىن ورتاعا سالىپ جاتىر، سەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتپادىڭ عوي!
— اپىراي، جاكە-اي... رامانقۇل كۇرسىندى. — سويلەمەيىن دەدىم بە؟ ءبىراق اۋزىمدى اشسام، جۇرتتىڭ ءبارى ماعان قارايدى. نە سويلەسەم دە، وڭ ەكەن دەپ قۇپ الاتىن ادام جوق، استارىنان ارامدىق ىزدەيدى. سونى ءبىلىپ وتىرىپ، قالاي عانا ۇندەرسىڭ...
— ەندەشە، ماعان ايت!
— ايتايىن. — رامانقۇل وتىرعان جەرىندە ءبىر قوزعالىپ، قولىنا جارعاعىن الدى. — اركىم اقىلى جەتكەن جەرىن ايتادى. سىرتتان باقىلاپ وتىرىپ، مەنىڭ كوزىم سوعان جەتتى. اينالىپ كەلگەندە، ايتاتىندارىڭ قازاقتىڭ جاۋى كوپ ەكەن. حان تۇقىمى — ول دا جاۋ... حيۋا، قوقان — ول دا جاۋ. ورىس تا جاۋ. ىلعي جاۋدىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، قالاي ەل بولامىز...
— سونى سۇراپ وتىرمىن عوي!
— ءقازىر ەلگە كەرەگى تىنىشتىق. حيۋاعا قىزمەت ەتىپ اۋسەلەسىن كوردىم، ودان تىنىشتىق تاپپايمىز. ءارى ول جاقتا جانعازى سۇلتان ءجۇر. انا جىلى بەكەر قىلدىڭ، سول سۇلتاننىڭ باسىن الۋ كەرەك ەدى. اللاقۇل قازاق ىشىنە كەلسە، وعان ويلاسپاي ءىس قىلمايدى... ال تورە تۇقىمى كەكشىل، سەنىڭ باياعى قوي سوڭىنا سالعانىڭدى ولسە ۇمىتپايدى!
— ونى دا بىلەم...
— الگى ايتىلعان كوپ جاۋدىڭ ىشىنەن الىمگە بىرەۋىن تانداپ الۋ كەرەك بولىپ تۇر. ونسىز كۇن كورۋىمىز قيىن. ال حيۋانىڭ قايتا ورالۋى، ەل باسىنا زوبالاڭ سالادى. قوجانيازدىڭ ءۇرىم-بۇتاعى تۇگەلدەي ءتىرى ءجۇر...
جانقوجا ءۇنسىز باعىپ وتىر. رامانقۇل — ءبايدىلدا ەمەس، جاۋلىق ۇستاسا دا، دوس بولسا دا، — الدامايدى. ادال شىنىن ايتىپ وتىرعانىنا سەندى.
— الگىدە قوقاننىڭ جايىن دا ەسىتتىك. ونىڭ قورلىعىن كورگەن قوڭىرات پەن ءۇيسىن ەل بولۋدان قالدى. كەشە اقمەشىتكە قوقان قايتىپ ورالعاندا، ءبىر بولەگى ءبىزدىڭ ەلگە قاشىپ تىعىلعان جوق پا؟ — رامانكۇل ءسال ىركىلدى.
— وندا قايتەمىز، ءبىر ءابىلقايىر اۋلەتىن شاقىرىپ الىپ حان كوتەرەمىز بە؟ — جانقوجا سىناعالى ايتتى.
— حالىققا باقتاشى كەرەك. حالىق تۇتقاسىن ۇستاۋعا ءبارى جارايدى، ءبىراق سولاردىڭ باقتاشى بولىپ جارىتا ما؟ ءومىرى ءوتىپ بارا جاتقانداي، بۇگىنگىنىڭ حانى حالىقتى تالاپ العانشا اسىعاتىن بولدى. ارىنعازىنى ءوز باسىم كورگەم جوق، قاتال بولعانىن ەستيمىن. ءبىراق حالىققا باقتاشى بولا ءبىلدى. الىم-شومەن حان كوتەرگەن ارىنعازىنىڭ قولتىعىنا مىنا جاقتا جەتىرۋ، انا جاقتا ارعىن-قىپشاق، كەرەي تەگىن كەلىپ تىعىلعان جوق ەكەن. ءقازىر حان اۋلەتىندە ونداي سۇيەكتى تۋعان ەشكىم جوق!
— وندا ورىستى شاقىرامىز دا...
— ورىس شاقىرتپاي-اق ءوزى كەلە جاتىر. انا جىلى ءۇستىرتتىڭ ۇستىنەن اسقاندا، جولىندا وتىرعان جانقوجا مەن كەنەسارىدان سەسكەندى. الدىندا عانا يساتايدىڭ تۇبىنە جەتكەن ايىبى بار، قارا قازاق قىلىشىن قايراپ وتىر دەپ ءتۇسىندى. قازاقتىڭ سول اشۋ-ىزاسىن كەنەسارى پايدالانىپ قالۋعا تىرىساتىنىن، الدىندا قۇرۋلى مىلتىق، قۇرسانعان جاۋعا كەزىگەرىن سەزدى. — رامانقۇل شابىتتانىپ العان، ەكىلىنە سويلەيدى. — كەنەسارى ەندى جوق. حيۋانىڭ باسپاشىلارى قىزىلدا ءجيى توبە كورسەتەتىنىن ەستيدى. باسپاشىنىڭ قىلىشىنان قورىققان ءالىم ورىس سولداتىنىڭ مىلتىعىنا ءوزى بارىپ پانالايدى. الگى اۋىزى تۇكتى كاپىردەن قورقىپ وتىرعان بيلەردەن، سەنەن بۇرىن الدىنا سولار بارادى...
— ونىڭ راس.
— ەندەشە بىر-ەكى جىلدان كەيىن سارى ورىستى اۋىلدىڭ ىرگەسىندە كور.
— وعان مەنىڭ دە ءشۇبام جوق...
— وندا نەگە قاراپ وتىرسىڭ، جاكە! — رامانقۇلدىڭ داۋىسىندا كۇيىنىش بىلىنەدى. — ءوزى كەلىپ جەڭىپ العان جاۋ كىممەن ەسەپتەسەدى. ورىستار ءالى دە قوزعالماسا، سەنىڭ ايبارىڭنان سەسكەنىپ وتىر. ورىنبورعا ەلشى سال! ورىستى اۋىلعا ءوزىڭ شاقىر. ءبىراق كىشىرەيىپ بارما، جانارالمەن تەڭ وتىرىپ سويلەسۋىڭ كەرەك. ورىس ءتيىستى الىم-سالىعىن السىن. حيۋاعا قارسى اسكەرىن اتتاندىرا بەرسىن، وعان قازاق جىگىتتەرى دە كومەكتەسەدى. ءبىراق جەرىمىزگە قالا سالىپ، توبەمىزگە اڭگىر-تاياق ويناتىپ، قىس قىستاۋىمىزدى تارىلتپاسىن. ەل بيلىگىن وزىندە قالدىرسىن...
— سوندا ورىستارعا ءوزىم بارامىن با؟
— ءوزىڭ بارما! كاپىرگە سەنبە، سۋعا سۇيەنبە. ارىنعازى اق پاتشاعا ءوزى بارىپ ەدى، اقىرى نەمەن تىندى. يتجەككەنگە ايداتىپ، سۇيەگى دە سوندا قالدى!
جانقوجا دا سودان قاۋىپتەنەدى.
— ەندەشە سەن بار! — بۇل شىنى ەدى.
— باسقا بىرەۋدى جۇمساسايشى، جاكە. مەنىڭ جامان اتاعىم شىعىپ قالعان اداممىن عوي. جۇرت باسقان قادامىمدى اڭدىپ وتىر، "كەشە سارتتى توبەمىزدە ويناتىپ ەدى، بۇگىن ۇستىمىزگە ورىستى شاقىرىپ اكەلدى" دەيدى عوي...
— ونىڭ راس. — جانقوجا سىزدانا ءۇن قاتتى. — سەن ەمەس، ورىسقا ادام جىبەرگەنىمدى بىلسە، مەنى دە اعاش اتقا وتىرعىزادى. ءبىراق امال جوق، ءدىنى باسقا بولعانمەن، ورىستىڭ ءيى جۇمساق. كىشى ءجۇزدى ءبۇلدىرىپ جاتقان ءابىلقايىر اۋلەتى، ايتپەسە اناۋ ورتا ءجۇز تىپ-تىنىش وتىر عوي...
رامانقۇل جانقوجانىڭ ءسوز اڭعارىن ەندى ءتۇسىندى.
— سوندا ورىسپەن كەلىسسوزدى قۇپيا جۇرگىزەسىڭ بە؟
— ورىسقا مەن الگى سەن ايتقان ءسوزدى ايتامىن. ەگەر سول سۇراعان تىلەگىمدى بەرەتىن بولسا، حيۋاعا جول اشىق. قاسىنا جىگىتتەرىمدى قوسىپ بەرەمىن. ال جول باستاۋشىسى ءوزىڭ بولاسىڭ. — جانقوجا سارتاسىنان جۇگىنگەن قالپى، ەرتەلى بۇكىرەيىپ وتىر ەدى، باسىن كەنەت كوتەردى. — ەگەر ورىس جانارالى كەلىسىمگە كەلىپ جاتسا، جۇرتتى شاقىرىپ الىپ ءوزىم ەستىرتەمىن. وعان شەيىن سەنىڭ اۋزىندا دا، مەنىڭ اۋزىمدا دا قۇلىپ...
— قۇپ، جاكە!
"قۇپ" يشاراتى قازاق سالتىندا جوق. قوجانيازعا جەتى جىل قۇلدىق ۇرىپ، قىزمەت ەتكەن رامانقۇل "قۇپقا" ۇيرەنىپ قالعان. اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلگەن جوق. جانقوجا ەزۋ تارتتى.
ءبىر ايدان كەيىن رامانقۇلدىڭ جولعا شىققان حابارى كەلدى. جامانقالاعا قوي ايداتقالى جاتىر ەكەن...
بۇل باتىر ەكەۋىنىڭ كەلىسىمى ەدى. رامانقۇلدىڭ قاسىندا ون كىسى-قالاشىلارىمەن بىرگە ساپارعا شىعادى. بەت الىسى جامانقالا. ءۇش كۇنشىلىك جەر قالعاندا، قالاشىلاردان ءبولىنىپ، ات باسىن ورىنبورعا قاراي بۇرۋى كەرەك...
* * *
سىر وڭىرىندە ەل وسىلاي قوبالجىپ جاتىر. ال قىر شەكتىسى اتالاتىن ەلدە جاعداي باسقاشا ەدى.
قىر شەكتىسىنىڭ ءبىر جاعى ارال تەڭىزى، ودان ءۇستىرت ءشولى، ويىل وزەنىمەن شەكتەسىپ كەلىپ، بەرسۇگىر تاۋىن بوكتەرلەپ جاتاتىن جاز جايلاۋى ۇلانعايىر كەڭ ولكە. قىس قامىتشىلىق بولعان جىلدارى ارال تەڭىزىنىڭ باتىس جاعالاۋىندا قىستاپ قالاتىن دا اۋىلدارى بار. ايتپەسە، جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋى بورسىق قۇمىنىڭ اينالاسى ەدى...
وسى ءبىر كۇم ولكەسى، جەر شۇرايى قاتارىنا قوسىلماسا دا، ءبىر ارتىقشىلىعى بار. تۇستىك بەتىندە حيۋا حاندىعى، ودان ءۇستىرت ءشولى ءبولىپ جاتىر. شىعىسىندا سىر شەكتىسىنىڭ جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋى — كەلگەن جاۋ اۋەلى سولاردىڭ ءۇستىن باسىپ ءجۇرۋى كەرەك. ورىس بەكىنىستەرى بولسا، تەرىستىك جاعىندا، ىلعي وزەن بويىن قۋالاي ورنالاسقان قۇمداعى موينى قاشىق بۇل ەلگە ءالى تەرەڭدەپ ەنە قويعان جوق...
سىر بويىنداعى اعايىندارىنا حيۋا وكىمىن جۇرگىزىپ، ەل كۇيزەلىپ جاتقاندا، قىر شەكتىسى كوپ شىعىندالماي، امان قالدى. اتتانىپ بارىپ، كۇشتەپ مويىنۇسىندىرۋعا ەتەك-جەڭى مول ەل... ءارى ارجاعىنداعى ورىس بەكىنىستەرىنەن سەسكەنگەن اللاقۇل حان الدىنا جانعازى سۇلتاندى سالىپ، قۇر-قۇرلاپ كورگەنىمەن، قىر شەكتىسى قۇرىققا تۇسپەي كەتتى.
قۇرىق كورمەگەن اردا ەل ۇستەمدىك ويلاپ كەلگەن ادامدى جاقتىرمايدى. قىر شەكتىسى كەنەسارى حان سايلايتىن جولى قاتىسقانىمەن، كەيىن شەكىسىپ قالدى. سوندا زەكەتتى اۋىرسىنىپ جۇرگەن جوق، حان جاساۋىلدارىنىڭ دىكەكتەگەن مىنەزىنە شامداندى. تاۋىقسىز دا تاڭ اتقان... قىر جايلاعان ەل ىعىلىم زاماننان بەرى حان ۇستاماي-اق كوشىپ-قونىپ ءجۇر. كەنەسارى سارىارقاسىنا كوشىپ كەتكەندە قينالمايتىن ەدى. ءبىراق جاي كەتپەي، جىلقى الىپ كەتكەنى قاراعۇلدىڭ جانىنا باتتى...
قۋا شىعىپ، ەكى ادامىنان ايرىلىپ قايتقانى، ەردىڭ باسىنا نامىس بولدى. ءقازىر قىر شەكتىسى كەنەسارىنى شاقىرىپ العان، اق كيىزگە سالىپ حان كوتەرتىپ جۇرگەن جانقوجانىڭ ءىسىن ايتقاندا، كەۋدەلەرىن ىزا بۋادى. جىلقىسىن الدىراتىن جولى اۋەلى جانقوجاعا سوعا كەتۋىندە دە سونداي ءمان بار. كەنەسارىنىڭ جىلقى الاردا ونىمەن ويلاسپاعانىن ءبىلىپ وتىر، سوندا دا جازعىرادى... باتىر كەيىن قايتۋعا كەڭەس بەرگەندە دە، قۇلاعىنا ىلگەن جوق...
قىر شەكتىسىنىڭ جازعى تىرشىلىگى ساۋىق-سايران. قاي اۋىلدا قىز ۇزاتقان توي بار، قاي اۋىلدا شىلدەحانا... جىگىتتەر ءۇيىر-ۇيىر بولىپ سوندا جۇرەدى. قىزى بار ءۇيدى اڭديدى... ال ازامات قاتارىنا قوسىلعان ءىرى باستىلارى اقساقالدارعا سالەم بەرەدى... قىر شەكتىسى قامسىز ەدى.
بۇگىن ەرنازاردىڭ ۇيىندە قاراعۇل وتىر. قاسىندا جيىرما جاسار جىگىت ازبەرگەن بار.
باي ءۇيدىڭ جاي قوناقاسىسى تويعا بەرگىسىز. جاقىن ماڭداعى اۋىلداردىڭ ۇلكەن-كىشىسى تۇگەل جينالادى.
اڭگىمە كەنەسارىدان شىقتى. قاراعۇل "الجىعان شال" جانقوجانى ءالى جازعىرا سويلەيدى. ونى ءبىراق قالعان كوپشىلىك ماقۇلداعان جوق.
جانقوجا اۋليە... كەنەسارى قارىنداسىنىڭ بۇرىمىن كەسىپ، ۇيىنە اكەلىپ تاستاپ ەدى... اقىرى بوسىپ كەتكەن كەسكىنى اناۋ...
"كەيىن قايتۋعا" كەڭەس بەرگەن جانقوجانىڭ ءتىلىن الماي، قاراعۇل قاتە قىلعان. اۋليە ادام... كىسى ءولىمى بولاتىنىن بولجاپ وتىر عوي... ايتىپتى عوي...
— كىسى ءولىمى بولادى دەگەنى راس...
قاراعۇلدىڭ قارا سۇر ءوڭى كۇرەڭىتتى.
سودان كەيىن ەرنازار سويلەدى. سەمىزشە كىسى، دوڭگەلەك جۇزىندە جۇمساق نۇر بار، سويلەگەندە ەكى قولى دوڭگەلەكتەپ قويعان ساقالىندا، سالالاپ وتىرادى. ەرنازار ەندىگى شەكتىنىڭ جاسى ۇلكەنى جانقوجانى اكەسىندەي سىيلايتىن ەدى.
— جاكەم بولماعاندا، سىر شەكتىسى ەندىگى حيۋانىڭ تابانىندا توزىپ كەتەتىن ەدى...
— اپىراي، تۋعان اعاسىن ولتىرتكەن رامانقۇلدى دا امان جىبەرىپتى عوي...
— قۇلاعىمىزبەن ەسىتتىك، — دەدى ەرنازار الگى ءسوزدى ءتىرىلتىپ، — "بەكباۋىل مەن رامانقۇلدى مەنىڭ كوزىمە كورسەتپەڭدەر" دەپتى عوي. الدىنا اكەلگەندە تىكسىنىپ قالدى. ەكەۋىنىڭ دە باسىن الدىراتىنىنا شاك كەلتىرگەن ادام جوق. جاكەم قاتتى قينالدى. مەيىرىمدى ادام عوي، كەشىردىم دەمەسە دە، قالاي جازالاۋدى كوپشىلىكتىڭ بيلىگىنە بەردى...
سوز وسىلاي ساباقتالدى. اكىم بولىپ تۇرعاندا، رامانقۇلدىڭ ەلگە باتىرعان تىزەسى... قاتالدىعى ايتىلدى...
— سول رامانقۇل ورىنبورعا بارادى دەيدى عوي...
— كىم ايتتى؟
— ەلەكتىڭ بەر جاعىندا راماداننىڭ بايى قارامىرزانىڭ ۇيىندە قونىپ كەتىپتى. جامانقالاعا مال ايداتادى ەكەن. "ءبىر شارۋامەن ورىنبورعا بارا جاتقان" كورىنەدى.
— ونىڭ شارۋاسى بەلگىلى. قىزۋ قاندى قاراعۇل كيىپ اكەتتى. — كەشە حيۋادان ەلشى كەلگەندە، رامانقۇلدىڭ ۇيىنە تۇسەدى ەكەن.
جانقوجا مەن بەكارىستان سياقتى اتالىقتى جاقسىلار تۇرعاندا، رامانقۇلدى بەكەر ىزدەپ كەلە مە؟ بۇرىن دا استىرتىن ءسوز بايلانىسىپ، ەل ۇستىنە جاۋ شاقىرىپ جۇرگەن ارامزا عوي! كەنەسارى كەتتى. حيۋاعا باراتىن بەتى جوق. ەندى ورىنبورعا، ورىس اكىمشىلىگىنە اتتانعانى!
ورىستىڭ ەكسپەديسيالىق كورپۋسى انا جىلى حيۋاعا قاراي جورىققا شىققاندا، قىر شەكتىسى ءبىر قوبالجىپ باسىلىپ ەدى. ابۇيىر بولعاندا، ورىستىڭ اسكەري كەرۋەنى بۇلاردىڭ قونىسىن الىستان وراعىتىپ ءوتتى.
بىلتىردان بەرى ورىستىڭ حيۋاعا قايتا اتتانۋعا جينالىپ جاتقانى جايلى حابار شىعىپ، ءارى قالىڭ قول بورسىق كۇمىنىڭ ۇستىمەن اسادى ەكەن دەگەن سىبىس ەستىلىپ، جۇرت ۇركەكتەپ وتىر ەدى...
رامانقۇل ورىنبورعا بەكەر جولاۋشىلاپ بارا جاتقان جوق. الگى حاباردى ول دا ەسىتكەن. دالا كورمەگەن ورىستارعا جولباسشى ادام كەرەك... ەگەر رامانقۇل بارسا، جانارال كۇشاعىن جايىپ قارسى الادى... قاراعۇل كوزىمەن كورىپ-بىلىپ كەلگەن ادامنان بەتەر جەلپىلدەتكەندە، ەرنازاردىڭ ءتۇسى بۇزىلدى.
— ءاي، الگى راماداننىڭ ۇيىندە رامانقۇلدىڭ قونىپ اتتانعانىن كورىپ جۇرگەن كىم؟
— قاراش!
— قاراش قازاننىڭ باسىندا جۇرگەن شىعار. دەلىقۇلدى بەرى شاقىرشى، كىمنەن ەسىتتى ەكەن!
قاراش جىلپىلداعان سارى، بەت-اۋزى سالتاق-سالتاق ماي، جەتىپ كەلدى. قازاننىڭ باسىندا قاتىندارمەن وكپە-باۋىرعا تالاسىپ كەلگەنى كورىنىپ تۇر.
— ءاي، سەن نە ايتىپ ءجۇرسىڭ؟
— استاپىراللا، نە ايتىپپىن!
قاراشتىڭ اۋزى جەڭىل، بىردەڭەنى قوڭىرسىتىپ، ءبىر قونعان اۋىلىن قىرىلىستىرىپ كەتەتىنى بار. تاعى دا سونىڭ ءبىرى، "باسىم بالەگە قالدى" دەپ تۇر. ەرنازار قانداي سۇراق بەرسە دە تانىپ شىعا كەلۋگە دايىن تۇر.
اڭگىمە الدە ءبىر رامانقۇل جايلى ەكەنىن ەسىتكەندە، جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى.
— قارامىرزانىڭ اۋلىندا ءوزىم ەستىپ قايتتىم!
— وندا نە بىتىرە بارىپ ءجۇرسىڭ؟
— جاعالبايلى جاراستىڭ قىزى بىلتىر قارامىرزانىڭ بالاسىنا ۇزاتىلعان جوق پا؟ جاعالبايلى جاراس مەنىڭ تۋعان ناعاشى جۇرتىم ەمەس پە؟
— سەنىڭ تانىمايتىن دا ادامىڭ جوق، تۋىسپايتىن دا ەلىڭ جوق. ەرنازار وعان كەيىدى. — رامانقۇل قارامىرزانىڭ اۋىلىندا قاي كەزدە بولىپتى؟
— مەن بۇرناعى كۇنى كەلدىم. جولدا ءبىر اپتا ءوتى. بىزدەن ءۇش كۇن بۇرىن قونىپ كەتكەن... سوندا قانشا بولادى؟
— ون ەكى كۇن! — اۋىزشا ەسەپكە جۇيرىك ازبەرگەن ساق ەتكىزدى.
قاراعۇلدىڭ توپشىلاۋى دۇرىس ەكەنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيدى. ءوزى ورىس دەسە ۇركە قارايتىن ەل... ورىستان ىعىسقان سىرىم باتىر قولدايتىن ەل ىزدەگەندە قىر شەكتىسىن تاپقان... ودان كەيىن قاراتاي سۇلتان... كەشەگى وتكەن ەر يساتايدىڭ ءوزى ورىستان قىسىلعاندا، بەرى قاراي جىلجىدى...
ارقادا ءالىم بار-دى دەپ،
قايىسپاس قارا نار-دى دەپ،
وعان دا كەلىپ جەتكەنمەن...
قىر شەكتىسىنىڭ ءبىر اتالىعى شۇرەن بايماعامبەت سۇلتاننىڭ قىسىمىنا شىداي الماي، اۋىلىندا قونىپ وتىرعان يساتايدىڭ ۇلى جاقيانى ۇستاپ بەرگەندە، ماحامبەت اقىن وسى ولەڭدى ايتىپ، وكپە-ناز بىلدىرەدى.
سوندا شۇرەن بايماعامبەتتەن قورقىپ جۇرگەن جوق. سول سياقتى يساتايدى، باياعى وتكەن سىرىم باتىردى ءبىر جۇلقىسۋعا كەلتىرمەگەن ورىس قارۋىنان سەسكەندى. بايماعامبەت وشتەسسە، سولدات الىپ شىعىپ، اۋىل-اۋىلعا ويران سالۋى مۇمكىن...
ونسىز دا ورىستارعا ۇركە قارايتىن ەل ورىنبوردا رامانقۇل جۇرگەنىن ەسىتكەندە ورەكپىدى.
— تۋعان باۋىرى اقمىرزانى ولىمگە قيعان زالىم كىمدى ايايدى؟ ەرتەڭ ورىستارىن باستاپ كەلەدى...
— ورىنبور جولىنداعى اۋىلداردىڭ بارشاسىنا شاپقىنشى اتتاندىرىڭدار! رامانقۇلدىڭ جولىن اڭدىسىن، قايتاردا، بالكىم، ەلگە سوقپاي، بۇلاڭقۇيرىققا سالىپ جۇرەر... ەرنازار كەسىمىن ايتتى. — بەيساۋبەت جولاۋشى كورسە، ۋاقىپ بولسىن، حابار بەرسىن...
بورسىقتان بەرسۇگىر تاۋىنا شەيىنگى وڭىردەگى جولداردىڭ بارىنە قاراۋىل قويىلادى. ونى قاراعۇلعا جۇكتەدى.
— الگى قاراش ون شاقتى كىسى دەپ وتىر عوي. كوزگە تۇسپەي ءوتىپ كەتۋى قيىن بولار. قالاي دا ۇستاۋ كەرەك!
سول كۇيى قاراعۇل اسىعىس اتقا قوندى.
* * *
Cap دالانىڭ توسىندە ساعىم كوشەدى. ساعىممەن ارالاسىپ cap جەلگەن جولاۋشىلار كورىنەدى. جورتۋىلعا شىققان جولباسار قاراقشىداي جۇرىستەرى سۋىت. اۋىلدار وتىرعان قۇدىقتان اۋلاقتاۋ وراعىتىپ، ىلعي جولسىزبەن تارتاتىن ەدى. مۇعالجار تاۋى مۇنارتىپ الىستا قالعان. ءبىراق بيىك-بيىك شوقىلار، ءسۇلاپ جاتقان قىراتتار بۇل ماڭايدا ءجيى ۇشىراسادى. جۇمباق سالت اتتىلار قىرات-قىراتتىڭ ارا-اراسىن قۋالاي جۇرەدى. كەز كەلگەن شوقىنىڭ باۋرايىندا باستاۋ كوزى، كەز كەلگەن ساي-جىرا توعاي... سۋسىن قاندىرىپ، ات شالدىرادى. سولاي ۇزاي بەردى.
تىربىق جۋساننان بولەك ءشوبى جوق اق تاتىرلار ات تۇياعىن زار قاقتىراتىنداي. بۇل وڭىرگە قازاقتار قىس قىستاۋ ءۇشىن عانا كەلەدى. اق شىلىك، ۇيەڭكەلى توعايلاردىڭ تاساسىندا قىستاۋلار كورىنىپ قالاتىن ەدى. ەل جاز بەن كۇزدە قۇم ساقتاپ، قىستاۋعا كۇزەم الىپ بولعان سوڭ عانا ورالاتىن سياقتى.
رامانقۇل ەلەك وزەنىنەن بەرى وتكەلى بىردە-بىر ەلگە سوققان جوق. بەلگىسىز ءبىر قاتەر كۇتكەندەي، بويىن مۇزداتقان جايسىز سەزىمنەن ايىعا الماي-اق قويعان.
ورىنبوردا جانارالدىڭ الدىنا جەتكەنشە ون كۇن ۋاقىتى بوسقا ءوتتى. وندا دا كومەكتەسكەن جانقوجانىڭ ەسىمى... نۇرىمبەتتىڭ بالاسىن ورىستار دا قاتتى سىيلايتىنىن كوزىمەن كورىپ قايتتى...
ەگەر ورىستىڭ ەكسپەديسيالىق كورپۋسى حيۋاعا اتتانعانداي بولسا، قازاق جىگىتتەرى ات تىزگىنىن بەرۋگە دايىن ەكەنىن ەسىتكەندە، جانارالدىڭ جۇزىندە ەلپ ەتكەن قۋانىشتى بايقاعان. ورىس ءتىلىن تۇسىنبەگەنمەن، باسقانىڭ قاباعىن باعىپ ۇيرەنگەن رامانقۇلدىڭ قىراعى كوزى قاپى جىبەرگەن جوق. الگى ءسوزى اكىمنىڭ قىشىقتى جەرىن ءدال تاۋىپتى...
جانقوجانىڭ سىر بويىندا ورىس قالاسى تۇسۋىنە كەلىسە المايتىنىن ايتقاندا، جانارالدىڭ قوبالجىعانى سەزىلدى. حيۋا حاندىعى مەن ورىس بەكىنىستەرىنىڭ ەكى اراسى كەرەعار... سىر بويىندا ءبىر بازا ساقتاماي، اۋىر قول ءارى قاراي قالاي جىلجيدى؟
"بازا" دەگەن ءسوزدى ءتىلماش قازاق تىلىندە ءدال جەتكىزە الماي كوپ ابىگەرلەنەدى. اسكەري قارۋ-جاراق، ازىق-تۇلىك قورى سياقتىلاردى ساقتايتىن قويما، ونى كۇزەتەتىن اسكەرلەر تۇراعى... رامانقۇلدىڭ تۇسىنىگىندە سوعان ۇقساس بىردەڭە ەدى.
ونداي قونىسقا جاكەم قالاي قارار ەكەن؟ اسكەري تۇراق — قالا ەمەس. ۋاقىتشا عانا قونىس بولاتىنىن جانارال ايتىپ وتىر. جەرگىلىكتى قازاقتىڭ قىس قىستاۋىنا زالالىن تيگىزبەيتىن جەردەن باتىردىڭ ءوزى بەلگىلەپ بەرەدى... رامانقۇل وعان كەلىستى. اسكەري قونىس بەكىنىسكە قولايلى جەردەن سالىنۋى كەرەك... جانارال سونى ەسكەرتىپ، ونداي جەر ىڭعايىن سۇراستىرعاندا، رامانقۇلدىڭ ەسىنە رايىم ءتۇستى. تاۋى بەكىنىسكە قولايلى... جانىندا اۋىز سۋعا جارامدى كولى بار. باستا سويىرعاستارعا بەرىلىپ ەدى. شوراباي تەنتەكتىڭ قولىنان راي ولگەن سوڭ، قاراساقالدارعا تەلىندى. ءقازىر ولار دا جوق. وتى ناشار جەرگە قازاق جولامايدى. ەڭ جاقىن قىستاۋ "ەسكىۇرا" — كولدىڭ ارعى بەتىندە، داۋلەت جاقايىمدار وتىر...
رامانقۇل رايىمدى ءوزى اتاپ بەردى. بيىك قىراتتى، ونىڭ الدىنداعى شالقار كولدى ايتقاندا، گەنەرالدىڭ كوزى شىراداي جاندى. ءارى سىردارياعا دا جاقىن، التى-جەتى شاقىرىمداي جەردە ەكەن. قايىق سالۋعا دا جاقسى...
قازاق ورىس پاتشالىعىنا ءتيىستى الىم-سالىعىن تولەيدى. ءبىراق جانقوجا ءالىمنىڭ ىشكى ىسىنە ورىس اكىمشىلىگى تاراپىنان قول سۇعىلماۋىن تالاپ ەتىپ وتىر.
وسى اڭگىمەنىڭ تۇسىندا جانارال رامانقۇلعا باۋىرساق مۇرىنىنىڭ استىندا بارماق باسىنداي مۇرتى بار، قىرما ساقال، قىزىل شىرايلى كىسىنى تانىستىردى. ءابىلقايىر اۋلەتى... سۇلتان عالي تۇنعانشا ۇلى ەكەن. بۇل ەسىم رامانقۇلعا بەيتانىس ەدى. سۇلتاننىڭ جاسى قىرىقتىڭ ىشىنە مولىنان ەنگەن. سونىسىنا قاراماي، ساقال-مۇرتىن جىلميتا قىرىپ، ورىس سالتىمەن كوستيۋم كيىپ، قىلتيىپ تۇرعان پوشىمى بيگە ۇناعان جوق. قازاق سىرتتان قىجىرتقاندا، ءابىلقايىر تۇقىمىن شوقىندى دەپ جازعىراتىن. بۇل دا سونىڭ بىرەۋى سەكىلدى...
ول جەردە رامانقۇلدىڭ قاپەرىنە تۇك كىرگەن جوق-تى. ورىس اكىمشىلىگى مەن ءابىلقايىر اۋلەتىنىڭ ىشەك-قارىنى ارالاسىپ كەتكەنى قاشان... ورىنبور قالاسىندا عالي سياقتى قاڭعىعان سۇلتاننىڭ نەشەۋى جۇرگەن شىعار... رامانقۇل سولاي بايىمدايدى. قازاق ەلشىسىنىڭ توپىراش سۇلتانعا ەلپىلدەمەي قويماعان تۇرىنە قاراپ، جانارال دا ىركىلدى. كوكەيىندە تۇرعان ءبىر ءسوزدى بۇگىپ قالعان...
گەنەرالدىڭ ويى سىر بويىن كىشى ءجۇز ىشىندەگى ءتورتىنشى اكىمشىلىك ايماققا اينالدىرىپ، ونىڭ باسىنا عالي ءتۇنعانشيندى قويماق ەدى. ول جوباسىن جانقوجا باتىر قالاي قابىلدايدى؟ سۇلتان پراۆيتەلدەردىڭ ۇستىنەن ارىز-شاعىم دا كوپ... قازاقتىڭ بىلگىلىكتى بيلەرى كۇندەرى ءابىلقايىر اۋلەتىن جاقتىرا بەرمەيدى. سوندىقتان جانارال دا كوكەيدەگى پىكىرىن رامانقۇلدىڭ الدىنا جايىپ سالۋدان تارتىندى.
ورىنبوردان شىققالى جەتىنشى كۇن. رامانقۇل جول ۇستىندە كوپ ويلاندى. كوز الدىندا عالي تۇنعانشا ۇلىنىڭ جىل شىققان تورايداي دومالانعان پوشىمى... كوڭىلىنە كادىك كىردى. جانارال سول شوقىندى قورتىعىن الىم-شومەنگە حان قويعىسى كەلىپ جۇرگەن جوق پا ەكەن؟
تۇلا بويىن مۇزداتقان الگى تۇيسىكتەن اقىرىن قالتىرانادى. ءقازىر وزدەرى ءبىر ادىردان اسىپ ءتۇسىپ، الدىڭعى جاق جازىق دالاعا اينالىپ ەدى. ءۇش شاقىرىمداي جەردە جالعىز سالت اتتى، توبەنىڭ باسىندا قاقشيىپ تۇر. جاۋ جولىندا قويىلعان قاراۋىلداي، قوزعالمايدى... ونىسى نەسى؟
بەلگىسىز سالت اتتى كەنەت جالت بەردى. ءارى قاراي، توبەنىڭ تاساسىنا ءتۇسىپ جوق بولدى.
— بۇل كىم بولدى ەكەن؟ — رامانقۇل الگى تۇلا بويىن مۇزداتقان تۇيسىكتى تاعى سەزدى.
— قاڭعىپ جۇرگەن بىرەۋ شىعار. ءبىزدى جورتۋىلشى الدەكىمگە جورىپ، قاشىپ بارادى ەندى!
— اپىراي، ءا...
كۇن ۇلى بەسىن ەدى.
رامانقۇل تاقىمىن قىسىڭقىراپ، cap جەلىسكە ءتۇستى. كوز ۇشىندا ءبىر شوقى مۇنارتادى. سوندا ەرتەرەك جەتىپ، كوز بايلانباي تۇرىپ، اۋىز سۋ تاۋىپ الۋ كەرەك...
ءتورت كۇن بولدى، ەلگە سوقپاي دالاعا تۇنەپ كەلەدى.
قىر شەكتىسى جەتى جىل بولدى، ورىسقا الىم-سالىق تولەۋدەن باس تارتىپ، بايماعامبەت سۇلتانمەن كەتىسىپ جۇرگەن جايى بار... ورىنبور اكىمشىلىگى سوعان وكپەلى. جانارال كەڭسەسى سونى ەسكەرتىپ، قايتار جولدا ساق بولۋدى تاپسىرعان...
الگى جامان تۇيسىكتى سول جەردە العاش بايقاپ ەدى.
— جۇرىڭكىرەپ وتىرىڭدار! — دەدى رامانقۇل.
بيىك شوقىعا ەكىندى كەزىندە ىلىكتى.
ءبىر جىرادان بۇلاق كەزىكتى. قاسىندا ءبىر شوقتوعايى بار.
اتتار قاڭتارىلدى.
شەگەباي موسى قۇرىپ، باقىراشىن ءىلدى. شوپشەك كوپ، سىنعان بۇتاقتاردى قالاستىرىپ وت جاقتى.
باقىراشتا ءسۇر ەت بۇرقىلداپ قايناپ جاتىر.
— Ac ءىشىپ العانشا اتتار دا سۋىپ قالار، — دەدى رامانقۇل، ەرىن جاستانىپ، قيسايىپ جاتىر. — سودان كەيىن وتقا قويايىق. شەگەباي كۇزەتىپ تۇرار. شىدەر سالىپ قاجەتى جوق، تۇساپ قوي.
سونى ايتقاندا كەۋدەسىندە كادىك، اتتىڭ شىدەرىن شەشۋ ۋاقىت الاتىنى ويىندا تۇردى.
رامانقۇلدىڭ جۇرەگىنە اس باتقان جوق. ءسۇر قازىدان اۋىز ءتيدى دە قويدى. ءبىر جامان تۇيسىكتەن تۇلا بويى مۇزدايدى.
— اتتاردى اناۋ شىلىكتىڭ قاسىنا تۇساپ جىبەر. ماسقارا بولىپ، ءوزىڭ ۇيىقتاپ قالىپ جۇرمە...
شىلىكتى توعاي بەس ءجۇز قادامداي جەردە ەدى. ءۇش جىگىت شەگەبايعا كومەكتەسىپ، ات تۇساسىپ قايتتى.
استارىندا توقىم، باسقا ەر جاستانىپ، كۇپىلەرىن جامىلعان جولاۋشىلار قيسايدى.
ءتۇن ساپ-سالقىن. رامانقۇل جاۋرادى. كوزى ىلىنبەي جاتىر. جاباعى كۇپىسىن قىمتانا تۇسەدى.
ەندى ەكى قونىپ، قاراقۇمعا ىلىنەدى. ەڭ جاقىن اۋىل جاقايىمدار... ودان ءارى...
رامانقۇلدىڭ قۇلاعىنا ات تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى كەلگەندەي، كەنەت ەلەگىزىپ باسىن كوتەردى. اي جارىق. ءبورى كورىپ دۇرلىككەن وزدەرىنىڭ اتتارى ما دەپ ەدى. ول جاقتا تىنىشتىق ەكەن. جايىلىپ جۇرگەن جىلقىلاردىڭ جونى اعاراڭدايدى.
باسىن قايتادان ەرگە قويدى. بۇل جولى الگى ءدۇسىر انىعىراق ەستىلگەن. رامانقۇل اتىپ تۇردى.
— جاۋ!
— Ah، اھ!
— نە بوپ قالدى!؟
— جاۋ كەلە جاتىر! — رامانقۇل القىنا دەم الادى. — شەگەباي! ءاۋ، شەگەباي!
ولار ايتىپ اۋىزدارىن جيعانشا بولعان جوق، دۇسىرلەگەن اتتىلاردىڭ قاراسى دا ايقىندالدى.
اتتار بەس ءجۇز قادامداي جەردە، جۇگىرىپ كەتكەن ادام، جاۋدان بۇرىن ۇلگىرىپ تە قالار ەدى. ءبىراق دەنەسى اۋىر رامانقۇل تاۋەكەلگە بارا العان جوق.
— بىر-ەكەۋىڭ اتقا جۇگىرىڭدەر! جامانباي، جاقىپ، ناعىپ تۇرسىڭدار، ەي! قالعاندارىن مەنىڭ قاسىما ەرىندەر، اتقا ۇلگىرتپەسە، تاۋ باسىنا شىعىپ قورعانامىز!
قولدارىندا قامشىدان باسقا قارۋ دا جوق جەردە ۇرىس سالىپ، سالت اتتى جاۋعا قايرات قىلۋ قيىن ەدى. ءارى بۇل كەلە جاتقانداردىڭ كىم ەكەنى دە بەلگىسىز. اۋەلى تاۋ باسىنا بەكىنىپ الىپ، سودان سوڭ تىلدەسىپ كورۋ كەرەك...
شوقى ەداۋىر بيىك. رامانقۇلدىڭ قاسىندا سەگىز جولداسى، قيالاي ورمەلەپ بارادى.
ەسىنە قاي-قايداعى ءتۇستى. ءبىر جىلى قىر شەكتىسىنەن زەكەت جينالاتىندا جاساۋىلدى رامانقۇل باستاپ بارىپ ەدى. كوتىباردىڭ ءتىرى كەزى... رامانقۇل سودان عانا ايبىنادى. قاراعۇلدى تۇرالاتتى. سوندا وركوكىرەك قاباق جىگىتتىڭ ەڭسەسىن باسىپ قويۋدى ويلايدى. اقىرى ناسىرعا شاۋىپ، كوتىبار حيۋامەن ءبىرجولا كەتىسىپ تىندى...
ءقازىر كولعا تۇسسە، قاراعۇل تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ الۋدان تايىنبايدى. رامانقۇل ولمەي بەرىسپەسكە بەكىنىپ بارادى.
ءبيدىڭ ەكى كوزى ارتىندا ەدى. جامانباي مەن جاقىپ اتقا جەتە الماعان سياقتى. سول ماڭايدا جاۋ قاراسى مولايىپ، بىرەۋدىڭ شىڭعىرعان داۋىسى شىقتى.
— مىناۋ جاقىپتىڭ داۋىسى... قاپ، جازىم بولدى-اۋ!
سالت اتتىلار بۇلاردى جاڭا بايقادى. ەندى بەرى قاراي جاپىرىلعان. ءبىراق كەش قالدى. بۇل كەزدە قاشقىندار تاۋ باسىنا شىعىپ ۇلگىرىپ ەدى.
— ۋا، كىمسىڭدەر، جاۋمىسىڭدار، ەلمىسىڭدەر!؟
رامانقۇلدىڭ داۋىسى كۇندەي كۇركىرەيدى.
انا جاقتان جاۋاپ بولعان جوق. قاراسى جيىرما-وتىز ادام، اتتارىنان ساتىر-سۇتىر ءتۇسىپ جاتىر.
ەتەكتە كوپ ىركىلگەن جوق. ون شاقتى ادام بۇلاردىڭ ىزىمەن ورمەلەپ كەلەدى ەكەن.
— بۇلاردى شىعارۋعا بولمايدى! — دەدى رامانقۇل داۋىسى جارعىشاقتانىپ. — تاس جيناستىرىڭدار!
ديىرمەندەي ءبىر تاستى كوتەرىپ الىپ، كەلە جاتقانداردىڭ ورتاسىنا اتىپ جىبەردى.
— ويباي!
تاس الدەكىمدى قاعىپ كەتكەنى انىق ەدى.
ساسىپ قالعان جۇرت، بۇلاي قايرات قىلۋعا بولاتىنىن بىلگەن سوڭ، ەس جينادى. قولدارىندا ءبىر-بىر تاس، كەلە جاتقانداردى شوكەلەپ جاتىر.
تاعى دا ويباي شىعىپ، جاۋ كەيىن سەرپىلدى.
— بالەم، سولاي ما ەكەن!
— ءاي، رامانقۇل تومەنگە ءتۇس! تاۋ ساعان حيۋانىڭ تاعى ەمەس. مەن سويلەپ تۇرعان قاباق قاراعۇلمىن!
— قاراعۇل بولساڭ، ءتۇن جامىلىپ باس سالعانىڭا جول بولسىن! — ءوزىڭىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ كەلىپ تۇر، ءبىر قاتەردى رامانقۇل جۇرەگىمەن ءتۇيسىندى.
— ويباي-اۋ، ءوزىمىزدىڭ قاراعۇل عوي!
— تۇسەيىك!
رامانقۇل داۋرىققان جولداستارىنا زەكىپ تاستادى.
— قاراعۇل باۋىرسىراپ كەلىپ تۇر دەيسىڭ بە؟! بۇل قانىڭا قۇمارتقان قاراقشىنىڭ ءىسى عوي! ەلپىلدەمەي تۇرا تۇرىڭدار!
رامانقۇلدىڭ "ءتۇن جامىلىپ باس سالدىڭ" دەگەنى قاراعۇلدىڭ شامىنا ءتيدى. تومەندە تۇرىپ اقىردى.
— سەن ءوز باۋىرىڭنىڭ ەتىنە جەرىگەن رامانقۇل ەدىڭ. كەشە حيۋاعا قىزمەت ەتىپ، شەكتىنى ءبىر قان قاقساتتىڭ! بۇگىن ورىنبورعا بارىپ، ۇستىنە ورىستى شاقىرىپ كەلىپ تۇرسىڭ. ءبىراق ول دەگەنىڭە جەتپەسسىڭ، زالىم! ءتۇس جەرگە!
رامانقۇلدىڭ تالاعى تارس ايرىلدى.
— سەنىڭ ارعى اتاڭ قاڭعىپ جۇرگەن قۇل ەدى. اتام ورىس ءىنى قىلىپ باۋىرىنا باسىپ، ادام قاتارىنا قوستى. سەن سەلتەكتىگىڭدى ىستەگىڭ كەلگەن ەكەن! سىر شەكتىسىنىڭ قىر شەكتىسىنىڭ الدىندا تىزەرلەپ تۇرعان جەرى جوق! ماعان قول كوتەرۋگە ارتىڭا ب ا ق! جانقوجا تۇندىگىڭدى ءتۇرىپ قويىپ شاۋىپ السىن!
— قاپ، مىنانىڭ قورلىعى-اي! — قاراعۇل تىستەنە سويلەيدى. — ال، جىگىتتەر، تاۋدىڭ باسىنا ءبىرىڭ قالماي قاپتاڭدار! ولگەندەرىڭ جولدا قالاسىڭدار! جەتكەندەرىڭ ۇرىس سالاسىڭدار! كەتتىك، ازبەرگەن!
جىگىتتەردىڭ الدىنا ءوزى ءتۇستى.تاۋ دەگەن اتى، باسىنا ەكى قابات ايەل دەمىكپەي شىعاتىن شوقى ءانشيىن. وتىز جىگىت سوڭىندا، قاراعۇل تىكە سالدى.
بيىكتەگىلەر دا قاراپ جاتقان جوق. تاس كوپ، الا سالىپ تومەنگە اتادى. ارى-بەرى قيمىلداعان سوڭ، دەنەسى اۋىر رامانقۇل ىرسىلداي باستادى.
جاۋ دا ءتاسىل العان. ارالارىن اۋلاق سالىپ، تۋرا كەلە جاتقان تاستان تايسالىپ كەتىپ، بويعا دارىتپاي قويدى. جارالانعان ەكى-ۇش جىگىت كەيىندەپ قالا بەرىپ ەدى. قالعاندارى شوقىنىڭ باسىنا قاتار شىقتى.
— ۇر!
— جوي!
— اللا! اللا!
قاراعۇل مەن ازبەرگەن كەزەك ايقايلايدى. قولدارىندا قاق سويىل، وڭدى-سولدى سىلتەپ كەلە جاتىر.
— ءوماي!
— كەلسەڭ كەلە عوي!
كىشكەنە جىگىتتەرى سولاي ايبار قىلعانمەن، قولدارىندا قامشىدان باسقا قارۋ جوق. كەيبىرەۋلەرى قۇر قول، ءانشيىن تاس لاقتىرىپ ايبات قىلادى.
سويىل ساتىرلاپ جاۋىپ كەتتى. ايامايتىن جاۋدىڭ قيمىلى، قۇلاپ تۇسكەندەردى دە ۇرىپ، تەپكىلەپ جاتىر. اسىرەسە، شەكەسىنە تاس ءتيىپ، اشىنىپ العان ەكى-ۇش جىگىت، ىقتى-جاردى تىڭدايتىن ەمەس. رامانقۇلدىڭ قاسىنداعىلار تۇگەل قۇلاپ بىتكەنىن كورىپ تۇرىپ، جاتقان جۇرتتى سويىلدىڭ استىنا العانىن قويعان جوق.
— جەتەر ەندى، توقتاتىڭدار!
جىگىتتەر قاراعۇلعا ەكى رەت ايتقىزىپ بارىپ توقتادى.
سەگىز ادامنىڭ ەكەۋى ءتىل تارتپاي كەتىپتى. بىرەۋى رامانكۇل ەدى. باسىنا تاياق تيگەندە، تالاعى تارس ايرىلعان بي جۇرەگى قابىنىپ ولگەن. ونى بىلگەن جان جوق، قاراعۇل ءتىلىن تىستەپ تۇر. ەت قىزۋىمەن ارتىعىراق سىلتەپ جىبەرگەنىن ءقازىر ۇقتى. مۇنىڭ ارتى قۇن داۋى... ءبىر رامانقۇل ەمەس، ەكى ادام ءولىپ وتىر. قۇن تولەپ قۇتىلا قويسا جاقسى...
— ولىكتەردى دە، تىرىلەرىن دە الىپ جۇرىڭدەر! ەندىگى قالعانىن اۋىلعا بارىپ تەرگەرمىز...
تاۋ باسىنداعى ولىكتەر جەرگە ءتۇسىرىلدى. الگىدە جامانباي مەن جاقىپ تا مەرتىگىپ قالعان، ولار دا اكەلىندى.
تۇساۋلى ات سانى ون، جينالىپ الىندى. ءولىسى بار، ءتىرىسى بار، ادام سانى ون. ءبىر ات كەم، ءبىر ادام جوق. جوعالعان ات رامانقۇلدىڭ تورى الا اياعى ەكەنىن قولداعىلار ايتىپ وتىر.
جوق ادام شەگەباي ەدى.
رامانقۇلدىڭ شاقىرعان داۋىسىن ەسىتتى. بي اعاسى الدە نەدەن ءقاۋىپ كۇتىپ، اشىنىپ ايقايلاعانىن ءبىلىپ تۇر. ونىڭ قاباعىن باعىپ وسكەن زەيىندى جىگىت كەشەدەن بەرى ءوزى دە بىردەڭەدەن سەزىكتى ەدى. تورى الا اياققا قاراي جۇگىردى.
ات شيگە كىرىپ بارا جاتىر ەكەن، ۇستادى. سول كەزدە ساتىرلاپ كەلىپ قالعان جاۋ قاراسى دا كورىندى.
بۇل اتتىڭ تۇساۋىن الىپ جاتقاندا، بىر-ەكەۋ وسىلاي قاراي قاراڭداپ كەلە جاتقان. قالعان جۇرت تاۋ باسىنا ورمەلەپ بارادى. رامانقۇلدىڭ اناۋ كوپ شوعىرمەن كەتكەنىن الدە قالاي اڭعاردى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
سولاي دال بولىپ تۇرعاندا، ەربەڭدەپ كەلە جاتقان-ەكەۋدىڭ ۇستىنە جاۋ وسارىلىپ، ويبايلانعان داۋىس ءتۇن جۇرەگىن ءتىلىپ تۇسكەندەي، شەگەباي سەلك ەتتى.
تورى الا اياق جەتەگىندە، ارتىمەن شەگىنىپ ءشيدىڭ ىشىنە كىرە بەردى شەگەباي. اڭىسىن انداۋ كەرەك ەدى...
جاس جىگىت تاۋ باسىنداعىلار مەن ەتەكتە تۇرعانداردىڭ داۋىسىن اپ-انىق ەسىتتى. ۇرىس باستالعانىن ايقاي-ۇيقايدان ايىرادى. جاۋ جاپپاي تاۋعا ورمەلەگەنىن كورگەندە، جۇرەگى ءمۇزداي بولدى. قارۋلى وتىز جىگىت... رامانقۇلدار سەگىز-اق كىسى ەدى. ءارى كۇر قول... بۇل سۇمدىقتىڭ نەمەن تىناتىنىن ءبىلىپ تۇر.
بي باسىنا قاتەر... قاشۋ كەرەك... كولعا تۇسسە جاۋ وڭدىرمايدى... رامانقۇلدى قۇتقارۋدىڭ جالعىز جولى جانقوجاعا حابار تيگىزۋ ەكەنىن شەگەباي بايقايدى.
تاۋ باسىندا ۇرىس قىزىپ جاتقان كەزدە، شەگەباي تورى الا اياقتىڭ ۇستىندە سىزا جونەلىپ ەدى. ۇزاڭقىراپ العان سوڭ توپەدى.
كەلەسى كۇنى ءتۇس قايتقاندا شەتتەۋ وتىرعان جاقايىمداردىڭ اۋىلىنان قۇلادى. جاس جىگىتتە ءوڭ-تۇس جوق، ءتىلى اۋىزىنا سىيمايدى. جايىن ايتۋعا ءالى كەلگەن جوق...
— رامانكۇل اعامدى قاباقتار ءولتىردى...
كوز جاسى ەرە شىقتى، وكسىپ جىلادى.
قاراعۇل شەگەبايدى بىلمەيدى، تورى الا اياقتى كوپ جوقتادى. ءتىرى قالعان كىشكەنەلەردى قىستى.
— ءبىز قايدان بىلەيىك. تاڭ قاراڭعىسىنان جولعا شىعاتىن ادام، اتتاردى تۇساپ وتقا قويدىق. تورى الا اياقتىڭ تۇساۋى شەشىلىپ، كەتىپ قالعان شىعار...
قاراعۇلدىڭ جىگىتتەرى قالىڭ شىلىكتى نەشە مارتە ءسۇزىپ شىقتى. جان-جاقتى ىزدەستىردى. تورى الا اياق تابىلمادى.
ءتىرى قالعان كىشكەنەلەردى اۋىلعا كەلگەن سوڭ تاعى دا قىسىمعا الدى. رامانقۇل ورىنبوردا كىممەن كەزدەستى؟ جانارالعا باردى ما؟ وندا نە تۋرالى ءسوز بولدى؟ سونى سۇرايتىن ەدى.
انالار بولسا، ءتىل-قۇلاقتان ايرىلعان مىلقاۋشا قۇر الاقتايدى. رامانقۇلدىڭ بىر-ەكى رەت كوشەگە شىعىپ قايتقانى راس. بالكىم، ءۇش رەت شىعار... بۇلار ونى ىلەستىرگەن جوق. ءبيدىڭ كوشەدە كىممەن كەزدەسىپ جۇرگەنىن دە بىلمەيدى. جانارالمەن سويلەسىپ قايتۋى دا كادىك. ءبىراق رامانقۇل ونداي قۇپياسىن ويلاسپايدى عوي... بۇل وتىرعاندار شارۋا باققان قازاق، داۋ-شارمەن جۇمىسى جوق. وزدەرىنىڭ جامانقالاعا مال ايداتقاندارى راس. بىرەۋى قىز ۇزاتادى، بىرەۋى جاڭادان ءۇي كوتەرەدى... ۇلكەن قالادا بازارلاپ، كور-جەر الىپ قايتۋعا شىققان. كەيبىرەۋىن رامانقۇل ءانشيىن ات قوسشىلىققا ەرتتى. بىلاي شىققان سوڭ جەلىگىپ، ورىنبورعا باراتىن بولدى.
ولاردىڭ ايتىپ وتىرعانى شىندىق ەدى. ۇلكەن شاھاردى كورۋ قىزىق... مالىن قالاشىلارعا تاپسىرىپ، رامانقۇلدىڭ سوڭىنا قىزىق ءۇشىن ەردى.
ءبىر اپتادان كەيىن ءبارى دە بوساتىلدى.
قاباقتار ابىگەر. رامانقۇلدىڭ قازا بولعان جايىن سىر شەكتىسى ەسىتكەن. ول جاقتا دۇربەلەڭ باستالىپتى...
رامانقۇل ءولدى. قاسىنداعى ون ادامنان تاعى بىرەۋى شەتىنەيدى. بۇل كوپتەن بەرى قۇلاق ەسىتپەگەن سۇمدىق ەدى. كىشكەنە تۇگەل دۇرلىكتى.
ەڭ الدىمەن ازاماتىنان ايرىلعان قۇرماناي-قۇتتىق ەلەۋرەدى. باسقا كىشكەنە دە سولاي قاراي اعىلادى. ايدارقۇل سياقتى تەنتەكتەر الا-الا قاشاتىن ەدى. بورانباي دا اتقا ءمىنىپتى. رامانقۇلمەن نەشە جىلدان بەرى قىرعي-قاباق ءبايدىلدا دا اتقا قونىپ وتىر. ءتورت مىڭ ءۇي كىشكەنەنىڭ جاقسىلارى جانقوجانىڭ اۋىلىنا وشارىلدى.
قاراعۇل انتقا ۇشىرايتىن شىعار. تالاي ات كەكىلى تۇيىسكەن جەر كەزدەسىپتى... ءبىراق توقالدىڭ ەكى بالاسى ەسەنالى-بولەك ءبىر— بىرىنە قول كوتەرگەن جەرى جوق ەدى.
بەكارىستان سونى ايتتى.
ورىس تايپاسىنان ءۇش بالا — بايبىشەدەن ايدەربەك، توقالىنان ەسەنالى مەن بولەك تارايدى. ەسەنالىدەن كىشكەنە بولعاندا، قاباق بولەكتەن تۋىپ وتىر. بەكارىستان سونى ەسكە الدى.
تۇتقىندا جاتقان سەگىز كىسى بوساپ اۋىلعا قايتتى.
قاراعۇلدىڭ ءسوزىن ايتىپ كەلىپ وتىر. ورىنبوردان قايتقان رامانقۇلدىڭ الدىن توسۋىندا ءبىر ءمان بار ەكەن. قاباقتار ءبيدى ورىسقا بارىپ، ءبىر پالەنى باستاپ كەلە جاتىر دەپ تۇسىنەدى... تەرگەپ-تەكسەرۋى جامان...
— باسە، وسى رامانقۇل ورىنبورعا نەگە بارىپ ءجۇر؟ — سول سۇراقتى تۇتقىننان بوساپ قايتقاندارعا بەكارىستان دا قويدى.
— قۇداي كۋا، ءبىز تۇك بىلمەيمىز. رامانقۇل ورىنبوردا شارۋاسى بار ەكەنىن ايتتى. ءبىر نوعاي ساۋداگەردىڭ ۇيىندە ون ءبىر كىسى وشارىلىپ ون كۇن جاتتىق. بي ەرتە تۇرىپ كەتەدى. قاسىنا ەشقايسىمىزدى ەرىتپەيدى. دۇكەن ارالاپ، ماۋىتى، ءشايى سياقتى ماتالار الىپتى. مىناۋ جامانباي قىزىن ۇزاتقالى وتىر، جاساۋ كەرەك، بيگە وكپەسىن ايتتى. رامانقۇل اۋىلعا قايتاردان ءبىر كۇن بۇرىن ءبارىمىزدى ەرتىپ، بازار ارالادى. قالتاسى تولى اقشا، جامانبايعا كور-جەر ساتىپ اپەردى. اۋىلدا جامانقالاعا مال ايداعان قالاشىلار كەلگەن سوڭ، ەسەپ ايىرىساتىن بولدى...
جاقىپ شىنىن ايتىپ وتىر. بەكارىستان ارى-بەرى قازبالاي باستاعاندا، كەيىدى.
— قاراعۇلشا تەرگەدىڭ عوي ءتايىرى! كورگەن-بىلگەنىمىز وسى. جالعان ايتىپ، قۇدايعا كۇپىر بولار جايىمىز جوق!
جانقوجا عانا ۇندەمەيدى.
رامانقۇل سەرىكتەرىن ۇيدە قالدىرىپ، ءوزى كوشەدە جوعالعاندا، قايدا بارعانىن باتىر توپشىلاپ وتىر.
جانارال ۇلكەن اكىم... ونىڭ الدىنا كىرە قويۋ دا وڭاي ەمەس.
ەندەشە رامانقۇل دا ءبىر اپتا سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ، جانارالدىڭ الدىن ازەر كورگەنى انىق...
ەكەۋىنىڭ اراسىندا قانداي كەلىسىم بولدى؟ وعان ورىس جانارالى قانداي قاباق كورسەتتى؟ رامانقۇل قايتار جولدا ۇرگەدەك تارتىپ، ات ءۇستى ەلەندەي بەرىپتى. ەلەكتەن وتكەن سوڭ قازاق اۋىلدارىنىڭ بىردە-بىرىنە سوقپاعانى، ونىڭ ءقاۋىپ كۇتكەنىن تانىتادى... جانقوجا دا ساقتىقتى قاتتى ەسكەرتكەن. ءبىراق مىناداي قاستىق بولارىن كۇتكەن جوق-تى. رامانقۇل سونشا ۇرلاناتىنداي، نەدەن سەكەم الدى؟ بالكىم، ورىنبور اكىمشىلىگى كەلىسسوزدى قۇپيا ۇستاۋدى ءوز تاراپىنان تاعى تاپسىرعان شىعار...
وندا جانارال رامانقۇلدى وڭ قاباق كورسەتىپ، كۇتىپ العان بولدى عوي... ونىمەن قانداي كەلىسىمگە كەلدى؟ جاقسىلىق حاباردى جەتكىزۋگە ۇلگەرتپەي، قاباقتار ءبيدىڭ اجالىنا جەتتى. جانقوجا سوعان وكىنىپ وتىر.
ەل بۇلاي ەكى جاققا تارتىپ ەلەۋرەسىپ جاتقان اۋىر كەزدە، باتىر قز قۇپياسىن اشىپ بولمايتىن ەدى. رامانقۇل كەلەر... ەگەر ورىس جانارالى ءوزى قويعان تالاپتاردى قابىلدايتىنداي نيەت بايقاتسا، جانقوجا التى ءالىمنىڭ جاقسىلارىن جيناپ الىپ، شىندىقتى الدارىنا جايىپ سالماق... ەندى ىڭعايسىز جاعدايدا قالدى.
— اتتان، اتتان!
بۇل ەستەكباي، بورانباي، ايدارقۇل سياقتى تەنتەكتەردىڭ داۋىسى. جانقوجا تىجىرىندى.
— جاكە، قايتەمىز؟
بۇل ءبايدىلدا مەن بەكارىستان. بايشوقى دا بۇلاردىڭ ىڭعايىنا جىعىلادى.
بيلەردىڭ ءىش پىكىرى قاباققا كورىنە ات قويۋعا قارسى. ونىڭ ارتى ۇلكەن ۇرىسقا، قانتوگىسكە كەتەدى. وندا دا كىمنىڭ جەڭىپ، كىمنىڭ قوياتىنى بەلگىسىز... ءۇي سانى كوپ، جىگىت سانى مول قىر شەكتىسى وپ-وڭاي الدىرا قوياتىن وسال جاۋ ەمەس...
ءبىراق رامانقۇل... جانقوجانىڭ كويلەكتەي تۋىسى... ەر باۋىرعا شىدامايدى. باتىر ءىشىن يت جىرتقانداي بولىپ وتىر عوي. ۇندەمەيتىن دە سوندىقتان...
بەكارىستان الگىدەي ءقاۋىپتى العا تارتتى. ونى بايشوقى قولدايدى. جاقايىم ارا اعايىن، شەكتىنىڭ ءبىر بالاسى، ەسەنالى مەن بولەككە بىردەي... ەندەشە باسۋ ايتۋ بورىشى.
— اۋ، اعايىن! — دەدى جانقوجا، ەرتەلى تومەن سالىپ وتىرعان باسىن كوتەرىپ الدى. — رامانقۇل ءولدى. ولگەن ادام ءۇش قايتارا ايقايلاعاننان تىرىلمەيدى...
— تىرىلمەيدى دەپ، ارىستاي ازاماتىمىزدى جوقتاۋسىز جىبەرەمىز بە؟ — بەكباۋىل اشۋ شاقىردى.
— جوقتاۋدىڭ ەكى ءتۇرى بار، ءبىرى — اتقا قونىپ قاپتاپ شىعۋ. — جانقوجا ءارقايسىسىنىڭ جۇزىنە ءبىر-بىر قاراپ الدى. — سونى ايتقان سىر شەكتىسى ارتىڭدى ويلادىڭ با؟ كوك جەلكەڭدە حيۋا شاپقىنشىلارى، قىزىلدىڭ جولىنا قاراۋىل قويىپ، ازەر جان ساقتاپ وتىرسىڭدار. سەن قاباققا اتتانىپ كەتكەندە، حيۋانىڭ باسپاشىلارى تۇندىگىڭدى ءتۇرىپ قويىپ شاۋىپ السا، قايتپەكسىڭدەر؟ قىر شەكتىسى قىسىلعاندا كومەككە شاقىراتىن باۋىرىڭ ەمەس پە ەدى؟ كەشە باباجاننىڭ قامالىن قامايتىن جولى قاسىندا ءجۇز جىگىتى بار قاراعۇل جەتكەن...
— راس، راس!
— شايتان ازعىردى ما الدە ارجاعىندا ورىس، كۇندە ءقاۋىپ كۇتىپ وتىرعان ەل. رامانقۇلدىڭ بۇل بەيبىت ساپارىن ءبىر جاماندىققا جورىپ قاتە ەتتى مە، قاراعۇل قول قيمىلىنا بارىپتى. رامانقۇل بۇرىن دا جاۋعا قىزمەت ەتىپ، ەلگە تىزەسى باتىپ، جاماناتاعى كوبىرەك شىعىپ قالعان كىسى... ءبىراق بۇل جولى جازىقسىز ەدى. بۇرىنعى جامانشىلىعى الدىنان شىعىپ وتىر عوي... مەن سولاي تۇسىنەمىن. بۇدان ءىبىرات الىڭدار، جاقسىلىقتا، جاماندىق تا ۇمىتىلماق ەمەس. كۇندەردىڭ كۇنىندە الدىڭنان شىعادى!
جانقوجانىڭ سوزىنەن كەيىن جۇرت سىلتىدەي تىندى.
— ەندى شىندىعىن ايتايىن. سىر شەكتىسى اتتانىپ بارعاندا، قاراعۇلدى جەڭىپ الاتىن كۇش سەندە جوق. قاپتاپ بارعانمەن ۇرىسا المايسىڭ. تەك اعايىننىڭ كوزىن قورقىتقىڭ كەلىپ وتىرسا، ءازىر ونى قويا تۇرايىق. ءوزى سىركەسى سۋ كوتەرمەي وتىرعان ەلدى سەرگەلدەڭگە سالماساڭدارشى! ازاماتتى جوقتاۋدىڭ ەكىنشى جولى بار ەمەس پە، سونى ويلاستىرىڭدار! — باتىردىڭ قۇن الىپ ءبىتىسۋدى جاقتاپ وتىرعانىن ۇيدە وتىرعاندار ءتۇسىندى. تەنتەكتەرى شىبىجىقتايدى. ءبىراق جانقوجانىڭ بەتىن قايتارىپ ءسوز ايتۋعا ءبىرى دە باتقان جوق.
باتىردىڭ شەشىمى ماقۇلداندى.
ارادا جۇرەتىن ادام كەرەك. قاراساقال دابىل باتىر، قاراكەسەكتەن تولەگەن، ءتورتقارا بايمەن بي... ەكى-ۇش ادامنىڭ ەسىمى اۋىزعا الىندى.
— سول ۇشەۋى جەتەدى. قاسىندا بايشوقى جۇرەر. قاباق قاندى مويىن قىلمىسكەر، ونىمەن قالاي سويلەسۋ كەرەك ەكەنىن وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر. رامانقۇل ەگىزىمنىڭ سىڭارى ەدى... سەندەرگە نە ايتامىن...
جانقوجا ارادا جۇرەتىن بيلەرگە اۋىر مىندەت جۇكتەيتىنىن ايتىپ وتىر...
قاباق جاعىنىن ءۋاجى: "رامانقۇل ءالىمنىڭ ۇستىنە جاۋ شاقىردى" دەگىسى كەلىپ وتىر. وعان دالەلدەرى دە مىقتى. بۇرىن حيۋاعا قىزمەت ەتىپ، سىر شەكتىسىن زار قاقتىرعان رامانقۇلدىڭ باسىنا قانداي جالا جاپسا دا سىياتىن ەدى.
سونى ايتىپ وكتەيتىن بولسا، قاراعۇلعا بەلدەن باسىپ تىپىر ەتكىزبەيتىن جاۋاپ كەرەك. كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاعان ايعاعى جوق، ولاي قول كۇشىنە بارۋى ەل بولاتىن ادامنىڭ ءىسى ەمەس. وسى جايلى وڭمەنىنەن وتكىزە ايتقان ءجون. ەگەر سىڭار ەزۋلەي بەرەتىن بولسا، قىر شەكتىسى الىممەن ات قۇيرىعىن كەسىسەدى... جانقوجانىڭ ءالىمنىڭ بەلدى ءۇش تايپاسىنان ءۇش ادامدى اتاپ وتىرعانى سوندىقتان. ولاردىڭ قاسىنا بايشوقىنى قوسقاندا، شەكتىنىڭ بۇل جاقتاعى بۇكىل اتالىقتارى جانقوجانىڭ جەتەگىندە ەكەنىن كورسەتكىسى كەلدى...
— جاكەم تەرەڭ عوي. ادام كوزى تىرىدە ەر ءقادىرىن بىلە مە؟ باسقا بىرەۋ بولسا، بۇرق-سارق اشۋ شاقىرىپ، ەلدى بورىكتىرەر ەدى. كويلەكتەي تۋىسى قازاعا ۇشىراپ جاتقاندا، ەت باۋىرى ەزىلمەي وتىر دەيمىسىڭ. ەلدىڭ بۇتىندىگىن ويلايدى عوي. جانقوجا رامانقۇلدىڭ قۇنى ءۇشىن قاراعۇلدىڭ باسىن سۇراعاندا، مىناۋىڭ تەنتەك دەپ كىم ايتا الادى؟
بەكارىستان باستاعان اساننىڭ بيلەرى اۋىلدارىنا قايتىپ بارا جاتىر. بي تەبىرەنە سويلەيدى. — كەنەسارى قارىنداسىنىڭ بۇرىمىن كەسىپ، سودان كەيىن باتىر ءبىر ەڭكەيىپ قالىپ ەدى. ەلدىڭ دە وكپەسىن ارقالادى. ەندى ءوز باۋىرى قاباق قاراعۇل باتىردىڭ شوبەرە تۋىسىن ءولتىرىپ وتىر. رامانقۇلدى تەگىن ءولتىرىپ وتىرعان جوق، اشىق كەلگەن دۇشپاننان جاقىن تۋىستىڭ شابىسى جامان... بۇل دا باتىردى مۇقاتىپ قالۋ ءۇشىن ادەيى جاسالعان قىلمىس قوي...
— اپىراي...
ءبايدىلدا دا كۇيزەلگەن كەيىپ تانىتقان بولدى. بۇرىن جانقوجانى كۇندەپ جۇرسە، سوڭعى جىلدارى قاتتى سىيلايتىنى راس ەدى. باتىر اتا جاۋى جانعازىنى وسى ءبايدىلدانىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى ءۇشىن بوساتىپ جىبەردى... سونداعى ەرلىگىن ولسە ۇمىتپايدى.
كەشە رامانقۇلدىڭ قازاسىن ەسىتكەندە، ايقايلاپ اتقا قونعانى دا سوندىقتان. مايدان ءالى بەس اتاعا كەلگەن جوق... رامانقۇل جانقوجانىڭ ەت جاقىن تۋىسى. ءبىر كەزدە وكپەلەسىپ جۇرگەنى راس. ءبىراق تۋىسىن وكپەگە قيعانمەن، ولىمگە قيمايدى. سوڭعى جىلدارى باتىردىڭ ۇيىندە جيىن بولعاندا رامانقۇل دا توبە كورسەتىپ ءجۇردى... ول دا كەشىرگەن ادامنىڭ ءىسى. وسىنداي قازاعا ۇشىراپ جاتقاندا باتىردىڭ قاسىندا بولۋعا اسىقتى.
جانقوجانىڭ اۋىلىنىڭ ۇستىندەگى جيىن تاراپ جاتىر.
رامانقۇلدىڭ جاماندىق حابارى شىققان سوڭ، كەنجەعۇلعا قاراعاندار جانقوجانىڭ قاسىنا جاقىنداپ كەلىپ قونعان. ءقازىر ءبىر توبەنىڭ استىندا وتىر.
جيىن تاراعان سوڭ، ەكى كۇننەن كەيىن، باتىر اتقا قوندى. رامانقۇلعا ەرىپ كەتكەن ون ادامنىڭ توعىزى ءتىرى. جامانبايدان باستاپ ءارقايسىسىنىڭ ۇيىنە ءبىر-بىر باس سۇعىپ شىقتى.
جاراقات العانداردىڭ ءحالىن ءبىلدى. اڭگىمە ۇستىندە تاعى دا ورىنبور ساپارى اۋىزعا الىنادى. رامانقۇل قۇپياعا بەرىك، ءبىراق وسىنشا ادامنىڭ ىشىندە سەنەتىن بىرەۋى بولۋ كەرەك قوي... شەت پۇشپاعىن قالاي سەزدىرمەيدى. ونداي ادام بولسا، اياعى كىسى ولىمىنە اكەلىپ سوققان بۇل سياقتى قۇپيانى (ورىستاردى ەل ۇستىنە شاقىرىپ قايتقان) كوپتىڭ كوزىنە ايتا الماۋى دا مۇمكىن.
ءارقايسىسىنان، جەكە-جەكە، وڭاشالاپ سىر تارتتى.
قۇرماناي-قۇتتىق قۇپيا سىرىن قۇدايدان جاسىرار، ءبىراق جانقوجادان بۇگىپ كەرگەن جوق.
قايسىسىمەن سويلەسسە دە جاۋاپ ءبىر ىزبەن شىعادى. رامانقۇلدىڭ ورىنبوردا بۇلاردان بولەكتەنىپ، "بازار ارالاپ جۇرگەنى" راس. ول جاقتان نە ءبىتىرىپ قايتقانىن ەشكىمگە ايتپايدى. اۋەستەنىپ سۇراعاندار دا بولىپتى. بي "بيىل كىپيادان تۋعان قىز ۇزاتىلاتىنىن، سوعان جاساۋلىق پۇل ىزدەپ جۇرگەنىن" اۋىزعا الادى. ءوزى دە قىز ۇزاتاتىن جامانبايدىڭ وكپەلەيتىنى سوندىقتان... ءبىراق بي ون كۇن بازار ارالاعاندا، العان ب ۇلى دا جارتۋسىز... ونى ءبارى دە مويىنداپ وتىر.
ويپىراي، مۇنداي دا تەزى قاتتى ادام بولار ما؟ سوندا قاسىنا ەرىپ بارعان ون كىسىنىڭ بىرىنە دە سەنبەگەنى عوي...
جانقوجا ءىشىن تارتتى.
قايتىپ كەلە جاتقان جولىندا رامانقۇلدىڭ ۇيىنە كىردى. قارالى ءۇي، توقالى داۋىس قىلىپ، كىپيا كەلىنى باي-بايلاپ جاتىر. ايات وقىدى. كىپيا اڭىراۋىن قويماعان سوڭ، تاعى دا توقتاۋ ايتتى. ءبىر توستاعان شۇبات ءىشتى. تۇيەنى كوبىرەك ۇستايتىن نۇرىمبەت اۋلەتى شۇباتقۇمار، قىمىز ىزدەمەيتىن ەدى.
قىزمەت ەتىپ جۇرگەن شەگەبايدى كوردى. سوزگە تارتتى. ونىمەن سويلەسەتىن وي جوق-تى، ۇلكەندەرگە سەنىپ ايتپاي جۇرگەن سىرىن جاس بالاعا اشا قويماس... باتىر سولاي توپشىلايدى. مىنا جەردە كەزدەسىپ قالعان سوڭ، ءانشيىن سوزگە تارتقان.
— ورىنبوردان قايتاتىن كۇنى اعام كوڭىلدى ءجۇردى. بازاردان ورالعان سوڭ، ءوزىمىز ۇيىندە جاتقان نوعايمەن سويلەسىپ، ەكى-ۇش پۇت س ۇلى الدىق. ماعان ارقالاتىپ، ات قوراعا الىپ كەلدى. ەكى قورجىنعا ءبولىپ سالدىق. بىرەۋى جامانبايدىڭ ەسكى قورجىنى، بىرەۋى مەنىڭ قورجىنىم. سوندا ساۋداگەر نوعايمەن سويلەسىپ تۇرىپ ايتقان ءبىر ءسوزى ەسىمدە قالىپتى: "ويعا العان شارۋانى تىندىردىق. سەنىڭ دە ءتىل كومەگىڭ كوپ بولدى، ول ءۇشىن راحمەت، ەڭبەگىڭ اللادان قايتسىن". جەمدى قورجىنعا سالىپ جاتقاندا، وزىمەن-وزى سويلەسىپ، كۇبىرلەپ وتىردى. "جاكەمنىڭ الدىندا ايىپتى ەدىم. ءبىر بۇيىمىن ءبىتىرىپ، ايىبىمدى جۋسام دەيتىن ەدىم..." سودان سوڭ ءتىلىن تىستەپ العانداي ءۇنسىز قالدى.
جانقوجا ەلەڭدەدى.
— ودان باسقا ەشتەڭە دەگەن جوق پا؟
— جوق...
ءتۇيىن شەشىلدى. ءسىرا، رامانقۇل دىتتەگەن جەردەن شىققان بولدى. ورىس جانارالىمەن كەلىسىمگە كەلگەنى انىق. سونى ءوز قۇلاعىمەن ەسىتە الماعانى وكىنىش ەدى. شەگەبايدىڭ ءالى سويلەپ وتىرعانىن الدەن ۋاقىتتا اڭعاردى.
— "جاكەمنىڭ ءبىر بۇيىمىن" دەيدى. مەنىڭ بەتىمە قاراپ تۇردى دا ءۇنسىز قالدى...
— ءبىر اسىل تەمىرلى كەزدىك الا كەلشى دەپ ەدىم. سونى ايتقان عوي... — جانقوجا ومىرىندە ءبىرىنشى رەت جالعان سويلەدى. ءتۇسى بۇزىلىپ وتىر.
— سول كەزدىكتى الدى-اۋ دەيمىن. بىردەڭەنى ماتاعا وراپ، قورجىنعا تىعىپ جاتقان. بىزگە كورسەتكەن جوق. — شەگەباي وكىندى. — قاباقتار ولجالادى عوي...
— و، قاراعۇل، قاتىن-بالاڭ ءبىز قۇساپ زارلاپ قالسىن! — كىپيا قايتا كوتەرىلىپ كەتتى. — قايناعا-اۋ، ساعان العان بازارلىعىن دا ولجالاپتى. قىزعا العان بۇيىمنان ۇيگە دىم كەلگەن جوق. ويباي، قايناعا-اۋ، قالاي دا شىداپ وتىرسىڭ!
— وقاسى جوق، كەزدىك دەگەن ەكى ەلى تەمىرتەك... ول تۇگىل ارىستاي ازاماتتان ايرىلىپ وتىرمىز. تاۋبە قىل، كەلىن...
كاپىردىڭ داۋىسى الەم تاپىرىق ەكەن، جانقوجا قارالى ۇيدەن قاشىپ شىققانداي بولدى.
ات ۇستىندە جەلىپ كەلە جاتىر. ەندى ءبىر حابار ورىستاردىڭ وزىنەن بولاتىن سياقتى. قاشان بولادى؟
ويى سول قازىققا اينالىپ سوعا بەرەدى.
* * *
تاعى دا ءبىر قىس ءوتتى.
ءقازىر كوكتەم ەدى. قازاق شارۋالارى قوزى الۋ ماۋسىمىن جاز جايلاۋعا شىققان سوڭ باستايدى. سوڭعى ءبىر اي سونىڭ ابىگەرىمەن ءوتتى.
قوي قىرقىمىنا شەيىن ەكى-ۇش اپتا بار، بۇل ەكى ارادا مال باققان قازاقتىڭ قولى بوسايدى.
بىلتىر كۇز باستالعان قۇن داۋى سوزىلىپ، بيىلعى كوكتەمگە كەلدى. ءالىمنىڭ جاقسىلارى ەرنازار مەن قاراعۇلعا سويلەسىپ قايتقان. اراسىندا كىسى ءولىمى بولىپ قىرعيقاباق وتىرعان تۋىس ەكى تايپا تابىساتىن بولدى. قۇن كەسىمى شەكتى ىشىندە ارا اعايىن بولىپ سانالاتىن جاقايىم اۋىلىندا، جىلقايدار باتىردىڭ قارا شاڭىراعىندا جاسالادى.
سونىمەن بايشوقى ارەكەتكە كىرىسكەن.
ءبىراق اۋەلى كۇزەم كەلدى. ودان قىس كىردى. بۇل سياقتى كۇن داۋى كوبىنە جاز ايىندا سويلەسىلەدى. قارىنى جۋان بيلەر قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ وتىرۋعا جوق، اق بوز ءۇيدىڭ كولەڭكە جاق بەتىنىڭ ءشيىن تۇرگىزىپ تاستاپ، دالادان سوققان سامال جەل لەبىنە ومىراۋىن توسىپ جاتۋى كەرەك ەدى.
قۇرالايدىڭ سالقىنىنا ون كۇن قالعاندا جارشاعىلداعى بايشوقى اۋىلى قايتا جۇرت اۋدارىپ قوندى. جۇرت اۋداردى دەگەن اتى. بۇرىن تىپ-تىك جار بولىپ بىتكەن اق شاعىل قۇمنىڭ ەتەگىندە وتىر ەدى. اۋىلدىڭ الدىڭعى جاعىندا الاسا قىرات، سونىڭ ءار جەرىنەن جامىراپ بۇلاق اعىپ جاتادى. اۋىل جۇرت اۋدارعاندا الگى قىراتتىڭ ارعى باۋرايىنا، قوڭىرلىققا شىعىپ قوندى.
اۋىلدان وقشاۋىراق، بۇلاق باسىنا ءتورت ءۇي تىگىلدى. كوبىسى سەگىز قانات، اق شاڭقان ۇزىكتەرى كوزگە شاعىلىسادى. بۇل ۇيلەردە ءالىمنىڭ جاقسىلارى جينالادى. جىلقايداردىڭ جالعىز ۇلى قاناسىنا كەلىپ تۇرعان كەزى، وسى داۋدىڭ ۇستىندە اتى باردا جەر تانىپ قالۋدىڭ ارەكەتىنە كىرىسىپ جاتىر.
قوناقاسىعا سويىلاتىن قويلار قىس باسىنان بولەك ۇستالىپ، بورداقىعا الىناتىن ەدى. الدەنەشە تۋ بيە مەن قىسىر ەمگەن تايلار باعىمدا تۇر.
— بايشوقى اكەسى جىلقايداردىڭ اسىندا دا مۇنداي شىعىندالماعان شىعار، — دەسەدى تۋىستارى كۇڭكىلدەپ. — ورىستىڭ بالاسى كوپ، ءبىرى ءولسىن دە، ءبىرى قالسىن. وسى بايشوقىنىڭ شابىلاتىن نەسى بار؟...
شەكتى ىشىندەگى ۇلكەن ارازدىڭ، ەكى بىردەي ازاماتتىڭ قۇن داۋى بايشوقىنىڭ شاڭىراعىندا ءبىتىم تاپقالى تۇر ەكەن. التى ءالىمنىڭ بار جاقسىسى باس قوسادى. بۇل اتادان بالاعا شەيىن ۇمتىلمايتىن زور ابىروي. رامانقۇلدىڭ قۇن داۋى كىمنىڭ شاڭىراعىندا ءبىتىپتى؟ وعان كىمدەر قاتىسىپتى؟ بۇگىنگى ابىرويىن بىلاي قويعاندا، ەندى ءجۇز جىلدان كەيىن كەلەتىن ۇرپاق ەسكەرۋگە ءتيىستى وقيعانىڭ ءبىرى وسىنداي كىسى ءولىمىنىڭ داۋى...
اكەسى جىلقايدار ولگەلى دە ەلۋ جىل ەكەن. جانقوجانىڭ سونداعى باتىرلىعىن التى ءالىم ءالى اڭىز قىلىپ ايتىپ ءجۇر. بۇل سياقتى ۇلكەن جۇمىستىڭ ارتىندا ۇلكەن ابىرويى بار، ول ۇمتىلمايدى. بايشوقىنىڭ بۇل ىسكە بەلسەنە كىرىسىپ، دايىندىقتى كۇشەيتىپ جاتقانى دا سوندىقتان...
بۇگىن سىر وڭىرىندەگى ەلدىڭ جاقسىلارى اعىلىپ جاتىر. ءبىر بولەگى جىڭىشكەقۇم جاقتان، ەكىنشى بىرەۋلەرى كوكقاباق قاراي اساتىن قاسقا جولدان، ودان قالعاندارى تەبىرەنبەس تاۋىنىڭ ءۇستىن باسىپ كەلەتىن ەدى. ون-ون بەس اتتى بولەك-بولەك، ءوز توبىمەن جۇرەدى. قاراكەسەكتەن تولەگەن مەن ارىنعازى باستاعان، قاراساقالدان دابىل باتىردىڭ توبى... شەكتى ىشىندە جانقوجا، بەكارىستان، ءبايدىلدا، ايىمبەت... بوراننىڭ ءيتىع ۇلى سياقتىلار دا قالعان جوق. ايدەربەكتىڭ تاعى ءبىر جاس ءبيى ەسەنباي، قاسىنا تەكە تولەش باتىر مەن ايباستى ەرتىپتى...
جانقوجانىڭ قاسىندا بەكباۋىل مەن جاقاي بار. ونى جەكە ءبىر ۇيگە ءتۇسىرىپ، قاسىنا بەكارىستان، ءبايدىلدا سياقتى كىشكەنەنىڭ بىلىكتى بيلەرىن قوستى.
ءبىر ۇيدە قاراساقال مەن قاراكەسەكتەر... ەندى ءبىر التى قانات ۇيدە ايدەربەكتىڭ جاقسىلارى وتىر.
كوپشىلىكتىڭ باسى قوسىلعان جەردە اڭگىمە قىزادى. ايدەربەكتەر ون بەس ادام، كىشكەنە بيلەرىنىڭ قاسىنا ەرىپ كەلگەن ءبىراز جىگىتتەر وسىلاردىڭ ۇستىنە كىرگىزىلىپ ەدى. ىشىندەگى جاسى ۇلكەنى ءيتىعۇل كەلگەن سوڭ جوعالعان. اتالىقتى جەردەن شىققان ۇلكەن بيلەرگە ءبىر-بىر باس سۇعىپ، سالەمدەسىپ قايتپاسا، ءيتىعۇلدىڭ وڭەشىنەن اس جۇرمەيدى. ءتىپتى ءبىر ۇيدە قالىپ قويۋى دا مۇمكىن... ايباستى الدەقاشان جانقوجا شاقىرتىپ الدى. ءقازىر مۇندا وتىرعانداردىڭ اقساقالى ەسەنباي بولىپ قالعان. ونىڭ دا جاسى قىرىقتىڭ ىشىندە، سوندىقتان جۇرت ەركىن سويلەپ، داۋرىعىسا كۇلىسەدى...
تولەش باتىردىڭ ناۋرىزبايمەن قالاي كەزدەسكەنى ءسوز بولدى.
— جامانقۇل اعام بار، ون شاقتى ادام بۇزاۋولگەننىڭ سىرتىندا كەلە جاتىر ەدىك. — ەسەنباي باستاپ بەرەدى. — ءبىر اق بوز اتتى الدىمىزدى كەسىپ ءوتىپ، رايعا قاراي تارتتى. ءجۇرىسى سۋىت، شوعىرلانىپ كەلە جاتقان ءبىزدى كورىپ تۇرىپ، قايرىلعان جوق... "مىناۋ ءبىر كورگەنسىز عوي، تولەش، بارىپ ءبىلىپ كەلشى، كىم ەكەن؟" — دەگەنى جامانقۇل اعام...
— استىمدا وسى تورى بەدەۋ، سول جىلى بەستى شىققان. — ار جاعىن تولەش ءوزى جالعاستىرىپ اكەتتى. — سىدىرتا شوقىتىپ، جەتىپ-اق باردىم. كەلىپ قالعانىمدى بىلە تۇرىپ، موينىن بۇرمايدى. جىنىم قۇرىستاپ كەتتى. ويىم ءبىر ۇركىتۋ، بوكسەسىن نىساناعا الىپ نايزانى سىلتەدىم!...
— ال قىزىق!
— قىزىق تۇگى دە جوق. مەنىڭ نايزامنان ونىڭ نايزاسى بۇرىن ءتيدى. ات ۇستىنەن قالاي سىپىرىلىپ تۇسكەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. اق سۇر جىگىت، اق بوز اتتىڭ ۇستىندە، توبەمنەن قاراپ ءتونىپ تۇر ەكەن. نايزانىڭ ۇشى شەكپەنىمنىڭ ەتەگىندە، قوزعالتپايدى. كىم ەكەنىمدى، ارتىنان نەگە قۋعانىمدى سۇرادى.اقساقالداردىڭ جۇمساعانىن ايتتىم. "ايدەربەك تولەش باتىر بولام!" دەيمىن... ناۋرىزباي ەزۋ تارتتى. "باتىر بولساڭ، باتىر شىعارسىڭ. ءبىراق بويىنداعى كۇشىنە سەنبەگەن ادام جالعىز جۇرمەيدى. نايزاڭدى كىم كورىنگەنگە شولتاڭداتا بەرمە، وپىق جەگىزىپ جۇرەر. مەن كەنە حاننىڭ ءىنىسى ناۋرىزباي باتىر بولام! جۇمىسپەن ءجۇرمىن، ۋاقىت تىعىز، كەز كەلگەن كوك اتتىعا سالەم بەرىپ، قايرىلا بەرەتىن بولسام ءىس بىتپەيدى. اقساقالدارىڭا سونى ايتارسىڭ!" دەدى.
— ناۋرىزبايدىڭ قايراتىندا شەك جوق قوي. تەك سودىرلىعى ءبارىن جۋىپ كەتەدى. حان تۇقىمى اق سۇيەكتى سول تەنتەكتىگى قۇرتىپ ءجۇر ەمەس پە؟
كوپشىلىكتىڭ ءسوزى سوعان سايدى.
جۇرت كەشكى استان كەيىن جاستىققا باس قويدى.
ءبىر جاعىنان اعىلىپ كەلىپ جاتقانداردىڭ قوناقاسى قامى، ءبىر جاعىنان قىر شەكتىسىنىڭ جاقسىلارىن كۇتىپ الۋى كەرەك، بايشوقى ءتۇندى ەڭسەرىپ بارىپ جاتتى.
قازاقتىڭ ۇيقىسى سەرگەك، تاڭ راۋانداپ بەلگى بەرگەننەن قىبىرلايدى. شالدار تاڭ نامازىن وقىپ، اتقوسشى بالالار سۋ جىلىتىپ ابىر-سابىر ەدى.
كۇن شىقتى. اۋىلدىڭ وڭتۇستىك-باتىس بەتىندە، بەس-التى شاقىرىمداي جەردە، قاراشوقات توبەسى كورىنەدى. ءبىر زاماندا باۋرايىندا جىلقايدار باتىر وپات بولاتىن كارى شوقات، قاندى شوقات... سونىڭ بوكتەرىندە ءبىر شوعىر سالت اتتى كورىنىپ، بەرى قاراي شىعا بەردى...
قىر شەكتىسىنەن اتتانعان جيىرما ادام مەجەلى كۇننەن كەشىگىپ كەلە جاتىر...
كەشە الدىن ءتۇن قىلىپ جەتۋدى ماقسات ەتىپ، سۋىت تارتقان. دالاعا قونىپ شىقتى. جولاۋشىلار تاڭ قاراڭعىسىنا ءورىپ، كۇن شىعا قاراشوقاتقا ىلىگىپ ەدى.
جارشاعىلدىڭ ەڭىسىندەگى اۋىلدى، شاعالاداي اپپاق تورت ءۇيدى كورگەندە، اتتار cap جەلىستەن اياڭعا ءتۇستى.
جانقوجانىڭ ءوزىن كورە قويماعان، اتاعىن الىستان ەستىپ، اۋليەدەي كورىپ جۇرەتىن كەيبىرەۋلەردىڭ ەت جۇرەگى دىرىلدەيدى.
سىر شەكتىسىنىڭ كوتەرىلە اتقا قونباعانى راس. ارينە، جانقوجا باتىر قورىققاننان بۇعىپ جاتقان جوق شىعار... ەستى كىسى اعايىن اراسى ۋشىقپاسىن دەيتىن بولۋ كەرەك... ءبىراق ەر باۋىرعا شىدامايدى ەمەس پە؟ قاندى مويىن قىلمىسكەرى الدىنا كەلگەن جەردە شارت كەتىپ جۇرمەس پە؟ كەنەسارىعا قىلىشىن الىپ تاپ بەرەتىن جانقوجا عوي... سوندا قاسىندا وتىز-اق كىسى جولداسى بار، اق وردانىڭ ىشىندە وتىر.... اعاسى بەكباۋىل مەن بەكارىستان بي ەتەگىنەن باسىپ، جىبەرمەي قالىپتى. سول وقيعانىڭ ىشىندە بولعان ادامداردىڭ ايتۋىنشا، باتىر كەنەسارىنى شاۋىپ تاستايتىن ەكەن...
قاراعۇلعا رامانقۇلدى ءتىرى جىبەرمەۋدى تاپسىرىپ جۇرگەن ەرنازار. ونىسى "ايرىلىپ قالماۋىن" قاداعالاعانداعىسى ەدى. تەنتەك قاراعۇلدىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى سول قالپى ىسكە اسىراتىنىن وندا ەرنازار بىلگەن جوق. اياعى قانتوگىسكە اپارىپ سوققان كەزدە وكىندى.
قاتتى اشۋ ۇستىندە كەيىستىك بىلدىرگەندە، قاراعۇل ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلادى. بي بىتكەننىڭ ادەتى، كەشە ءبىر ءتۇرلى سويلەيدى، ەرتەڭگى كۇنى باسىنا ءسوز كەلگەندە، وزگەرىپ شىعا كەلەدى... رامانقۇل ءتىرى قۇتىلىپ كەتسە، ەرنازاردىڭ تابالايتىنى انىق، ولىگىن الىپ كەلسە، تاعى جاقپايدى...
ءتورت ارىس — تىلەۋ-قاباق، نازار-شۇرەن قاراعۇلدىڭ بۇل ءىسىن تەنتەك دەپ تاۋىپ وتىر. تەك جانقوجا اتقا قونباي ابىروي بولدى... بولەكتىڭ باسقا بالالارى تۇگىل، قاراعۇلدى ءوز تۋىسى قاباقتىڭ تۇگەل قولدايتىن ءتۇرى جوق.
وسىلاي ول جاقتا ابىگەرلەنىپ جاتقاندا، بايمەن مەن دابىل باستاعان ارا اعايىننىڭ جاقسىلارى كەلگەندە، قاراعۇل قۋانىپ قالدى.
رامانقۇلدىڭ ورىنبور اسىپ كەلە جاتقانىن ەسىتتى. بۇرىن دا جامان اتاعى شىعىپ قالعان ادام.. كەشە اقمىرزانىڭ باسىن الدىرعان سول ەمەس پە ەدى؟ ورىس بەرى قاراي قوزعالعالى جاتقانى جايلى سىبىس بار... رامانقۇل ونى ەل ۇستىنە شاقىرىپ اكەلۋدەن تايىنباق ەمەس... جولىن توسىپ توقتاتقانى راس. ارامدىعى بولماسا، تىلگە كەلىپ سويلەسپەي مە، تاۋ باسىنا قاشىپ شىعىپ، كودىكتى ودان ءارى كۇشەيتتى...
ءبىراق بۇل تەك قايىرىپ ايتاتىن ءۋاجى... قاباق وزدەرىنىڭ تەنتەك ەكەنىن مويىنداپ وتىر.
قىر شەكتىسى جانقوجانىڭ قارعىسىنان قورقادى. بيلەر رامانقۇلدىڭ قۇنىنا قانداي كەسىك ايتسا دا، تولەۋگە قۇل بولىپ كەلە جاتىر ەدى.
جاقايىم جىگىتتەر الىستان كەلە جاتقان اعايىننىڭ شىلبىرىنا ورالىپ، اتتان ءتۇسىرىپ الدى.
ولارعا ارناپ تىكتىرىلگەن ءۇي دايىن، كورپە-توسەك جايۋلى ەدى. بايشوقى قوناقتاردى ۇيگە قاراي باستادى.
اۋىل-ايماق، ات-كولىك اماندىعى سۇراستىرىلدى. وتكەنگە، ولگەنگە سالاۋات ايتىلدى.
قوناقتاردىڭ الدىنا داستارحان جايىلىپ، قۇرت-ىرىمشىك توگىلدى. بايشوقىنىڭ ۇلى بايسالبايدىڭ قولىندا سىرلى توستاعان گولى سارى قىمىز، جاعالاپ كەلە جاتىر...
بايشوقى اۋىلىنا جينالعان اقساقالداردىڭ ىشىندە جانقوجادان ۇلكەنى جوق. مۇنداي جيىندى جەردە جاسى كىشىنىڭ ءبىرىنشى بورىشى اقساقالعا سالەم بەرىپ شىعادى...
باتىر وتىرعان ءۇي كەشە كۇن باتقانشا قوناقتان بوساماي، كەشتەۋ تاراپ ەدى.
وندا دا قىمىز بەرىلىپ جاتىر.
ۇيدە بەكارىستان، ءبايدىلدا، بەكباۋىل سياقتى اقساقالدار عانا، ادام باسى سيرەك. ويتكەنى قىر شەكتىسىنىڭ جاقسىلارى كەلىپ جاتقانىن ەسىتكەن. ءقازىر ولار كوتەرىلە وسىندا كەلەدى. ۇلكەن ءۇيدىڭ ءتورىن بوساتۋدى ويلاعان جۇرت قىمىزدان كەيىن دالاعا شىققانشا اسىقتى.
قاق توردە سارت جۇگىنىپ جانقوجا وتىر.
ەڭ اۋەلى ەسىكتىڭ الدىندا بايشوقى كورىندى.
— اسسالاۋمالايكۇم!
— اسسالاۋمالايكۇم!
بايشوقى قوناقتاردى شەتىنەن ۇيگە كىرگىزىپ جاتىر... ەكى جاپسار تولعان كەزدە، قاراعۇل مەن ازبەرگەن كورىندى. جاسى ۇلكەنى تورگە شىعىپ، جاس ازبەرگەنگە ورىن بوساعادان ءتيىپ ەدى.
توردە جانقوجا باستاعان كىشكەنەنىڭ اقساقالدارى، قىر شەكتىسىنىڭ جاقسىلارى مەن جايساڭدارى ەكى جاپساردى تۇگەل العاندا، ۇيدە تۇمسىق باتار جەر قالعان جوق.
"اسسالاۋمالايكۇم"، "اليكۇماسسالامنان" كەيىن ەكى جاعىندا دا ءۇن جوق. قازاق سالتىندا اماندىقتى اعادان كۇتەدى، قىردان كەلگەن اعايىندار سونى ويلاپ بۇگەجەكتەيدى. ءارى وزدەرى قىلمىس-ادام، جانقوجانىڭ سازارعان ءتۇرىن كورگەن سوڭ، كوبىسىنىڭ بەرەكەتى كەتىپ، ءوڭى قاشقان... بۇل جەردە "ۇرىنىڭ ارتى قۋىستىڭ" كەرى كەلىپ وتىر.
جانقوجا بولسا، قازا يەسى، قايعىرعان ادامنىڭ ءتۇرىن بايقاتۋى كەرەك. اماندىق سۇراپ ەلپەكتەپ العا تۇسۋدەن امالسىز بوي تارتادى. قازالى ادامنىڭ جۇباتۋ كۇتەتىن تاعى ءبىر مىنەزى بار... وعان كوڭىل ايتىلادى.
ەكى جاعىنىڭ دا ىڭعايسىز قالعان جايىن، ەڭ الدىمەن، كوڭىلى جۇيرىك بەكارىستان ءتۇسىندى. سول بۇرىن تىلگە كەلىپ، اماندىق سۇراۋ باستالدى. قىر شەكتىسىندە زامانىندا بولىپ-تولعان، ءسوز ۇستاعان، توپقا تۇسكەن تالاي جاقسىلار بار... ءبارى دە بەكارىستانمەن زامانداس، بۇل كۇندە جاستارى جەتىپ، دالاعا شىقپاي وتىرىپ قالادى ەكەن... سولاردىڭ ەسىمىن جەكە-جەكە اتاپ، اماندىعىن سۇراستىردى.
جانقوجادا ءۇن جوق.
كىسى الدىنا قىلمىستى بولىپ كەلۋ قانداي جامان. انشيىندە اۋىزدىعا ءسوز بەرمەيتىن ەرنازار بي ءجيى قاقىرىنادى. اۋىزى باتىر قاراعۇلدىڭ ءوزى جانقوجانىڭ الدىنا كەلگەن— دە بەرەكەسى قاشقانداي، داۋىسى بارلىعىڭقىراپ، ءسوزىنىڭ باسى قوسىلماي پىشىراپ جاتتى.
جانقوجا وسى وتىرعانداردىڭ اڭىسىن انداپ قالعان. قىلمىستى قىر شەكتىسى بيلەرىن ءوزىنىڭ مىسى باسىپ وتىرعانىن كورگەندە، ايىزى قانعانداي، ەزۋ تارتتى.
باتىردىڭ سۇسىنان سەسكەنگەن قىر شەكتىلەرى شەشىلىپ سويلەي الماي وتىر. بەكارىستان سۇراستىرعان اماندىق تا تاۋسىلدى. ەرنازار قايتا-قايتا قوزعالاقتايدى. جانقوجاعا كوڭىل ايتۋلارى كەرەك ەكەنى جاڭا ەسىنە ءتۇستى. بەكباۋىل دا رامانقۇلدىڭ ەت جاقىن تۋىسى... كىرگەن بەتتە ايتىلماي قالىپ، ەندى قالاي باستاۋدىڭ رەتىن تاپپاي، بۇگەجەكتەپ وتىر.
— ءاي، قىر شەكتىسىنىڭ تەكەشىكتەرى! ساقالدارىڭ سالبىراپ كەتىپتى عوي! الدىندا وتىرعان قۇداي ەمەس، كوپ پەندەنىڭ ءبىرى شىعار. قۇداي قىزىل كوز شال ەمەس!
بوساعا جاقتا وتىرعان ازبەرگەن ءتىل قاتتى. جاس جىگىتتىڭ ەكى كوزى قانتالاپ كەتكەن، اعالارىنىڭ ەڭسەسى تۇسكەن ءتۇرىن كورىپ، نامىستان جارىلا جازداپ وتىر ەدى.
جانقوجا ەلەڭدەدى. جىگىتتىڭ جاسى مىقتاسا جيىرمادا شىعار. رامانقۇل ولتىرىلەتىن جەردە، قاراعۇل توبىندا ازبەرگەن اتتى جاس جىگىت كوبىرەك اۋىزعا ءىلىنىپ ەدى. سول ازبەرگەن وسى ەكەنىن ايتقىزباي-اقتانىدى.
ءوزىنىڭ دە وسىعان ۇقساس جاس كەزى ەسىنە تۇسكەن. تىقىنىڭ قامالىندا، بەيبىت قاراقالپاقتاردىڭ مال-مۇلكىن توناۋعا سالىپ جاتقان بالتالى جاقايىم بەسباسپايمەن قاتتى-قاتتى سوزگە كەلىپ، ودان اۋىلعا قاراي تۇرا تارتىپ ەدى-اۋ... اقساقالدارعا دا، جاقىن تۋىسى قىلىشبايدىڭ الدىنا دا بارعان جوق. بار دۇنيەنىڭ كەڭىستىگى مەن تارشىلىعىن ءوز كوزىنىڭ شاراسىمەن ولشەيتىن قايران، جاس داۋرەنى... سول جەردە كىمنىڭ كوڭىلىنە قاراعانداي ەدى.
مىناۋ ازبەرگەن دە سولاي... بۇگەجەكتەپ وتىرعان اعالارىنىڭ كەسكىنى جاس جىگىتتىڭ نامىسىنا تيگەن عوي. سازارىپ وتىرعان جانقوجانىڭ مىنەزىنە دە شامدانادى...
— ە، ە، ازبەرگەن.... ازبەرگەن دەپ ەدى-اۋ... سەن ەكەنسىڭ عوي. بولارسىڭ، بولارسىڭ. بولارسىڭ دا تولارسىڭ. سول تولعان كەزىندە كىم بولار ەكەنسىڭ؟ ەل قامىن جەيتىن ەرلەر دە ازايىپ بارادى ەكەن-اۋ. قازان بۇزار ءۇي تەنتەك، كوزىنىڭ ەتى وسسە، اعايىنىن قاراقتايتىن باتىرلار قايدا جوق— امىسە، حالقىڭنىڭ ماڭدايىندا قالىڭ سور بولماي، باقىتىن اشا تۋعان ەر بولعايسىڭ. — جانقوجا تەبىرەنە سويلەيدى — مەن قازالى اداممىن. قىزىل كوز شال قۇداي ەمەس ەكەن، ەندەشە نەگە كوڭىل ايتپايسىڭدار!
ءۇي تولى ادام جامىراي سويلەپ، قازانىڭ قايىرىن سۇراپ جاتىر. جانقوجا قايتادان سالماقتى قالپىنا كوشكەن، تارتىنا سويلەيدى. جۇرتتىڭ ارقاسى كەڭىپ قالدى.
— ءاي، قىمىز كەلتىرىڭدەر!
بايسالباي ەندىگى سارقىلۋعا قالعان قارا سابانى شەشىپ الدى. ورتاسىندا قارا سابا، ەكى جىگىت ەسىكتەن ازەر كىرىپ كەلە جاتىر ەدى.
* * *
توبە بيلەر — بايمەن مەن دابىل توردە وتىر.
تولەگەن سياقتى جاسى كىشىلەرگە بۇگىن تىنىم جوق ەدى. بىرەسە — كىشكەنەنىڭ جاقسىلارى وتىرعان جانقوجاعا ارناپ تىكتىرىلگەن سەگىز قانات اق بوز ۇيگە، بىرەسە قىر شەكتىلەرىنىڭ جاقسىلارىنا جۇگىرەدى.
توبە بيلەر اۋەلى ءبايدىلدا، بەكارىستاندى شاقىرىپ الىپ سويلەستى. ازامات قۇنى ءار ءتۇرلى — ءاز تاۋكە زامانىندا شىعارىلعان حان كەسىم بار، ءبىراق قازاق ول كەسىمدى ءار جەردە ءار ءتۇرلى جاعدايعا قاراي وزگەرتىپ قولدانىپ ءجۇر... كىشكەنە رامانكۇلدىڭ قۇنىنا نە سۇرايدى ەكەن؟ ارا اعايىن تورەشى، سونى بىلگىسى كەلىپ وتىر...
اۋىزى جىلدام ءبايدىلدا بۇل جەردە دە بەكارىستاننىڭ الدىن وراپ كەتتى. بۇل قازا ءبىر جوسىن جۇمىس... انشەيىندەگىدەي بارىمتا ۇستىندە، باتا سىلتەگەن سويىل ۇشىندا ءولىپ وتىرعان جوق. بۇنى جازىم ءىس ەدى دەپ قاباقتار دا ايتا الماسا كەرەك. ادەيى جول توسىپ، قاستاندىق جاسالعان... ونىڭ جازاسى دا اۋىر بولۋى ءلازىم. رامانقۇل — حالىق اعاسى، ازامات، وعان كىشكەنە ءتورت ەردىڭ قۇنىن سۇرايدى. قالعان ءبىر جىگىت، ول ءۇشىن ەكى ەردىڭ كۇنى جەتىپ جاتىر... سوندا ەكى ازامات ءۇشىن قاباق اۋىلدارى التى ەردىڭ قۇنىن تولەۋى كەرەك ەدى...
التى ەردىڭ قۇنى التى مىڭ قوي. ەرنازار ونى اۋىرسىنعانداي قاباك تانىتتى. ەكى ادام ءۇشىن ءوز جانىنان بەس ەردىڭ قۇنىن اتايدى. ۇشەۋى رامانقۇلعا، بىرەۋى قاسىنداعى سەرىگى ءۇشىن ەدى.
— قازاق ءۇش ەردىڭ قۇنىن كەز كەلگەن ەركەكتىڭ باسى ءۇشىن الىپ جاتىر. سول سياقتى رامانقۇلدىڭ قايمانا قازاقتىڭ قاتارىندا كەتكەنى مە؟ ادەيى جول توسىپ، ولتىرگەن قىلمىسى ءۇشىن ايىبى قانە؟ ەكەلەسىپ كەلگەندە، قاباق پەن كىشكەنە ءبىر انانىڭ قۇرساعىنان شىقتى، كويلەكتەي تۋىسى ەمەس پە ەدى؟ بەتى شىمىرىكپەي، ادام بالاسىنىڭ قۇلاعى ەسىتپەگەن قاستاندىققا بارىپ وتىر... سونىسىنا قاراماي، تولەنەتىن قۇننىڭ مولشەرىنە داۋ ايتادى. مىناۋسى سۇمدىق ەكەن!
ءبايدىلدا قالشىلدادى.
تۇسكى قوناقاسىدان كەيىن جانقوجا توبە بيلەردى وتىرعان ۇيىنە شاقىرتىپتى.
— قانەكەي، قانداي بايلاۋعا كەلدىڭدەر؟
جانقوجا كەشەدەن بەرى باسقا كىشكەنەنىڭ سوزىنە ارالاسقان جوق. ونىڭ اتىنان كوبىنە بەكباۋىل مەن جاقاي سويلەيدى. الگى ءبايدىلدانىڭ اۋزىنان شىققان كەسىم سولارمەن بولعان ويلاستىق ەدى. ال توبە بيلەر بولسا، ونى جانقوجانىڭ ايتقان كەسىگى دەپ ءتۇسىنىپ وتىر.
بايمەن ەكى جاقتىڭ تالابىن تارازىلاپ ايتىپ بەردى. ەرىنىنىڭ ەمەۋرىنى كىشكەنەنىڭ تىلەگىن قولدايتىنىن اڭعارتتى.
دابىل ءىش پىكىرىن اشقان جوق.
— توعىز مىڭ ءۇي قىر شەكتىسى ءۇشىن التى مىڭ قوي شىعىنى نەگە تۇرعانداي. ءۇي باسىنا بىرەۋدەن دە كەلمەيدى ەكەن! — بۇل جاقايدىڭ ءسوزى ەدى.
بيىل قىس قامىتشىلىق بولدى. سىر شەكتىسى قىستاۋ ساقتايدى. مالدان شىعىن بەرگەن جوق. ال قىرداعى اعايىنداردىڭ تولىسى ءبىراز شايقالعان كورىنەدى. قاباقتار بيىل قوي تۇقىمىنان قول جۋعاندارىن ايتىپ وتىر.
ەكى جاقتىڭ دا ءسوزىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ جۇرگەن تولەگەن ءبىر ءسوز قوستى. قىر شەكتىسىنىڭ الگى مۇڭىن سول ايتقان.
— بىزگە قويعا بالاپ جىلقى بەرسە دە بولادى. — تاعى دا جاقاي ۇلكەندەردىڭ اۋزىنداعى ءسوزىن قاعىپ اكەتتى.
— ءاي، جاقاي، داۋىرلەمەي تۇرا تۇرشى، جارقىنىم! — جانقوجا نەمەرە ءىنىسىن جاقتىرماي قالعان، قاباق شىتتى. — كىشكەنە قۇنىكەر بولىپ تۇرالاپ جاتقاندا، قىر شەكتىسى قول ۇشىن دا بەرگەن. مارقۇم كوتەكەم ەكى مىڭ قويدى ءوز مويىنىمەن كوتەرگەندە، سەن قايدا ەدىڭ وسى! سول جولى قۇرماناي-قۇتتىق ەكى ەرگە قۇن تولەپ، ەستەرىڭدى جيا الماي وتىر ەدىڭدەر!
وسىدان جيىرما جىلداي بۇرىن بولىپ وتكەن سول جاعداي الدارىنان شىعار دەپ، بەكباۋىل كۇتكەن جوق-تى. جانقوجانىڭ اۋىزىنا قاراپ اڭىراپ قالىپتى.
باسقالار دا ءبىر-بىر قوزعالىپ قويدى.
جانقوجانىڭ وسىنداي توسىن مىنەزىن ءار جەردە كورە جۇرەتىن بەكارىستان ىرزا بولىپ وتىر. ول ءۇشىن بارىنەن دە اعايىن اراسىنىڭ تاتۋلىعى قىمبات. سول تاتۋلىقتى تاعى دا جانقوجا باستاعانىن كورگەندە، ءونى جىلىدى. باتىر نە ايتار ەكەن؟
— ءاي، دابىل! ءاي، بايمەن! تولەگەن ۇشەۋىڭ قۇن العاندى دا، قۇن تولەگەندى دە كورىپ كەلە جاتىرسىڭدار! ەردىڭ ورنىن مال تولتىرعانىن قايدا كوردىڭدەر؟ قۇن الىپ بايىعان قازاقتى قاي زاماندا كوردىڭدەر؟ ءانشيىن ەردىڭ ارتى جوقتاۋسىز كەتپەسىن دەيمىز عوي. ايتپەسە، ادامى ءولىپ، ونىڭ تولەۋىنە مال سۇراعاننان ارتىق ۇيات ءىس جوق... — دەپ توقتادى.
— راس-اۋ! — دەيدى دابىل.
— ەندەشە سەندەر الدىمەن جانقوجانىڭ ابىرويىن ويلاڭدار. جاسى جەتپىسكە كەلگەندە، جالماڭداپ كەتىپتى دەگەن ءسوز شىعىپ جۇرەر. وسى قۇن داۋىن تەزىرەك دوعارىڭدارشى!
— ونىڭ جولى وڭاي عوي. — بايمەن مۇرتىنان كۇلدى.
— وڭاي جولىن بىلسەڭ، ايانىپ وتىرسىڭ با؟
— سوندا دا كەسىمى نە بولادى؟ — جاقاي الدە دە تۇسىنبەي، ءارقايسىسىنىڭ اۋزىنا ءبىر قارايدى.
— كەسىمىن جاكەم ايتىپ وتىرعان جوق پا؟ — دەدى ايدارقۇل. — قىر شەكتىسى نە بەرسە، سونى الامىز!
— سولاي... جانقوجا جان-جاعىنا قاراپ الدى. — كەسىمى ەكى ەرگە بەس قۇن دەپ قىر شەكتىسى ءوزى ايتىپ وتىرعان كورىنەدى عوي. سوعان توقتاڭدار...
بەكباۋىل قوزعالاقتاي باستاپ ەدى، باتىر ونى تىزەسىنەن باسىپ قويدى.
— بەكەڭ ەكەۋمىزدىڭ ءسوزىمىز وسى...
— ءبىزدى ءبىر اۋىرتپالىقتان ءوزىڭ قۇتقاردىڭ، جاكە. الدا رازى بولسىن، — دەدى بايمەن ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ. — ەندى نە وتىرىس بار. قىر شەكتىسىنىڭ جاقسىلارىن وسىندا شاقىرىڭدار.
جۇرتتىڭ ارقاسى كەڭىسكە تۇسكەن. تومسارىپ وتىرعان جۇزدەرىنە كۇلكى جۇگىردى.
بەكباۋىل، ءبايدىلدا سياقتى بىرەۋ-جارىم نارازىلار توپ بۇزىپ، كوزگە تۇسۋدەن قايمىعىپ وتىر.
قازاق دالاسىندا ارازدىق وتىن ورشىتەتىن ۇلكەن ءبىر قىرسىعى — قۇن داۋى ءبىتتى.
قىر شەكتىسى دە ىرزا، بۇل داۋ ولاردىڭ كوز الدىندا جانقوجانىڭ ابىرويىن ودان ءارى كوتەرىپ تاستادى.
— كوزى ءتىرى اۋليە عوي...
— ءبىر اۋىز سوزبەن ءبارىن دە ءبىتىردى.
وسىلاي داۋىلداسىپ بارا جاتىر.
جانقوجانى قارعاپ جاتقاندار دا بار. ول رامانقۇلدىڭ بايبىشەسى كىپيا ەدى. ءبايدىلدا حابار ايتىپتى. قىر شەكتىسى تورت ەردىڭ قۇنىن تولەگەلى جاتقاندا، جانقوجا ءبىر اۋىز سوزىمەن شىر بۇزادى ەكەن...
— ويباي، قايناعا-اۋ، بالا-شاعاڭنىڭ راحاتىن كورمە! بۇل قازا ءوز باسىڭا دا كەلىپ، سوندا قۇن سۇرايتىن ادام تابىلماسىن!
دولى كىپيا بەتىن الىپ-سالىپ جاتىر.
قارعىس انشەيىن كوڭىل قالدىرعىش، ودان ولگەن ادامنىڭ مولاسىن كورگەن قازاق جوق. ءبىراق كىپيانىڭ ايتقانى اينىماي كەلگەنىن شەگەباي ون التى جىلدان كەيىن كوردى.
ءتورتىنشى ءبولىم
ەلشىلىك
كوكتەم — بەينەت ۇستىنە بەينەت قوسىپ، قازاق اۋىلدارى ءۇشىن ۇلكەن ابىگەر الا كەلەدى. ءومىرى كوشىپ-قونىپ كۇن كەشكەن ەل ءۇش-تورت ايداي ءجىپسىز بايلاپ قوزعالتپايتىن قىستاۋ تىرشىلىگىنەن بەزە جونەلۋگە دايىن، قاردىڭ ءبۇيىرى تەسىلگەن سوڭ-اق تۇيەسىن قومداي باستايدى. ارقاسى جىپسىگەن جەر دەل-سال، قار سۋىنىڭ ساۋمال يىسىنەن مۇرىنىڭ جىبىرلايدى. جەل ءبىر تۇندە تىنىپ شىعىپ، قي قورانىڭ ىعىندا كۇنشۋاق كوكتەم، — اۋرۋ باتقان كارى-قۇرتاڭنىڭ سۇيەك-سۇيەگىن بالبىراتادى.
قۇبا دوڭدەردىڭ كۇنگەي بەتى قاردان ارشىلعان كۇنى قىستاۋداعى قازاقتار ءدۇر قوزعالادى. قويدىڭ الدى قوزداپ جاتىر. وسى ءبىر قىزىق ماۋسىمدى — قازاق جاز جايلاۋدا، تازا اۋادا قارسى الۋعا اسىعادى. وعان ۋاقىت تىعىز-تاياڭ بولىپ قالسا، قىستاۋدان ءبىر باۋىر جەر جىلجىپ بارىپ قونادى.
مال — قازاق ءۇشىن ءوسىپ-ونىپ جاتىر ما، قازاق — مال ءۇشىن ءومىر سۇرە مە، — قالاي ويلاساڭ دا سيادى. قوي جاپپاي تولدەي باستاعان كەزدە قازاقتاردا ەس قالمايدى. جاس ءتول سۋىققا شەپىك، تۇندە دالادا قوزداپ قالعان قويدىڭ قوزىسى ءۇسىپ ءولۋى كادىك... نە نارەگەي بولىپ تۋىپ، اۋرۋعا شالدىعادى. قازاق قىسىلعان كەزدە، التى قانات ءۇيدىڭ ءبىر جاعى قوزىعا بوساتىلادى. قىستاي اياعىنان جايىلىپ شىققان قوي دا، قوڭ دا جوق. ۋىزىنا جارىماعان قوزىلاردىڭ قاقىلداعان ءۇنى ءتۇن ۇزاعىنا ءبىر تىنبايدى.
وسى ءبىر ابىسىرەڭ ماۋسىم اياقتالىپ، قازاق اۋىلدارى جاڭا كەڭ تىنىس العان كەز ەدى. جاقسىقىلىش جوتاسىنىڭ كۇنگەي بەتىندە جاس جۋسان ءبۇرىن جارىپ جاتىر. كوك قۇرتقاشاش پەن ەركەك ءشوپ جارىسا كوگەرىپ، دالانىڭ ءوڭى كىرىپ قالعان.
نۇرىمبەت اۋلى قىس قىستاۋىنا بيىل دا ورالعان جوق. كۇزدە ءجيى توبە كورسەتكەن باسپاشىلاردان سەسكەنىپ ەدى...
ون شاقتى شاقىرىم جەردە تەڭىز. بۇل وڭىردە ءومىرى وراق كورمەيتىن قۇراق، قىس نار قامىسقا اينالىپ كەتەتىن ەدى. قالىن جىنىس توعاي. تەڭىزدىڭ جيەگى ۇشتاسقان كۇنى يىعىندا ءبىر-بىر كەتپەن نۇرىمبەت اۋلىنىڭ جىگىتتەرى قامىسقا شىعادى.
ارقاسىندا جاقسىقىلىش جوتاسى، الدىندا قامىس قورا، — بۇل اۋىلدىڭ قىس قىستاۋى قاي جىلى كەلسە دە دايىن تۇر. بيىل قوزى دا وسى جەردە الىندى.
ءبىر اپتا بولدى، بۇل اۋىل قۇمىرسقالىعا شىعىپ قونعان. ءار بۇتاسىنىڭ استىندا قوي جاسىرىنعانداي، ءشوبى شۇيگىن تۇبەك مالدىڭ جايى. الاسا قىراتتىڭ ەتەگىن تەڭىز تولقىنى شايىپ جاتىر. قۇمداق جەردىڭ جۋسان ءبىشىمى دە بولەك، كوك شاشاعى جەلگەن اتتىڭ تىزەلىگىن قاعىپ وتىرادى.
تەڭىزدىڭ بۇل بەتىندە تۇيە "شوپتەن تاپقان" وقيعاسى سيرەك ۇشىراسادى. وندا دا "جامان ءشوپتىڭ" پىسەتىن كەزى — قىرىق كۇن شىلدەنىڭ ءىشى. وعان شەيىن ءالى ءبىر اي بار. وتى-سۋى مول جەردە، تۇيە وپ-وڭاي قوڭ جيناپ قالاتىن ەدى. جانقوجا سونى ەسەپكە الدى.
باتىر بۇگىن وتاۋىندا، بالىمنىڭ قاسىندا قونىپ شىققان. تۇندە قايتا-قايتا ويانىپ، الدەنەگە ەلەگىزي بەردى. تاڭ نامازىنا تۇرعاندا قاباعى قاتىڭقى ەدى.
وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن اۋىل ءبىر دۇرلىگىپ باسىلدى. قىزىلدا باسپاشى پايدا بولىپتى...
قاراكەسەك ارىنعازى باتىردىڭ اۋىلى قىس قىستاۋى ارىق— بالىقتان ەرتەرەك ىرگە كوتەرىپ، قىزىلعا قاراي شىعىپ قونادى ەكەن. ەكى اپتادان كەيىن قاراۋىل ۇيشىگىندەگى ارىستانبايدان شاپقىنشى كەلەدى.
قاراكەسەكتىڭ كەشى بەكارىستان اۋلىن بەتكە الىپ سوزىلا تارتىپ بارا جاتقان. ارىنعازىنىڭ قاسىندا جيىرما شاقتى جىگىت، كەدەرگىدە كەيىندەۋ قالىپتى.
ارتىنان باسپاشىلار جەتكەندە، كوش ءبىر قىردىڭ استىندا ەكەن. ولاردىڭ سانى مول، الپىس-جەتپىس ادام. الدىندا ارىستانبايدىڭ توبىمەن كەزدەسىپ قالىپ، قان توگىس ۇرىس بولعان... قازاقتار جاعىنان ءتورت جىگىت ەلەدى. باسپاشىلار دا شىعىنسىز بولماسا كەرەك. قاراكەسەكتەردىڭ سانى از، قاشا ۇرىس سالىپ، باسپاشىلاردىڭ باسىن ىدىراتىپ، قۋىپ جەتكەندەرىن تۇيرەپ تاستاپ وتىرادى. شايقاس كوش قاراسى كورىنگەن جەردە قىزىپتى. شاپقىنشى جىگىت ءتورت ادام ءولىپ، ارىنعازىنىڭ ءوزى جاۋىرىن ورتادان جاراقات العانىن ايتىپ كەلدى. قايتا بەكارىستان اتقا قوندىرعان قىرىق-ەلۋ جىگىت ارتتارىنان جەتىپ، باسپاشىلار امالسىز قىزىلعا قاراي جالت بەرگەن كورىنەدى...
سوڭعى ەكى جىلدا باسپاشى تىم جيىلەپ كەتتى.
قازاق اۋىلدارى ونداي قۇقايدىڭ تالايىن كورىپ ءجۇر. بۇرىن باسپاشىلار سۇمبىلە تۋعان سوڭ عانا توبە كورسەتەتىن. قىزىلقۇم ىسىلداعان شول. باسپاشىعا الدىن كۇز قىلىپ جورىتۋ ءتيىمدى. ءارى قىزىلداعى قازاق اۋىلدارىنىڭ قىس قىستاۋعا ورالا قويمايتىن ءبىر مەزگىلىن مەجەگە الادى...
انا جىلى سارشاتامىزدا دا اۋىلعا ءتيدى...
بيىلعى كەسكىنى مىناۋ... ەرتە كوكتەمدە كەلىپ وتىر... ءارى ادەتتەگىدەي قىرىق جىگىت ەمەس، الپىس-جەتپىس ادام ەكەن... حيۋا حانى تاعى ءبىر پالەسىن ازىرلەپ جاتقان سياقتى...
وسىدان ءبىر اي بۇرىن ەلشى كەلگەن... ءبايدىلدانىڭ ۇيىنە ءتۇسىپتى. باتىر وعان تاڭدانعان جوق. حيۋادا جانعازى وتىر... حيۋا حانىنىڭ كەڭەسشىسى دە سول... ارينە، قاباعى ءتۇزۋ ادام ىزدەگەندە قايىن اتاسىنىڭ اۋىلىن سىلتەيدى.
جانقوجا ەلشىلەرمەن كەزدەسۋگە بارعان جوق. بارعان سوڭ، ءبىر جاۋابىن ۇستاتۋى كەرەك... جاۋابى دايىن... ءبىراق ونى ەستىسە، حيۋا حانى اشۋعا مىنەتىنى انىق. ودان دا ەلشىنىڭ ءوزىن اتتاپ بارىپ، ءبايدىلدانىڭ ۇيىنە تۇسكەنىنە، وكپەلەگەن ادامنىڭ كەيپىن كورسەتكەنى، بارماي قالعانى ارتىق ەدى.
مىنە، ارادا ءبىر اي وتكەن جوق، باسپاشىسىن اتتاندىرىپ وتىر... ءبىر كادىك كەۋدەسىنە كىرىپ الىپ، باتىردان مازا كەتتى.
— ەلشى سالسا — ءبايدىلداعا كەلەدى، باسپاشىسىن جىبەرسە بەكارىستاندى ىزدەيدى...
بەكارىستان سالەم ايتىپتى. ەرتەڭ ءبىر كۇن الىمگە قاراعان ەلدىڭ جاقسىلارى وسى اۋىلعا جينالاتىن ەدى. باتىر ءتۇن ۇيقىسى قاشقاندا، ولارعا نە جاۋاپ ايتارىن بىلمەيدى. باعىنساڭ — باسىنا كۇن تۋادى، باعىنباساڭ — كورەتىن كۇنىڭ وسى... باسىڭنان باسپاشىنىڭ قىلىشى كەتپەيدى. ەل ءبىر اۋىر كەزەڭگە تىرەلىپ تۇر.
قىزىلعا قاراي قۇرماناي-قۇتتىقتان قىرىق جىگىت اتتانىپ كەتكەن. تۇندە ءبىرىنشى حابارشى كەلدى. باسپاشى قاراسىن باتىرىپتى... ارىنعازىمەن ۇرىسىپ قالىپ، قاتتى شىعىنداعان جاۋ ولىكتەرىن الدىنا وڭگەرىپ، ءارى قاراي سىزىپ وتىرادى...
جىلدا قىزىلدى جايلاپ وتىرعان كوپ اۋىل ەندى قاراقۇمعا قاراي جىلجيدى. بيىل قازاق اراسىن تاعى ءبىر قىرسىق، قۇدىق تالاسى كۇتىپ تۇرعانى انىق ەدى.
ەرتەڭگى بولعالى تۇرعان اقساقالدار كەڭەسىندە الدىمەن وسى قۇدىق داۋىن شەشىپ الۋ كەرەك ەكەن...
— باتىر، ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ تۇرعان جوق پا؟ — بالىم ەكىنشى رەت سۇرادى، ايەلدىڭ بيداي وڭىندە قوبالجۋ بەلگىسى ءبىلىنىپ، داۋسى دىرىلدەپ شىعادى.
وسى كەزدە ءۇي سىرتىندا ات تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى ەستىلدى.
بىرەۋ ءتۇسىپ جاتىر.
اسىعىس شاپقىنشىنىڭ ءتۇرى... حابارلاس قىلمادى...
— بالىم، شىقشى!
بالىم شىعىپ ۇلگىرگەنشە بولعان جوق، قوناق كىردى. بايشوقىنىڭ بالاسى بايسالباي ەدى.
— اسسالاۋمالايكۇم!
— اليكۇمسسالام، بالام، تورلەت!
باتىر جاس جىگىتكە ءتوردى نۇسقادى. اناۋ ادەپ ساقتاعانداي، شالدان تومەنىرەك كەلىپ تىزە بۇككەن.
— ە، اۋىل-ەل امان با؟..
— ءبارى دە امان، جاكە... اۋىلدان كەشە شىقتىم. تۇندەلەتىپ كەلە جاتقانىم... اكەم جۇمساپ...
بايشوقى ەكى كۇننەن كەيىن وسىندا بولاتىن ەدى. سوعان شىداماي، بالاسىن اتقا قوندىرعانى... ءبىر سۋىق حابار ەسىتكەن بولدى عوي... اپىراي...
— ەل امانشىلىق پا؟!
— جاكە، ورىستار كەلە جاتىر!
بايسالبايدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ورىستار ون شاقتى ادام. ەكى تۇيەگە باستىرتىپ ارتقان جۇگى بار، بايشوقىنىڭ اۋلىنا كەشە ءتۇس قايتا كەلدى...
— وتىرار-وتىرماستان ءسىزدىڭ اۋىلدى سۇرادى. — بايسالبايدىڭ ءجۇزى سۇرلانا ءتۇستى. — كاپىرگە سەنىم بولا ما؟ اكەم مەنى اتقا قوندىردى. ءسىزدى "قامسىز وتىرماسىن" دەدى.
ورىستار دۇشپاندىق ويلاسا، ارتىنىپ، تارتىنىپ، كوزگە ءتۇسىپ كەلە مە؟ ءارى ون شاقتى-اق ادام... الدە بۇلار ەلشى شىعار؟ رامانقۇلدان كەيىن بۇل جاقتان حابار جوق... وعان دا ءتورت جىل بولىپ قالدى. جانارال ەلشى اتتاندىرۋى مۇمكىن...
— بايشوقىعا ايتقايسىڭ، ادال پەيىلى ءۇشىن راحمەت. ال ورىستاردان قورقىپ ابىرجىمەي-اق قويسىن. قاسىنا ءوزى ەرىپ كەلەر.
قوشتاسار جەردە بايسالبايعا مىقتاپ تاپسىردى.
سول كۇنى ساسكە تۇستە ءۇش-تورت جىگىت، جانقوجانىڭ سالەمىن الىپ، بەكارىستان، ءبايدىلدا سياقتى باستى-باستى بيلەردىڭ اۋلىنا قاراي جوستىرتىپ بارا جاتتى. بارىندە قۇمىرسقالىعا، كەڭەسكە اسىقتىرادى...
ورىس ەلشىسى كەلە جاتقانىن ادەيىلەپ ەسكەرتتى. كەڭەس ەلشىلەردى قايتارعان سوڭ ەتەتىن ەدى. باتىر ءبىر وقپەن ەكى قوياندى اتىپ الاتىن بولعانىنا قۋانىپ وتىر.
* * *
ورىستار دەگەن اتى، وتريادتاعى جەتى ادامنىڭ ەكەۋى قازاق — ءبىرى جولباستاۋشى، ءبىرى تۇيەشى ەدى. تابىن اعايىندار ەكەن... ال ەكى وفيسەردىڭ ءبىرى — باس شتابتىڭ ەكىلى، شتابس-كاپيتان ءشۋلستىڭ ارعى تەگىن قازبالاساڭ، نەمىس باروندارىنان تارايدى. ەكىنشىسى مايور بۋلاتوۆ، ورىس اراسىندا ءسىڭىپ كەتكەن شوقىندى تاتارلار اۋلەتىنەن... بۇلاردىڭ ىشىندەگى تازا ورىس تۇقىمى ەكى دەنششيك قانا... جەتىنشى ادام ءتىلماش، سۋحانقۇلوۆ، فاميلياسىنا قاراعاندا، ونىڭ دا تەگى شىعىس حالىقتارىنا جاتاتىنى انىق ەدى.
جانقوجا ەلشىلەر ەكەنىن ءبىلىپ وتىر. قوناقتاردى ۇلكەن ۇيگە ءتۇسىردى.
قازاق بيلەرىنەن جالعىز بايشوقى. باسقالارى ءالى كەلىپ ۇلگىرە الماي جاتىر. بايشوقى قوناقتاردىڭ قاسىندا ەدى.
جانارال رامانكۇل بارىپ كەتكەن سوڭ ءتورت جىلدان كەيىن ەلشى جىبەرەدى... نەگە كەشىكتىردى ەكەن...
رامانقۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كەلىسىم قۇپيا ەدى. جۇرت ءالى كۇنگە سول جۇمىسقا باتىردىڭ ارالاسى بار ەكەنىن بىلمەيدى. ال ەرتەڭ...
قۇپيا سول كۇيى ساقتالۋى كەرەك... ەگەر ورىستارعا ءوز اياعىنان ءتيىپ كەلىسسوز باستاعانى، سىر بويىنا شاقىرعانى، ءمالىم بولىپ قالسا، جانقوجانىڭ ابىرويى توگىلەدى.
ءبىر ويى نوعاي ءتىلماشتى شاقىرىپ الىپ، سويلەسكىسى كەلىپ، ول نيەتىنەن تەز قايتتى. ۇلكەن باسىمەن ۇساقتاپ، سىر بەرۋگە بولمايتىن ەدى. ەلشىلەر رامانقۇلدىڭ ورىنبورعا بارعان ساپارىن اۋىزعا العاندا نە تۇر؟ قۇلاعىنا جاقپاسا، جانقوجا ول جايدان حابارسىز ادام بولا قويادى. ءوزى ءالىم بولسا، ول، ارينە، جانقوجانىڭ اتىن ارقالانىپ باراتىنى انىق... ونداي-وندايدىڭ قازاق سالتىندا ايىپ-شامى جوق. ورىس ەلشىلەرىنىڭ ءسوزى كوكەيىنە قونسا، قۇبا-قۇپ... قازاق بيلەرى دە باتىردىڭ بۇل مىنەزىن قۋلىق-سۇمدىق دەپ تۇسىنەدى. ورىستاردى قالاي الداعاندا سيا بەرەتىنى بار...
ەلشىلەر كەلگەن كۇنى قوناقاسى جەپ، دەم الدى. باتىرعا ەرتەڭ كىرىپ، سالەم بەرەتىندەرىن ايتىپ وتىر.
وسىدان ءتورت جىل بۇرىن جانقوجانىڭ ەلشىسى ورىنبوردا بولىپ كەتتى. سىر بويىندا ورىستىڭ اسكەري قونىسىن ورنالاستىرۋ جايلى كەلىسسوز بار ەدى. بۇل ەكى وفيسەردىڭ مىندەتى، جانقوجامەن كوزبە-كوز سويلەسىپ قايتۋى كەرەك... سودان سوڭ رامانقۇل ايتقان بولاشاق قونىس ورنىن — رايىمدى بارىپ كورەدى...
ەلشىلەردىڭ جەتەكشىسى — مايور بۋلاتوۆ، كەڭەسشىسى — شۋلس. باتىرمەن سويلەسىپ بىتكەن سوڭ، بۋلاتوۆ ورىنبورعا قايتىپ، اكىمشىلىك الدىندا ەسەپ بەرۋى ءتيىس. شۋلس وسىندا قالىپ، سىردىڭ قۇيىلىسىنداعى ەلدىڭ تىرشىلىگىمەن تانىسادى...
اسكەري تارتىپكە ۇيرەنگەن قوناقتار بوزالا تاڭنان تۇردى.
باتىر وتىرعان التى قانات اق بوز ءۇيدىڭ الدىندا جيىرما شاقتى ات قاڭتارىلىپ قالىپتى. ءبىر جورتۋىل قاتەرىن بايقاتقانداي. ءشۋلستىڭ قىراعى كوزى قاپى جىبەرگەن جوق. بارىنە دە كۇدىكپەن قارايدى. كەڭ ماڭدايدا تەرەڭ ءاجىم ءىزى ءبىلىندى.
— باتىر كۇتىپ وتىرعان كورىنەدى...
ءتىلماش سۋحانكۇلوۆ ونىڭ قاسىنا كەلدى.
قازاق توسەگىندە دۇرىس ۇيىقتاي الماي شىققان بۋلاتوۆ ەسىكتىڭ الدىندا ۇزاق جۋىندى. دەنششيك سولدات جەز قۇمانمەن سۋ قۇيىپ تۇر. ودان ارىرەك ەكىنشى سولدات قولىندا تازا سۇلگى قاقشيىپ قالىپتى.
ەكى تۇيەنىڭ ۇستىندەگى جۇكتىڭ ءبىر بولەگى جول ازىقتارى، قالعان ءۇش تايى باتىرعا جانارال جىبەرگەن سىيلىق ەدى. شۋلس سىيلىققا ارنالعان جۇكتى باتىر وتىرعان ۇيگە اپارتۋ تۋرالى ءتارتىپ بەردى.
سول ەكى ارادا كەرمەدە قاڭتارۋلى تۇرعان اتتاردىڭ دا ءمانىسىن ءبىلىپ ۇلگىردى. باتىردىڭ اۋلىنا ورىس كەلگەنىن ەسىتىپ، ءار جاقتان بيلەر توعىتىلىپ جاتىر ەكەن. بۇل تەك تۇندەلەتىپ جەتكەندەرى... كەشكە دەيىن تالايى كەلەتىن شىعار. ورىس ەلشىلەرىمەن كەلىسسوز جۇرەتىن بولسا، بارلىق رۋ باسىلار تۇگەل جينالۋى كەرەك. جارتىلاي تاعى حالىقتىڭ سالتىنداعى رۋلىق-فەودالدىق دەموكراتيانىڭ جاي-جاپسارىن تانىستىرىپ جاتىپ، سۋحانقۇلوۆ كۇلىپ قويدى.
باتىر وتىرعان ۇيدە باستى-باستى بيلەردەن جيىرما شاقتى ادام بار ەكەن. ورىستاردى كورگەن سوڭ، بىرەۋلەرى ۇركەكتەي قاراسا، بىرەۋلەرى قوزعالاقتاي باستاپ ەدى. ءوڭى كۇنگە توتىققان سارى شال عانا سىر بەرگەن جوق. سارتاسىنان جۇگىنگەن كۇيى، قارشىعا كوزى قوناقتارعا قادالا قاراپ قالىپتى. ەلشىلەرمەن سالقىن قولداستى.
اماندىقتان كەيىن سۋحانقۇلوۆ جانارالدىڭ حاتىن وقىپ بەردى. گەنەرال-گۋبەرناتور باتىردىڭ جەكە باسىن اسا قادىرلەيتىنىن ايتادى. سوڭعى ون بەس جىل ىشىندە سىر وڭىرىندەگى قازاق اۋىلدارىنا حيۋا باسقىنشىلارى قانداي ويران سالعانىن ول دا ءبىلىپ وتىر... ورىس پاتشالىعى ءبىر زاماندا ءابىلقايىر ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن بۇل ەلدى ءوزىنىڭ باۋىرىنا تارتۋعا ءازىر... ولاردى حيۋا مەن قوقان حاندىقتارىنىڭ ويرانىنان قورعاۋدى بورىشىم دەپ تۇسىنەدى ەكەن. سونى ەسكەرىپ، سىر بويىنا قارۋلى وترياد جىبەرۋدى قولعا الىپ جاتىر...
سۋحانقۇلوۆ كەي جەرىندە ادەيى كىدىرىپ، حات مازمۇنىن تۇسىندىرە وتىردى.
باتىر باسىن يزەيدى. ءتۇسىنىپ وتىرعانىن سەزدىرگەندەي.
شۋلس شالدىڭ كوڭىلى جۇيرىك ادام ەكەنىن اڭعاردى. سىرعا بەرىك، سيرەك اشۋلاناتىن كىسىنىڭ ءتۇرى... حالىق قامىن بارىنەن دە جوعارى قوياتىن بولار. ءبىر تايپا ەلدىڭ قارشىعاداي شالعا تىزگىن بەرىپ وتىرعانى دا سوندىقتان. ونىڭ ازعانتاي اتالىق قۇتتىقتان شىعاتىنىن دا ەسكە ءتۇسىردى.
اسكەري قونىس جايى اۋىزعا الىنعاندا باتىردىڭ قاباعىندا ءسال كىربىڭ ءبىلىندى. حيۋانىڭ جولىندا تورت-بەس ءجۇز سولدات، ءار ءتۇرلى راكەتا، زەڭبىرەكتەر ۇستالادى. وعان جايلى قونىس كەرەك. سونى تۇسىندىرگەندە بۋلاتوۆتىڭ اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىرايدى. شۋلس سەرىگىنىڭ تىم ىستىق قاندىلىعىن جاراتپايتىن ەدى.
— ول جاعدايدى ەرتەڭ سويلەسەرمىز، — دەدى باتىر سالقىن سويلەپ. — ءالىمنىڭ بيلەرى وسى ۇيدە تۇگەل باس قۇرايدى. ءبىر شەشىمىن سولار ايتادى...
شۋلس بۇل جولى دا ىرزا بولدى.
ەسىكتەن تاي-تاي جۇك كىرىپ جاتىر. جانارالدىڭ جىبەرگەن سىيلىعى. التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى، الدىندا قىپ-قىزىل دۇنيەنى جايىپ تاستاعاندا، باتىردىڭ وڭىندە قانداي وزگەرىس بايقالار ەكەن؟
شۋلس سىناي قاراپ وتىر.
ءبىرىنشى تەڭدە — باتىردىڭ جەكە باسىنا ارنالعان سىيلىق، سارى الا وقالى شەكپەن، ساقتيان ءماسى، قۇندىز بورىك، بۇحاردىڭ جىبەك شەكپەنى سياقتى قىمبات دۇنيەلىكتەر ەدى. ەكى ايەلى بار ەكەنىن دە ەستيدى. ولارعا ارنالعان جىبەك ءشالى، ماساتى قامزول، ءار ءتۇرلى التىن-كۇمىس بۇيىمدار، مونشاقتار شىقتى... ەكى تۇرىكپەن كىلەم بار...
باتىردىڭ وڭىندە ەشقانداي بەلگى بايقالمايدى. سارى الا شەكپەندى يىعىنا جاۋىپ جاتقاندا سەلت ەتكەن جوق.
ەكىنشى تەڭدە ماۋىتى، ماقپال، بۇحاردىڭ قاناۋىزى، وزبەكتىڭ كەستەلى تاقياسى... سۋسىلداپ قولدا تۇرمايتىن جۇڭگو جىبەگىنىڭ ءبىر بۋماسى... ءبارى دە الدىنا جايىلىپ جاتىر.
بيلەر باتىردىڭ قاباعىن باعاتىن سياقتى، ونشا قوزعالاقتاپ سىر بەرمەدى.
يەگىنە بەس تال قىل بىتكەن سارعىل ءوڭدى شال عانا شىبىجىقتاپ، ءار بۇيىمدى ءبىر ۇستاپ كورەدى. كوز جانارىندا باسقا جۇرتتان بولەك قوماعايلىق بار، تىم ۇشقالاق كورىندى. شۋلس سۋحانقۇلوۆتان سۇراپ، باتىردىڭ نەمەرە ءىنىسى جاقاي ەكەنىن ءبىلدى.
ءۇشىنشى تەڭ شەشىلدى.
تۋلانىڭ كۇمىس ساماۋىرى جارق ەتكەندە، اركىم دە ءبىر ەلەڭدەسىپ قالعان. جۇڭگو فارفورىنان جاسالعان ءتورت اققۇمان، جيىرما شاقتى كەسە... ءبارى دە اراسىنا قاعاز سالىنىپ، جۇمساق ماتامەن ورالىپتى. ەكى مىس شاينەك بار. قالعانى ءۇندى شايى، قانت سياقتى قازاق اراسىندا سيرەك كەزدەسەتىن تاڭسىق ءار ءتۇرلى تاعام تۇرلەرى ەدى.
— مىنانى اۋىزعا سالىپ شاينايمىز با؟
باتىر قاعاز شايدى كورسەتتى. ءبىرىنشى رەت ءتىل قاتقانى، ءبىراق ءتۇسى بۇزىلىپ سىر بەرگەن جوق.
— تاقسىر، ءقازىر ءوزىم جاساپ كورسەتەيىن!
سۋحانقۇلوۆ ەلپ ەتىپ ورىنان تۇردى.
نادان قازاق نەنىڭ ءمانىسىن ءبىلىپ جاتىر. تاڭ قالدىرۋدى ويلاعان ءتىلماش، بار ونەرىن سالىپ، ىسكە كىرىسكەن.
اۋەلى قازاقتارعا ساماۋىردىڭ بەتىندەگى سۋرەتتى كورسەتتى. ونىڭ پاتشا اعزامنىڭ ديدارى ەكەنىن ەسىتكەندە، بيلەر ەرە تۇرىپ، ءبىر-بىر قاراپ شىققان. وتىرعان جەرىندە باتىر عانا قوزعالعان جوق.
سۋحانكۇلوۆ ساماۋىرعا ءبىر شەلەك سۋ قۇيدىرىپ، جەروشاقتىڭ قاسىنا قويدىردى. شالا جانعان قىزىل جىڭعىلدىڭ شوعىن وتتىعىنا توعىتىپ جاتىر. اتەشكۇر ۇستاعان ءتىلماشتىڭ قولى، دەمدە قارا قوجالاق بولىپ شىعا كەلىپتى. شاي قايناتۋدىڭ قىزىعىنا تۇسكەن سوڭ ونى دا اڭعارمايدى.
قازاقتاردىڭ ءبىر سوزىنە تۇسىنبەيدى، بۋلاتوۆتىڭ ءىشى پىستى. شۋلستە دە ءۇن جوق، تىزەسىنە بلوكنوتىن جايىپ، بىردەڭەلەردى ءتۇرتىپ جاتىر. كادىمگى نەمىس پىسىقتىعى... جولدا كورگەن— بىلگەنىن ءتۇرتىپ الماسا، ءىشى اۋىرادى...
بۋلاتوۆ دالاعا شىقتى. ساماۋىردىڭ جانىندا تۇرتپەكتەپ جاتقان سۋحانقۇلوۆتىڭ قاسىنا كەلدى.
— قازاقتار سەنى جالداپ العاننان ساۋ ما؟
كوكەيىندە "مالاي" دەگەن ءسوز تۇر ەدى، ءبىراق. ايتار جەردە سىپايىلادى.
— نادان كيرگيزدەر ەمەس پە، تاقسىر، شايدى قالاي قايناتۋدىڭ دا ءمانىسىن بىلمەيدى...
ەكەۋى قازاقتىڭ تاعى تىرشىلىگىن ءسوز قىلىپ كەتتى.
تاڭسىق كورگەن بالا-شاعا جەروشاقتىڭ قاسىندا ۇيمەلەسىپ قالعان ەكەن. ۇلكەندەردىڭ دە توبەسى كورىندى. بۋلاتوۆ جاقايدى تانىپ تۇر. كوز الدىندا سىيقىر بولىپ جاتقانداي، بي داۋرىعا سويلەيتىن ەدى.
قازاق مىنەزى قىزىق، جۇدىرىق سىيمايتىن وتتىق ىشىندە وت جانىپ جاتقانىن كورگەندە ەسى شىقتى.
ساماۋىر قاينادى. قاسىندا تۇيەكەش قازاق، سۋحانقۇلوۆ ساماۋىردى ۇيگە الىپ كىردى.
اققۇمانعا شاي سالىنىپ دەمدەلدى.
سۋحانقۇلوۆ شايدى كەسەگە قۇيدى.
— ىشكى وردانىڭ قازاقتارى شايعا تۇيەنىڭ ءسۇتىن قاتادى. ورىستار تازا ىشكەندى ءتاۋىر كورەدى...
باتىرعا ءبىر كەسە شايدى ۇسىنىپ جاتىپ، سۋحانقۇلوۆ سونى ايتتى. جانقوجا قولىنداعى شايدى قالاي ۇرتتاۋ جايىن ويلاستىرعانداي، اقىرىن شايقاپ وتىر. ءبىر كەزدە جاقايدى شاقىردى.
— مىنانى اپارىپ يتاياققا قۇيشى.
شايدى ءيتتىڭ ىشپەيتىنىن ءبىر قاراقالپاقتان ەسىتكەنى بار ەدى. سۋحانقۇلوۆپەن قىلجاقتاسقىسى كەلىپ كەتتى.
بۋلاتوۆتىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. وزدەرى اكەلگەن قىمبات مۇلىك شاشىلعان جەرىندە جاتىر. باتىر قايناتىپ اكەلگەن شايدى يتىنە قۇيدىردى. الدە ۋ ارالاستىرىپ بەردى دەپ سەنبەي وتىر ما؟ الدە ادەيى قورلاعىسى كەلگەنى مە؟
— ويباي، جاكە! الگى يتتەردىڭ بىردە-بىرى شايعا تۇمسىعىن تيگىزگەن جوق. بورباساردى دا، قۇمايدى دا شاقىردىم. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، يىسكەيدى دە جەري بەرەدى...
بۋلاتوۆ ءيتتىڭ شاي ىشپەيتىنىن ءبىرىنشى رەت ءبىلىپ تۇر. ەسى شىقتى. قازاقتىڭ ءيتى دە نادان بولعانى عوي...
— سەن ماقتاپ ەدىڭ، قۇيعان شايدى يت تە ىشكەن جوق. — جانقوجا سۋحانقۇلوۆقا اڭقاۋسىراي قارايدى. — يت ىشپەيتىن تاعام جىبەرگەنى جانارال مىرزانىڭ قورلاعانى ما؟
باتىردىڭ ءسوزىن قولما-قول اۋدارىپ بەرگەندە، ورىس تورەلەرىنىڭ بەتىنە قان تەپتى. ۇيات يماننىڭ قابى... سولاي تۇسىنەتىن جانقوجا اققۇماندى وزىنە جاقىنداتتى. ءبىر كەسە شاي قۇيدىرىپ العان، ءىشىپ وتىر. شايدىڭ قىشقىل ءدامى تاڭدايىنا جاقپاي وتىرعانىن دا سەزدىرگەن جوق.
باسقا بيلەر دە ءبىر-بىر كەسە شاي ءىشتى.
الگىنىڭ ءبارىن قازاق باتىرى ادەيى ءازىل ءۇشىن ىستەپ وتىرعانىن شۋلس قانا سەزىپ ەدى. ابىرجىعان سۋحانقۇلوۆتىڭ كەسكىنىنە قاراپ كۇلىمسىرەدى. ءوزىنىڭ ەكى كوزى جانقوجادا، ونىڭ ءار قيمىل-قوزعالىسىن، بەت قۇبىلىسىن قاعاس جىبەرمەي باقىلاپ وتىر.
* * *
كەلىسسوز كەلەسى كۇنى باستالدى.
باتىر وتىرعان التى قانات ۇيدە تۇمسىق سيار جەر جوق. قوي تەرىسى مالاقاي ءيىسى اڭقيدى.
شۋلس وسى كەڭەستىڭ ۇستىندە بايقادى، جۇرتتىڭ ءبارى باتىردىڭ قاباعىن باعادى ەكەن. بويى ورتادان بيىگىرەك، قارشىعاداي سارى شال. توتىعىڭقى ءجۇزى باتىردىڭ تۇزدە كوپ جۇرەتىنىن اڭعارتادى. جۇقالتاي بىتكەن قاباعى، اقىلدى قوي كوز باسقاعا ىزعارى جوق شىن ءپىشىمىن تانىتىپ تۇر. ۇلكەن مۇرنىنىڭ ورتاسى ءسال دوڭەستەۋ بىتكەن. بارلىق مونگول تەكتەس حالىقتاردا بولا بەرەتىنى سياقتى، ساقال-مۇرتى سيرەكتەۋ ەدى. ءشۋلستىڭ تاعى ءبىر تاڭ قالعانى، جانقوجانىڭ جاسى جەتپىستىڭ ۇستىندە ەكەن، سودان كەلە قيمىلى شيراق كورىندى. جۇدەۋ ءتۇرى، قاسىنداعى كەبەجە قارىن بيلەردىڭ ورتاسىندا ونى بولەكتەپ شىعارعانداي. قارتىققا ءاجىم ەرە جۇرەدى، ال ءاجىمنىڭ اۋەلى بىلىنەتىن جەرى مويىن — باتىردىڭ موينىندا ونىڭ نىشانى دا جوق. بۇل كىسى ءۇشىن قارتتىقتىڭ اۋلى ءالى دە الىس سياقتى، بار بولمىسىنان شىنىققان ادامنىڭ ءبىتىمى بايقالادى.
بلوكنوتى تىزەسىندە، شۋلس جازىپ وتىر.
قازاقتار اراسىندا اسكەري قونىس جايى كوبىرەك داۋ تۋعىزدى. گەنەرال پەروۆسكييدىڭ كانسەليارياسىندا رايىم تاۋى اۋىزعا الىنىپ ەدى. بۋلاتوۆ سونى ايتقاندا، وزدەرىن جانقوجانىڭ اۋلىنا باستاپ الىپ كەلگەن بي — بايشوقى قاتتى قىنجىلعان ءتۇر بايقاتتى.
رايىمدا ءقازىر قىستاۋ باسقان ەشكىم جوق ەكەنى دە راس. ءبىراق كولدىڭ ارعى بەتىندە جاقايىمنىڭ ءبىر اتالىعى داۋلەتتەر مەكەندەيدى. التى شاقىرىم جەردە داريا، قاراقالپاق زامانىنان قالعان قونىس تالبوگەت. سول جەردەن باستاپ لايكولگە دەيىنگى ءوڭىردى جاقايىمنىڭ تاعى ءبىر اتالىعى الشىنباي قىستاپ وتىر. بايشوقى سوندىقتان قوبالجيدى ەكەن.
— بايەكە-اۋ، ورىستاردان نەسىنە قورقىپ وتىرسىڭ؟ ايتۋاردى بەس شەكتى تۇگەل اۋليە تۇتىنادى. ورىستار جاماندىق ويلايتىن بولسا، ءارۋاعى دا قاراپ جاتپاس...
جاقاي دارىلداپ كۇلدى.
بايشوقىنىڭ ءىشى كىپى الدى. ورىس تورەلەرى رايىمدى قايدان ءبىلىپ ءجۇر؟ كىم دە بولسا، سىلتەپ وتىرعان ادام بار عوي. ونداي جاماندىقتىڭ جانقوجا تاراپىنان شىقپايتىنىنا شاك كەلتىرمەيدى. سوندىقتان قالاي ۇيعارۋعا اقىلى جەتپەي وتىر ەدى. جاقايدىڭ الگى سوزىنەن كەيىن سۇرلاندى.
— وتەكەم بالاسى، اۋەلى ءوزىڭنىڭ قامىڭدى ويلا. رايىم سەنىڭ قىستاۋىڭا دا قاشىق ەمەس!
— سونى ايتسايشى!
— تەك جاماندىقتىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن!
— ءبارىمىز دا تاياق تاستام جەردە وتىرمىز!
سودان سوڭ جانقوجا سويلەدى.
ورىس پاتشالىعى قازاقتى حيۋا شاپقىنشىلىعىنان قورعاۋعا اسكەر جىبەرگەلى وتىر ەكەن. بەس ادام، ون ادام ەمەس، بەس جۇزدەي سولدات دەپ وتىر. قىس بار، جاز بار، بەت قارىعان ايازى، شىجىعان ىستىعى بولادى... بەس ءجۇز كىسى دالادا قامالىپ جاتۋى قيىن... ەندەشە قونىس بەرىلەدى.
— رايىمدى بارىپ كورىڭدەر. مەنىڭ ويىمشا، باباجاننىڭ قامالىنا ورنالاسقاندارىڭ دۇرىس. جاۋدىڭ كەلەتىن ءوتى. ارجاعىندا بىزدەر قويعان قاراۋىل ۇيشىگى بار. دايىن قامال... انادا ءبىر بارعاندا كوردىم، مەكەن-جايلارى ءبۇتىن ەكەن...
بيلەر باس شۇلعىپ قالىپتى. باباجان قامالى جانقوجانىڭ قىستاۋىنا جاقىن. باسقالار ۇركىپ جاتقاندا، ول قاسىنا شاقىرادى. باتىردىڭ ادالدىعى جاي قازاقتى سۇيسىنتكەن...
شۋلس ول جەرىنە تۇسىنگەن جوق.
"ءبارى دە باتىردىڭ اۋزىنا قارايدى. ول ءۇنسىز وتىرعان كەزدە داۋ قىزا باستايدى. باتىر سويلەي باستاعانى سول، تۇگەل باسىن شۇلعىدى..." بلوكنوتىنا سولاي دەپ جازىپ قويدى.
— شالدىڭ سوزىندە شىندىق بار سياقتى، — دەدى بۋلاتوۆ. — ورىنبورداعىلار باستا بۇل جاعدايدى قالاي ەسكەرمەگەن...
رامانقۇلدىڭ قىستاۋى قوجانياز قامالىنان جەتى-اق شاقىرىم جەردە... قاسىندا ورىس قامالى تۇسكەنىن كىم ءتاۋىر كورەدى؟ پەروۆسكيي حيۋا قامالىن اۋىزعا العاندا، رامانقۇل قاشىرتىپ ەدى. قامالعا حيۋا سىپايلارى ات ءىزىن سۋىتپاي كەلىپ تۇراتىنىن ايتتى. ەگەر ورىس اسكەرلەرى بارىپ ورنىعا باستاسا، حيۋا حاندىعى كوتەرىلە اتتانۋى مۇمكىن...
بۋلاتوۆ بۇل اڭگىمەدەن حابارسىز ەدى.
— قونىس تۇسەتىن جەردى بەلگىلەۋى ءۇشىن، اۋەلى جەر ىڭعايىن كوزبەن كەرىپ تانىسىپ الۋ كەرەك، — دەدى شۋلس.
— وعان قانشا ۋاقىت كەتەدى. ماعان مارتەبەلى گەنەرالدىڭ بەرگەن تاپسىرماسى تەزدەتىپ كەيىن ورال دەدى...
— مەنى قالدىرىڭىز.
— جالعىز ءوزىڭ... تاعى كيرگيزداردىڭ اراسىندا...
— مەن ولاردان قورىقپايمىن!
— وندا ءوزىڭىز بىلەسىز.
ورىس تورەلەرىنىڭ بۇل تىلەگىن باتىر قۇپ الدى.
شۋلس قوجانياز قامالىنان باستاپ، داريانىڭ قۇيىلىسىنداعى قوسارال وڭىرىنە دەيىنگى جەردى ءبىر اي ءجۇرىپ ارالايدى. وعان جولباسشىلىق ەتەتىن ادام كەرەك ەدى.
— بىزدەر وسى جەردەن كەيىن قايتامىز. الگى ايتىلعان وڭىرلەردى شۋلس مىرزا ءوز كوزىمەن كورىپ شىققىسى كەلەدى. — سۋحانقۇلوۆ جاي-جاپساردى ءتۇسىندىردى. — شتابس-كاپيتان عۇلاما ادام. ونىڭ بۇل ولكەنى ارالاۋىنىڭ زور ماڭىزى بولادى. جەر جاعدايىنا قوسا، ەل تىرشىلىگىن دە كوزىمەن كورىپ تانىسۋى كەرەك. جولباسشىعا ادام سۇراپ وتىر. اقى تولەيدى.
— جاكە، جولباسشىلىققا ءبىزدىڭ بالانى جازدىرشى!
بۇل ءسوزدى ايتقان ارىق قارا شال، جانىكە باتىردىڭ كەنجە ۇلى ەدى.
— بەكەتايدى ايتىپ وتىرسىڭ با؟
— ءاي، ول جاس ەمەس پە ەدى؟
— ون التىعا شىقتى. سارمان مولدادان وقىپ، ساۋاتىن اشتى. مۇحتاسارعا مۇدىرمەيدى! — قاتپا قاتۋلانىپ وتىر. — ورىس، ورىس دەپ، وسىنشا ۇركە قالعاندارىڭ نە؟ سول ورىسپەن ءبىر داستارحاننان اس ءىشىپ وتىرعانىمىز جوق پا؟ ءازىر تىستەپ الاتىن ءتۇرى بايقالمايدى. ءارى مىنا تورەنى عۇلاما دەپ وتىر، شيپاسى تيەر. بالانى قاسىنا قوسامىن!
قاتپا يمان ءجۇزدى ءشۋلستى ۇناتىپ قالعان. ورىستاردىڭ ەرتەڭ ۇستىنە كەلەتىنى انىق ەكەن. بالا وسى باستان ۇيرەنە بەرسىن. ءبىر جاعىنان اقى بەرەتىنىنە قۋانىپ وتىر.
قازاقتاردىڭ نەگە تالاسىپ جاتقانىن ەسىتكەن شۋلس قاتپانىڭ سوزىنە ەلەڭدەدى.
— وسى كىسىنىڭ بالاسىن الايىن. جول بىلسە، بولدى عوي...
ورىس تورەسى قاتپانىڭ بالاسىن ماقۇلداپ وتىرعانى ءمالىم بولعاندا، جۇرت ءۇنسىز قالدى.
كەڭەس اياقتالىپ ەدى.
ەندى قازاقتار تارايتىن شىعار دەپ وتىرعاندا، جاقاي باستاعان ەكى جىگىت كەشەگى تەندەردى الىپ كىردى.
— شەشىڭدەر! — جانقوجا ءامىر بەردى. — جانارال قازاق بيلەرىنە ارناپ ءبىراز سىيلىق جىبەرىپتى. كوزدەرىڭمەن كورىڭدەر! — ول بايشوقىعا قارادى. — جاقايىم اعا بالاسى ەدىڭ، مىنا بيلەردىڭ جولىن ىستەپ، شاپاندىق ماتا ۇلەستىر!
شۋلسكە باتىردىڭ بۇل مىنەزى دە ۇنادى.
وزدەرى الىپ كەلگەن دۇنيەلىكتەر، سول قالپى تۇگەل ەكەن.
ءشۋلستىڭ تاعى ءبىر ىرزا بولعانى: سىيلىق الىپ جاتقان بيلەردىڭ اجارىندا اشكوزدىك بايقالمايدى. بەكارىستان سول ماڭقيعان دەگدار قالپى، الدىنا تاستاعان ءبىر بولەك ماساتى مەن جۇڭگو جىبەگىنە ساۋساعىنىڭ ۇشىن دا تيگىزگەن جوق. كەيبىرەۋلەرى اسىل بۇيىمداردى قولىنا ۇستاپ كورىپ جاتقانى دا راس. ونىسى دۇنيەقوڭىز اشقاراقتىعى ەمەس، قازاق اۋلىندا سيرەك ۇشىراساتىن ماتانى تاڭسىق كورىپ جاتىر.
باتىردىڭ قاسىنداعى وتىزعا تارتا ادامنىڭ ىشىندە شتابسكاپيتان ەكى كىسىنى ۇناتقان جوق. ءبىرى — ءار ماتانى ءبىر ۇستاپ كورىپ، اركىمگە ءبىر جالپاقتاپ قوپاڭداي بەرگەن جاقاي. وسى ءبىر قاس-قاباقتان جۇرداي، قۋ جاق شالدىڭ قىزعانىشتان جارىلا جازداپ وتىرعانىن شۋلس انىق اڭعاردى. ەكىنشى ادام — استاننان شىققان جاس بي ايىمبەت ەدى. ۇلەسىنە تيگەن ءبىر بولەك ماقپالدى قاسىنداعى سەرىگىنە ىسىرا سالدى. ازىرقانعانداعىسى عوي...
سىيلىق ۇلەسۋ سالتاناتى اياقتالدى. الگى ەكەۋى بولماسا، باسقالارىنىڭ نازارىندا ىرزالىق بەلگىسى بايقالادى. سىيلىق ارنايى جىبەرىلگەن باتىردىڭ ءوز باسىنا بۇل تەڭنەن ءبىر ءتۇيىر سىباعا تيگەن جوق. ونى ەسكەرىپ جاتقان دا ەشكىم كورىنبەيدى. قازاق تابيعاتى كەڭپەيىل، جانى جومارت حالىققا ۇقسايدى. انشەيىندە باتىردىڭ قاباعىن باعىپ وتىراتىن كوپشىلىك، بۇل جەردە ءوزىن تەڭ ۇستايتىن سىڭاي اڭعارتتى. جاعىمپازدار بولسا، ءبىر كورىنىپ قالاتىن جەرى وسى ەدى. ەۆروپا، انگلياعا تاڭ قالادى. ناعىز دەموكراتيانى قازاق ورتاسىندا كورگەن شۋلس تاڭىرقاپ وتىر.
شتابس-كاپيتاننىڭ ارعى تەگى كەدەيلەنگەن دۆوريانداردان شىققان، ءوزى دە ىزەتتىڭ كىسىسى ەدى. بۋلاتوۆشا كەرتيىپ قالماي، قارا قازاققا ءىش تارتا سويلەيتىنى بيلەرگە دە ۇناپ وتىر.
بۋلاتوۆ قازاق داستارحانىنا جيرەنە قارايدى. كىر-قوقىستىڭ اراسىنا ءار ءتۇرلى ىندەت ءۇيىر... سولاي تۇسىنەتىن كىرپياز وفيسەر قوناقاسىنىڭ جاقىنداپ قالعان حابارىن ەسىتكەن ءسات سىتىلىپ شىعىپ كەتتى.
— اۋ، الگى تورەمىز قايدا؟
قولعا سۋ قۇيىلاتىن جەردە بيلەر قوناقتى جوقتادى.
— بار، قاراپ كەلشى! — دەدى جانقوجا.
ونىڭ ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ، كەلمەي قالاتىنىن ءبىلىپ وتىرعان شۋلس ابىرجي باستادى.
— يتجەمەستى جىبەردىم، — دەدى جاقاي، دالادان داۋدىرلەي كىرىپ. — تەڭىزگە قاراي كەتىپ بارادى. قايقاڭداپ جەتكىزەتىن ءتۇرى جوق. ورىس قىزىق حالىق-اۋ! وعان جاپادان-جالعىز تەڭىز جاعاسىندا نە بار ەكەن...
— اتامەكەنى كاما دارياسىنىڭ بويىندا. سۋدى كورسە شىداپ تۇرا المايدى. — شۋلس جولداسىنىڭ جوسىن مىنەزىن جۋىپ-شايىپ جاتىر. — تاعامنان ۇلىق نارسە جوق. ونى قاراتىپ قويۋعا بولماس... اكەلە بەرىڭىزدەر!
بۇل كەزدە قول جۋىلىپ بولىپ، بيلەر قاڭتارىلىپ وتىر ەدى.
— قاپ، ۇيات بولدى-اۋ... قوناقاسىنى ەسكەرتپەگەن ەكەنسىڭدەر.
— وقاسى جوق، — دەدى سۋحانقۇلوۆ، باستىعىنىڭ مىنەزىنەن ول دا حاباردار ەدى، — ول ءوزى قازاق دامىنە ۇيرەنە الماي ءجۇر...
— مۇمكىن، شاريعاتتارى قوسپايتىن شىعار...
بايشوقى ونى ايتقاندا وسى تورەنىڭ ءوزى ۇيىندە قونىپ شىققان ءتۇنى قوناقاسىدان اۋىز تيمەگەنىن ەسكە الدى.
قوناقتاردىڭ الدىنا داستارحان جايىلدى.
...ەرتەڭىنە بۋلاتوۆ باستاعان ەلشىلەر كەيىن قايتتى.
شۋلس بەكەتايدى قاسىنا الىپ، جولعا شىققان.
ال باتىردىڭ ۇيىندەگى قوناقتار تارقاعان جوق.
ەلشىلەردىڭ ءسوز اڭعارى ورىستار كەلەر جىلى كوكتەمگە سالىم كەلەدى. اسكەري قونىستىڭ قاي جەردەن تۇسەتىنى شەشىلمەي وتىر. بۇل كەلگەن تورەلەر قاتارداعى قاراپايىم كىسى ەكەنى انىق ەدى.
سونى ەسكە السا، مىلتىقتىڭ اۋزىندا قالعانداي سەزىنەدى. بايشوقىنىڭ كوكەيىن تەسكەن سۇراق رايىم جايى... ول ماسەلەنى جاس تورەلەر شەشە الماس. جانارالىنىڭ وزىمەن سويلەسۋى كەرەك ەدى.
— ورىستار ەشكىممەن اقىلداسقان جوق — رايىمدى وزدەرى اتاپ وتىر عوي. دايىن تۇرعان سارتتاردىڭ قامالىن باسۋعا سەسكەنەتىن سياقتى. — جانقوجا جاقايىم اعايىننىڭ ۇستىنە ورىستاردى ءوزى شاقىرعاننان بەتەر، قىسىلا سويلەدى. — ال جانارالمەن سويلەسەتىن بولساق، ءالىمنىڭ تورت كوزى تۇگەل...
— سونى ايتام عوي! — بايشوقى قۋانىپ قالدى. — ءازىر رايىمدى ۋاقىتشا قونىسقا سۇراپ وتىرعانى راس. ورىس ءبىر قونىپ كەتە بەرەتىندەردەن ەمەس. قاي جەرگە تابانى تيسە دە، ىرگە اۋدارعان كەزى جوق ەكەن. كۇنى ەرتەڭ-اق رايىمعا قالا سالىپ بەكىنەدى.
باياعىدا تۇسكەن تەكە مەن ەلەكتى، جامانقالا مەن قىزىلجاردى بىلاي قويعاندا، — كەشە عانا ورناعان اقمولا مەن تورعاي بەكىنىستەرىنىڭ جايىن ءبارى دە بىلەدى. اۋەلى اسكەري قونىس بولىپ سايلانىپ، كەيىن قالاعا، قامالعا اينالىپ جاتىر.
— سول ورىستى جانقوجا ءقايبىر جەتىسكەندىكتەن قۇشاق جايىپ قارسى الىپ وتىر. — باتىر قابىرعاسى قايىسا سويلەيدى. — ءبىز بۇگىن كورەسىنى حيۋا باسشىلارىنان كورىپ وتىرمىز عوي.
قىزىلعا شىعىپ قونۋعا دارمەن جوق، قونىستان تارىقتىق. بىر-ەكى جاز جايلاپ، جاقپاي بارا جاتسا، ىرعىز قايداسىڭ دەپ تارتىپ جۇرە بەرەتىن شومەكەي مەن ءتورتقارا ەمەسپىز. شەكتىنىڭ ەتەك-جەڭى كەڭ...
حيۋا بيلەپ تۇرعان زاماندا، ءبىر بولەك شومەكەي مەن ءتورتقارانىڭ بەس-التى اۋلى باباجاننىڭ ۇلىقساتىمەن قىزىلعا شىعادى ەكەن. حيۋا باجباننىڭ زەكەتتەن باسقا دا ىشكى ەسەبى بار... ءتورتقارا مەن شومەكەي اۋىلدارىن، قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، اقمەشىت قامالىنا ايداپ سالىپتى. ونىڭ اقىرى قازاق اۋىلدارى قوقاندىقتاردى جاۋىقتىرىپ الىپ، شاپقىنشىلىققا ۇشىرايدى... جانقوجا سونى ەسكە الىپ وتىر.
قازاق كوشپەلى حالىق. قامال دەسە، قالا كەرسە، تەبە شاشى تىك تۇرادى. ءارى كورشى وتىرعان حيۋا مەن قوقان قامالدارىنان جۇرەكتەرى شايىلىپ قالعان.
— مەنىڭشە، ەلشى سالعان ورىنبورداعى جانارالعا ەز جانىمىزدان ادام جىبەرۋىمىز كەرەك، — دەدى بايشوقى، باتىردىڭ ءسوزىن توسىپ سويلەپ. — بىزگە جۇمساپ وتىرعان ەكى كىسىسى، وزىمىزدەن جاقاي مەن ءيتىعۇل سياقتى بيشىگەشتەرى عوي. ناعىز قوشقارى — جانقوجا مەن بەكارىستانى — ورىنبوردا وتىر. بۇل سياقتى ۇلكەن ءىستىڭ، بيلىگىن ايتاتىندار دا — سولار. جانارالىنىڭ الدىنان ەتۋ كەرەك.
— اسكەري قونىسىنا قارسى ەمەسپىز. ءبىراق رايىم قالىڭ ەلدىڭ ورتاسى، ەرتەڭ قىس قىستاۋدان قىسىلىپ قالارمىز. سوندا ءبىر تەنتەكتىڭ ىسىنەن ۇلكەن داۋ ۇشىعۋى مۇمكىن. — بەكارىستان جيەنىنىڭ ءسوزىن ءتىرىلتتى. — ءتۇبى ورىستىڭ كوزدەپ كەلە جاتقانى حيۋا حاندىعى عوي. ءبىز ول تالابىن قولدايمىز. ءبىراق ۇستىمىزگە قالا سالىنباسىن...
جانقوجا كەندى. بالكىم جانارال بۇل ءوتىنىشتى قابىل الار. ەر جىگىت ەكى سويلەمەيدى. ءوز اۋزىنان ۋادە ەتسە، ەرتەڭ تانىپ كەتۋى قيىن بولار. سولاي بايىمدايدى.
ورىستارعا باراتىن ەلشىلەردىڭ قۇرامىندا التى ءالىمنىڭ كوزى تۇگەل بولعانى دۇرىس ەدى.
بۇدان ءبىر اپتا بۇرىن باسپاشىنىڭ حابارى ەستىلگەندە جان-جاققا توپەپ كەتكەن شاپقىنشىلار الدەقاشان ورالدى. اياق جەتەر جەردەگى ءالىم تۇگەل... تەك ءتورتقارا اعايىننان بايمەن كەلمەي وتىر. باتىردىڭ ءىشى كىپى الدى.
بەس شەكتىنىڭ ءبىر بالاسى جاقايىمنىڭ ءبيى بايشوقى بۇيرەكتەن سيراق شىعارعاندا، ءوزى قولداۋدى قالىس اعايىن قاراساقال مەن قاراكەسەكتەن تاپتى. اسىرەسە قاراكەسەك... كەشە عانا باسپاشىلاردىڭ شابۋىلىنا تاپ بولىپ، ءتورت بىردەي ازامات وپات بولعان اۋىل... ولار ورىستىڭ تەزىرەك كەلگەنىن تىلەيدى.
ورىنبورعا باراتىن بيلەردى بايشوقى باستاپ باراتىن بولىپ كەلىسىلدى. تولەگەن، ساپاق سياقتى ءار اتالىقتىڭ جاقسىلارى اتالىپ جاتىر...
— ايدەربەكتەن ءيتىعۇل بارسىن! — دەدى جاقاي.
— قوي، قوي! — ءيتىعۇل ساقالى شوشاڭداپ، ەكى قولىن بىردەي ەربەڭدەتتى. — كاپىر ورىستىڭ اتىن ايتسا، دەنەم تۇرشىگەدى. بۇل جاستاردىڭ ءىسى عوي. ءبىزدىڭ بەكمىرزانى جىبەرىڭدەر!
— سەن دە قارتايىپ وتىرعان جوقسىڭ. بايشوقى، ساپاق، ءبارى دە قاتارىڭ ەمەس پە؟
— اناۋ ەسەنباي نەگە بارمايدى؟ — دەدى ساسقان ءيتىعۇل.
— مەنى-اق جىبەرىڭىزشى، جاكە! — ەسىك جاقتا وتىرعان ۇلكەن كوزدى، اققۇبا جىگىت بەكمىرزا ءوتىنىش جاسادى. — سۋىرىلىپ شىعىپ ءسوز ايتپاسام دا، اعالارىما ات قوسشى بولۋعا جارارمىن.
بەكمىرزا قىزىلداعى قاراۋىل ۇيشىگىنەن تۇندە كەلىپ ەدى.
بالىمعا نەكە سالعالى، وسى جىگىت توننىڭ ىشكى باۋىنداي، باتىردىڭ اۋلىندا ءجيى توبە كورسەتەدى. جۇيەسىز ءسوز ايتپايتىن، ىسكە تىندىرىمدى بەكمىرزانىڭ مىنەزىنە جانقوجا دا دەن قوياتىن. وعان بۇل جولى دا ىرزا بولدى.
سولاي ورىنبورعا باراتىن ەلشىلەر سوكتەي ەكشەلىپ شىققان. باتىر ءوز جانىنان اقمىرزانىڭ بايبىشەسىنەن تۋاتىن ءىنىسى ساتىبالدىنى قوسىپ وتىر. بايشوقىعا ايتقان تاعى ءبىر ءوتىنىشى جولاي بايمەنگە سوعۋدى تاپسىردى. قاراش كەلمەي، ءتورتقارا تۇگەلدەنبەيدى. بايمەن باراتىن ىڭعاي تانىتسا، ساپاق قالا تۇرار...
بىلتىر كۇز قاراشتىڭ جاز جايلاۋىندا ورىس كەرۋەندەرى تالاۋعا تۇسكەن وقيعاسى كەزدەستى. ارتى ۇزاققا سوزىلعان داۋعا اينالىپ، قاراقشىلاردىڭ كىم ەكەنى انىقتالماعان كۇيى قالىپ ەدى. ءبىراق ورىس اكىمشىلىگى قاراشتان كادىكتى... جانقوجا شاقىرعاندا، بايمەننىڭ كەلمەي قالىپ وتىرعانى دا سوندىقتان... ورىستار كەلىپ جاتقانىن ەستيدى. سول كەرۋەن وقيعاسىن ىندەتى ءجۇرۋى ابدەن مۇمكىن... بايمەن قاشىپ وتىر.
ساپاق ول كادىگىن ايتا المايدى، ءبىراق...
ورىنبورعا باراتىن بيلەردىڭ سانى ون كىسىگە جەتتى.
سودان سوڭ باسپاشى جايى ءسوز بولدى.
ورىستار كەلگەنشە ءبىر جىل بار ەكەن. بيلەر ساقتىق قامىن ويلاستىردى. جانقوجانىڭ ويىندا قىزىلدا قاراۋىل ۇيشىگىنىڭ سانىن ۇشەۋگە جەتكىزۋ كەرەك...
توقسان جىگىتتى اسىراپ، توقسان ءۇيدىڭ ءبىر جىلدىق ازىق-تۇلىگىن كوتەرۋ از شىعىن ەمەس. قاراۋىل اقىسىن اۋىرسىناتىندار دا تابىلادى. سونىڭ ءبىرى ءيتىعۇل ەدى.
— وندا قاراۋىلدى تاراتايىق... — دەدى باتىر.
قورقاق ءيتىعۇلدىڭ كوزى ءۇرپيىپ كەتتى. جالعىز ءۇي، جاۋدىڭ وتىندە قالعانداي، جۇرەگى سۋىلدايدى.
— ويباي، جاكە-اۋ! بۇل ءوزىڭدى ءتىرى اجالعا بايلاپ بەرۋ عوي. باسپاشى...
— وندا التىنبايعا قاراعان اۋىلدان ءتورت جىگىت بەر. ازىق-تۇلىگى، تابان اقىسى وزىڭنەن...
— قۇتتىق ءتورت جىگىت بەرىپ وتىر، — دەدى بورانباي ءيتىعۇلعا اقىل ايتىپ. — ۇشەۋىنىڭ شىعىنىن موينىمىزعا الدىق. ءبىر جىگىت قۇلباراق، جىلدا اقى-پۇلسىز ءوز ەركىمەن بارادى. ونداي ەر جۇرەك جىگىتتەر ءسىزدىڭ اۋىلدان قالاي تابىلمايدى!
— اقى الىپ جاتقان وڭگەلەردى كەرگەن سوڭ، باسقالارى دا قىڭىرايىسادى عوي...
ءيتىعۇلدىڭ ءسوزىن تاعى دا بەكمىرزا ءبولدى.
— قىڭىرايمايتىندار دا تابىلار. يتەكە، قۇدايدىڭ سارى ۋايىمىن ايتىپ نەعىلعانىڭ. ەڭ الدىمەن مەن بارامىن. اقى تولەمەي-اق قوي، ازىق تابىلسا، كوپپەن بىردەي كورەرمىز.
سولاي قاراۋىل سانى توقسان جىگىتكە كوبەيتىلەتىن بولدى.
ەرتەڭىنە ورىنبورعا اتتاناتىن ەلشىلەر جولعا شىقتى.
— جورىتقاندا جولدارىڭ بولسىن. جات ەلگە باراسىڭدار، قازاقتى ولار تاعى كورەدى عوي. كەۋدەلەرىڭدى جوعارى ۇستاڭدار. باسشىدان باستاپ قوسشىڭا دەيىن ايتاتىنىم سول. — جانقوجا قوشتاساردا قوبالجىپ تۇردى.
* * *
ورىنبورعا اتتاناتىن ەلشىلەردى ىرىكتەيتىن جولى جانقوجا ونىڭ قۇرامىنا ءبايدىلدانى ادەيى قوستىرعان جوق. حيۋا حاندىعىندا جۇرگەن كۇيەۋ بالاسى جانعازىنىڭ ىقپالىنان شىعا المايتىن قوجامبەردىنىڭ بيىنە باتىر سەنىڭكىرەمەيدى.
بيىل ەرتە كوكتەمدە حيۋادان كەلگەن ەلشىلەر ءبايدىلدانىڭ ۇيىنە ءتۇستى... ارتىنان ءبىر ايدان كەيىن قىزىلدا باسپاشىلار كورىنىپ، ارىنعازىنىڭ اۋلى شاپقىنشىلىققا ۇشىرايدى... وسىنىڭ ءبارى تەگىن ەمەس ەدى. ءبايدىلدانىڭ اۋلى نەشە جىلدان بەرى قىزىلداعى جاز جايلاۋىنان تابان اۋدارعان جوق. سوندا دا باسپاشى ءتيىپ، اۋىلدى بەرىكتىرگەن وقيعاسى ءبىر مارتە دە كەزدەسپەيدى ەكەن. باتىر وسىدان ءشۇبالانادى...
حيۋاشىل ءبيدىڭ ىشىندە قانداي يت ءولىپ جاتقانىن كىم ءبىلىپ جاتىر. ونداي ەكى ءجۇزدى ادامدى ورىنبورعا جۇمساپ تا بولمايتىن ەدى. ەلدەستىرمەك ەلشىدەن... داستارحان ۇستىندەگى سىپايى كەڭەستە داۋ ءبىر اۋىز سەزدەن ۇشىنادى. ءبايدىلدا ادەيى ۇشىندىرۋ ءۇشىن-اق ايتا سالۋى مۇمكىن. باتىر سودان قورىقتى.
ءقازىر ويلانسا، ءوزى قاتەلەسپەگەن سياقتى. ورىس ەلشىلەرى كەلىپ كەتكەلى ەكى اپتا دا ەتكەن جوق... جاڭاداريا بويىنداعى حيۋا قامالىندا اسكەر جينالىپ جاتقان حابارى شىقتى. باستاپ اكەلەتىن راحمانبەردى بەك... قاسىندا ءبىر مىڭ قول سىپاي بار، ەسكى قامالعا ورناپ جاتىر...
حيۋالىق سىپايلاردىڭ سانىن ايتىپ جۇرگەن ءبايدىلدا. كەلگەنىن بەكارىستان حابارلادى. نۇرىباي ءبيدىڭ نەمەرەسى انىق قانشا ادام ەكەنىن بىلمەيدى، اعاسى ايىتبەكتى اسىعىس اتقا قوندىرىپتى.
ەل ءىشى قوبالجۋ، بارلىق اۋىلدا قارايىپ باس كوتەرگەن جىگىتتەر ات ۇستىندە ەدى...
كۇتپەگەن جەردە جانقوجانىڭ اۋلىنا ەلشى كەلدى.
بۇل جولعى ەلشى حيۋا حاندىعىنان، ءبايدىلدا باستاپ اكەلىپ وتىر... ءبيدىڭ شاعىر كوزىندە جىمىسقى كۇلكى، باتىردىڭ الدىندا بايپاڭ قاعادى.
— بۇلاردى راحمانبەردى بەك جۇمساپ وتىر. ءوزىڭدى ىزدەپ شىققان ەكەن. حيۋالىقتار قازاقتىڭ قاي اۋلىن ءبىلىپ جاتىر. جولباسشى كەرەك ەتكەندە باياعى مەنى تابادى...
— حيۋا حانى قازاق ىشىنە كەلگەندە سەنى تاۋىپ جۇرگەنى ءبىر بۇگىن ەمەس قوي...
جانقوجا كوكەيىندە تۇرعان اشۋدى ازەر ىركىپ قالدى. حيۋانىڭ اسكەرى ءتۇپ ىرگەڭدە قىلىشىن تاياپ ول تۇر. اقىلعا جەڭدىرمەسە بولمايتىن ەدى. ەلشىلەرمەن سويلەسكەندە، ءوزىن بارىنشا سىپايى ۇستاۋعا تىرىستى.
كەشە كەلىپ كەتكەن ورىس ەلشىسى جايلى ايتتى. ءبارىبىر بىلەدى، قاي جاعىنا تىعىپ قوياسىڭ. ورىستاردىڭ قالا سالعالى جاتقانىن دا جاسىرعان جوق. قايدان جاسىراسىڭ، قاسىندا تىڭشىڭ وتىر... الگى اڭگىمەنىڭ ۇستىندە ءبايدىلدانىڭ جۇزىنە جاكتىرماي ءبىر قاراپ قويدى.
— قازاق ۇستىنە قالا تۇسكەنىن قۇپتامايدى. سول تىلەگىمىزدى بىلدىرگەلى ورىنبورعا ەلشى جۇمساپ وتىرمىن. ءبىز ءالسىز ەلمىز، ورىستارمەن ۇستاسۋعا دارمەن جوق. ءبىراق ۇستىمىزگە باسىپ قوناتىن بولسا، ولىسپەي بەرىسپەيمىز! — جانقوجا بۇل جولى قاتۋلانىپ سويلەدى. — سەندەرگە بەرەتىنىم دە سول جاۋاپ. ەل بولعىڭ كەلەدى ەكەن، الىستان سىيلاسامىز. ءبىراق، ۇستىمىزگە كەلتىرە المايمىز!
— اۋزى تۇكتى كاپىر، سەنىڭ ول ايتقانىڭا قاراپ وتىرا ما، ەرتەڭ ۇستىنە كەلەدى... — دەدى ەلشىلىككە كەلگەندەردىڭ ەڭ جاسى ۇلكەنى، قۋ مۇرت قارا شال. — راحمانبەردى بەك سونىڭ الدىن الۋعا كەلدى...
— ەندەشە، قايتا بەرىڭدەر. ەگەر ۇستىمە جاۋ كەلىپ جاتسا، حابارى وزىمنەن بولار...
جانقوجا سول ءبىر سوزىندە، يىلمەگەن كۇيى قالدى.
ەلشىلەر كەتەر كەزدە كۇش ايتاتىنداي ىڭعاي تانىتقان. حيۋا قامالىنداعى ءبىر مىڭ قول قازاق اۋلىنىڭ تۇندىگىن ءتۇرىپ قويىپ شاۋىپ الۋعا دايىن وتىر. تەك راحمانبەردى بەك قانا بەيبىت تىنىمىن جاقتايتىن كورىنەدى.
— بەك الدە دە اشۋىن اقىلعا جەڭدىرەتىن شىعار دەپ دامەلەنەمىن... — جانقوجا قوشتاسار كەزدە، جۇمساق شىراي كورسەتتى.
ورىس جامانقالادان تورعايعا جەتكەنشە ءجۇز ەلۋ جىل وتكەن ەكەن. سىر بويىنا قاراي وقتالعالى قاشان... حيۋاعا اتتانىپ جارى جولدان قايتتى. ايتەۋىر، ءبىر اسىقپايتىن ەل... ونىڭ قاي كەزدە كەلەتىنىن كىم ءبىلىپتى. ال حيۋانىڭ اسكەرى ىرگەسىندە وتىر... شامىنا تيسە، ۇلكەن شاپقىنشىلىق باستالۋى مۇمكىن...
شۋلس باتىردىڭ وسىلاي قوبالجىپ وتىرعان ۇستىنە كەلدى.
بۇرىن ورىس پاتشالىعى ورتا ازيا حاندىقتارى ىشىندە تەك بۇحار امىرىمەن عانا دوستىق قاتىناس ۇستاناتىن. ال حيۋا حاندىعىمەن ەكى اراداعى قاتىناس جىل وتكەن سايىن شيەلەنىسە تۇسكەن. اسىرەسە سىر بويىندا قوجانياز قامالى ورناعاننان كەيىن...
قازاق حانى ءابىلقايىر ورىس ەلشىسىن قابىلدايتىن جولى، وسى ءالىم ىشىندە وتىراتىن ەدى. سىر بويىنداعى جانكەنت قامالى ونىڭ استاناسى بولىپ ەسەپتەلەدى. ورىس پاتشالىعى ءوزىنىڭ ەكسپانسيالىق ساياساتىن ورىستەتە ءتۇسۋدى ويلاعاندا، وسىلاي ارگى تاريحتان قوزعايدى. ءبىر زاماندا ءابىلقايىر باسقارعان ۇلىستاردى ءالى دە وزىنە باعىنىشتى ەلدىڭ قاتارىنا قوسىپ وتىر.
حيۋا حاندىعى قايىپ حان مەن ءابىلعازىنى العا تارتادى. ول ەكەۋىنىڭ تۇسىندا ءالىم حيۋا حاندىعىنىڭ قولاستىنا قارايتىن ەلدىڭ قاتارىندا ەسەپتەلەتىن ەدى.
ورىنبور اكىمشىلىگىنە مەملەكەتتىك دەپارتامەنت تاراپىنان تۇسكەن مالىمەتكە قاراعاندا، ءقازىر پەتەربۋرگتا حيۋا حاندىعىنىڭ ەلشىسى جاتىر.
گەنەرال پەروۆسكييدىڭ 1839 جىلعى حيۋا جورىعى ساتسىزدىككە ۇشىرادى. بۇل ويلاندىراتىن جاعداي ەدى. حيۋا حاندىعىنا قول سالۋ ءۇشىن الدىندا قىرىق كۇنشىلىك شولدەن اسۋىڭ كەرەك ەكەن. ەكى ارادا قازاق ساحاراسى، ورىس پاتشالىعىنا دۇشپاندىقپەن قارايتىن ەل جاتىر... ورىنبور اكىمشىلىگى امالسىز ديپلوماتيانىڭ كومەگىنە جۇگىندى...
ورىس گەنەرالىنىڭ توسىن ارەكەتىنەن كەيىن، حيۋا حاندىعى دا ساقتانىپ قالعان. سىر بويىنداعى قامالىنا قايتا ورالعىسى كەلگەندە، جانقوجادان قورقىپ وتىرعان جوق، ورىس قارۋىنان قاۋىپتەندى... قوجانيازدىڭ تىرناعى باتىپ قالعان ءالىم حيۋا حاندىعىن دۇشپان كورىپ وتىرعانى انىق. قىسىلىپ كەتسە، ارجاعىنداعى ورىستى كومەككە شاقىرادى. پەتەربۋرگقا ەلشى اتتاندىراتىنى سودان سوڭ...
تىشقان مەن مىسىقتاي اڭدىسىپ وتىرعان ەكى مەملەكەتتىڭ ديپلوماتتارى قانداي كەلىسىمگە كەلدى، ونى شۋلس بىلمەيدى. ورىنبور اكىمشىلىگىندە وتىرعان ساۋەگەيلەردىڭ بولجاۋىنا قاراعاندا، سىردارياسى ەكى مەملەكەتتىڭ بولاشاق شەكاراسىنا اينالۋى كەرەك. سوندا سىردىڭ ارعى بەتىندەگى ەل تۇگەلدەي حيۋا ىقپالىنداعى ايماققا اينالادى...
— قاراقۇمدا قونىس تارشىلىعى قيامەت. الىمگە قاراعان كوپ رۋلاردىڭ جاز جايلاۋى قىزىلقۇمدا. ونى حيۋا الاتىن بولسا، كۇنكورىس قيىندايدى ەكەن. — ءشۋلستىڭ ءسوزىن تىڭداپ وتىرعان جانقوجا باسىن شايقادى. — ءبىر ءالىم ەندى ەكىگە جارىلادى دەسەيشى...
ديپلوماتيانىڭ جولى جىڭىشكە. بۇل سياقتى قۇپيا ءبىر جانعا ايتىلماۋى ءتيىس ەدى. شتابس-كاپيتان ءوزىنىڭ ۇشقالاقتىق جاساپ العانىن ءتۇسىندى. باتىردى جۇباتىپ، قوبالجۋىن باسۋى كەرەك. ايتپەسە ءبارىن دە بۇلدىرەدى.
— قىرىق كۇن شىلدەنىڭ ءىشى. شارۋانىڭ بىرەۋى ەكەۋ بولىپ، پەيىلى كەڭيتىن كەز. حيۋانىڭ كوكەيىن تەسكەن زەكەت قوي. ءارى كەدەيلىك تيتىقتاتقان ءالىم اۋلىنىڭ ءبىر بولەگى سىر بويىندا تارى ەگىپ كۇن كورىپ وتىر. ديقان حالىقتا كوش كولىك تە كەمشىن. قارۋلى حيۋالىقتاردان قاشىپ قۇتىلا المايدى. امالسىز ءۇسىر تولەۋگە قۇل بولادى...
ارينە، ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ديپلوماتيالىق ساياساتتان حابارى جوق قازاق باتىرى، حيۋا حاندىعىنىڭ بۇل قيمىلى ورىستار تاراپىنان ەلشى كەلۋىنە بايلانىستى جاسالعان ارەكەت ەتكەنىن تۇسىنبەيدى...
— مەنىڭ قاسىما بەس-التى ادام قوسىڭىز. جاڭاداريا بويىنداعى حيۋالىقتارعا بارىپ قايتايىن...
ءشۋلستىڭ بۇل ءسوزى باتىردى دا قاناعاتتاندىرعان سياقتى، وڭىندە جىلى شىراي ءبىلىنىپ، شتابس-كاپيتانعا سىناي قارايدى.
— حيۋالىقتار مەيىرىمسىز، دۇشپانىن ايامايدى. جازىم بولارمىن دەپ قورىقپايسىڭ با؟
— مەن ولارمەن ورىس اكىمشىلىگى اتىنان سويلەسەمىن. الگىدە ايتتىم عوي، سىردىڭ بەرگى بەتىندەگى ەل پاتشا اعزامنىڭ حۇزىرىنداعى ەل بولىپ سانالادى. حيۋا باسقىنشىلارىنىڭ سەندەردەن الىم-سالىق تالاپ ەتۋگە حاقىسى جوق...
— ءاي، جاۋقاشاردى شاقىرشى!
ەسىكتەن ەڭگەزەردەي قارا كىردى. جاسى الپىسقا تاقاپ قالعانى بايقالادى. ىرىلىگىنە قاراي، سەمىزدىگى دە سۇمدىق ەكەن. ەسىكتەن شاققا سىيىپ، بوساعا جاقتا وتىرا كەتىپ ەدى. سول پوشىمى كىشىگىرىم شوقالاققا ۇقسايدى. ال ەكى بەتى قىپ-قىزىل، جاس نارەستەنىڭ وڭىندەي بالبىراپ تۇر.
مىناۋ پىشىمىمەن كۇرەستىڭ تاسىلدەرىن ۇيرەنسە عوي... وندا مىنا قازاققا ادام شاق كەلمەسى. شۋلس جاۋقاشاردىڭ دەنە بىتىمىنە تاڭ قالىپ وتىر.
— مىناۋ ورىس تورەسى، جاڭاداريا بويىنا كەلگەن حيۋالىقتارعا بارىپ قايتپاقشى. قاسىنا ادام كەرەك.
— بارايىن، جاكە!
— ەلپىلدەمەي قويا تۇر. — جانقوجا ونى قايتارىپ تاستادى. — سەن تورەنى ارىستانبايعا جەتكىزەسىڭ. ءقازىر ونىڭ قاراۋىل ۇيشىگى كۋانداريانىڭ بەرگى جاعاسىندا وتىر. سەنىڭ جانقوجانىڭ ءىنىسى دەگەن اتاعىڭ بار عوي. حيۋا قانىشەرىنە سەنىم جوق، قول-اياعىڭا كىسەن سالىپ، ءارى قاراي جونەلتە سالار. ودان دا تورەنىڭ قاسىنا ارىستانبايدى قوسايىق!
— ارىستانبايعا الىپ بارايىن!
ءشۋلستىڭ كوكەيىندە قۇدىق جايى. الدىنان جاماندىق حابار شىقتى دا، ول بۇيىمىن العا تارتۋ ىڭعايسىز بولىپ قالدى. ءقازىر باتىردىڭ كوڭىلدەنىپ وتىرعان كەزىن پايدالانىپ، شتابس-كاپيتان اڭگىمە بەتىن قۇدىققا بۇردى.
قۇدىق قازۋ كوشپەلى ەلدىڭ ۇيرەنشىكتى كاسىبى. ونىڭ ۇستىنە ورىس تورەسى قۇدىق قازعان جىگىتتەرگە اقى تولەيتىن بولىپ وتىر. قازاق اقىسىن شىعارعان ءىستىڭ بوقىسىن شىعارادى... اقىلى جۇمىسقا قۇلشىنا كىرىسەتىندەر تابىلاتىن ەدى.
ءبىراق كەز-كەلگەن جەردەن تۇششى سۋ شىعا بەرمەيدى. قۇدىقتى قاي جەردەن قازۋ كەرەك ەكەنىن سويلەسكەن جەردە قازاقتار اراسىندا تالاس شىقتى.
— كوكشوقاتتان بەرى قاراي قاپتاعان ورعىل قۇم. شۇقىپ قالساڭ، سۋ شىعادى! — دەدى جاقاي.
تورە قۇدىقتىڭ كوبىرەك بولعانىن ءتاۋىر كورىپ وتىر. ۇزاق جولدان سالىعىپ جەتەتىن كەرۋەننىڭ جايىن ويلاپ وتىرعان شىعار. باسى ارتىق قۇدىقتىڭ قازاق ءۇشىن دە زيانى جوق. ءبىراق، جاقاي ايتقانداي، كەز كەلگەن كۇمنىڭ اراسىن شۇقي بەرۋگە بولماس. كەرۋەن جولى تاسقۇدىقتىڭ ۇستىمەن اسادى. جاڭادان قازىلعان قۇدىقتاردىڭ دا وسى جول ۇستىندە بولعانى دۇرىس. — جانقوجا ەندى ءوز جوباسىن ايتتى. — جاقسىقىلىش پەن تاسقۇدىقتىڭ ارالىعىندا انە ءبىر ادىراسپاندى توبە بار عوي...
— ساتىبالدىنىڭ كەلىنشەك العان تويىندا كوكپار تارتاتىن توبەمىز عوي. — جاقاي تاعى كيىپ كەتتى. — مەن اتتان جىعىلىپ...
— ءوزى تەڭىز بويىنا دا جاقىن. سودان بەرى قاراي تورت-بەس قۇدىق قازاتىن جەردىڭ ىڭعايى بار. ال تۇششى سۋ شىعاتىنىنا مەن كەپىلدىك بەرەيىن...
— ءبىر قۇدىق ءۇشىن قانشا اقى بەرەدى ەكەن؟ — دەدى بورانباي ەلەڭدەپ. — بەكەتايجان سۇراشى.
بەكەتاي ورىس تورەسىمەن شۇلدىرلەستى.
— ءبىر قۇدىققا ون بەس سوم دەيدى.
— ون بەس سوم جۋان ەكى قارانىڭ قۇنى عوي! — بورانبايدىڭ ەسى شىعىپ وتىر. — جاكە، قۇدىق قازۋدى مەن مىندەتىمە الام!
— تۇسە قالماي، تۇرا تۇرسايشى! — جاقايدىڭ شىج-بىجى شىقتى. — ورىستار دا سارت ىسپەتتەس حالىق، ساۋدالاسىپ كورەيىك!
— ساۋدادا باسىڭ قالسىن! — جانقوجا اشۋلاندى. — بەكەتاي، ايت وعان! مىنا بورانباي قازىپ بەرەدى.
قازاقتار دابىرلاسىپ كەتكەنىن كورگەن شۋلس قىسىلىپ وتىر ەدى. بەكەتاي ءمانىسىن ايتقاندا، كۇلىپ قويا بەردى.
جاقايدىڭ اۋزى سويعان تۇلكىدەي ىرجيادى.
ءبىر عانا باراقتىڭ اۋلىنان سويداۋىتتاي ون جىگىت شىعادى. بورانبايدان وتكەن قۇدىقشى جوق. جاقايدىڭ جامان ويى، ساۋدالاسقان بولىپ، ورىس تورەسىن ۇركىتىپ قويۋ ەدى. ودان ءارى دەلدالدىققا ءوزى جۇرەدى. جاقاي جان بولىپ كەتپەن سىلتەپ كورگەن جوق. ءتىلىنىڭ ۇشىمەن كۇن كورەدى.
جانقوجا ارالاستى، ءبارىنىڭ دە بەرەكەسى قاشتى. جاقاي قۇدىق ولجاسىنان قاعىلىپ، شەرمەندە بولىپ وتىر.
* * *
شۋلس جاڭاداريا بويىنا اتتانعان كۇنى، ورىنبورعا كەتكەن قازاق ەلشىلەرى ورالدى.
ون كىسى ون اۋىزدان ءسوز ايتقاندا، ءبىر تۇنگە ەرمەك تاۋىپ بەرەدى. بۇل دا سوعان ۇقسايتىن ەدى. ورىس اكىمىنىڭ الدىن كورىپ قايتقان قازاق بيلەرى، ۇلكەن ءبىر سىننان وتكەندەي، جاپپاي جامىراسا سويلەيدى.
ءبارى دە ورىس جانارالىنىڭ بەت بىتىمىنە تاڭ قالادى. ونىڭ وقالاپ تاستاعان ەكى يىعى... ساپ-سارى الا شەن تاققان ومىراۋى... ساپاق ايتىپ تاۋىسا الماي وتىر.
بيلەردىڭ سوزىنە قاراعاندا، جانارالدىڭ ايرىقشا ىقىلاس كورسەتىپ قارسى العان سىڭايى بار. ءتىلى جات، ءدىنى بوتەن حالىقتىڭ ىشىندە نە سۇمدىعى جاتقانىن كىم ءبىلىپ جاتىر. مامىلە ءسوزدىڭ ءبارى نوعاي ءتىلماش ارقىلى سويلەسىپتى. جانارالدىڭ نيەتى ءتۇزۋ سياقتى. ءالىم اۋىلدارىن حيۋا شاپقىنشىلىعىنان قورعاۋدى مىندەتىنە الىپ وتىر.
— قامال جايىندا نە ايتتى؟
جانقوجا بۇل ءسوزدى بايشوقىعا قاراپ ايتتى. باستا داۋ شىعارىپ جۇرگەن دە جاقايىم اعايىن عوي. جانارالدىڭ الدىن كورىپ، مۇڭىن ايتىپ قايتتى. باتىر سول شىندىقتى بايشوقىنىڭ ءوز اۋىزىنان ەسىتكىسى كەلىپ وتىر.
— ۇلىعان قاسقىر قويعا شاپپاي تىنبايدى. ورىستار دا سول، رايىمنان باسقا جەردى ەسىتكىسى كەلمەيدى، — دەدى بايشوقى كۇرسىنىپ. — الدىندا داستارحانداي كوك الا قاعازدى جايىپ وتىر. ورىس تورەلەرى سونىڭ اينالاسىندا ۇيمەلەسىپ، كوپ تاجىكەلەستى. " رايىم، رايىم" دەگەندەرىن عانا تۇسىنەمىز. ءسىرا، سول قاعازىنىڭ بەتىندە ءبىزدىڭ رايىمنىڭ سۇگىرەتى بار ما دەپ قالدىم عوي!
— استاپىراللا!
— ونى قايدان كورىپ ءجۇر؟
— ورىستاردا ءدىن جوق. جانسىز بولىپ، كەلىپ-كەتىپ جۇرمەگەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟
— ساۋدا كەرۋەندەرى اقيرەكتىڭ قۇيرىعىنداعى قىسقا جولمەن كۇندە اسىپ جاتىر، — دەدى جانقوجا داۋرىققان جۇرتقا باسۋ ايتىپ.
— ءبىر ەرۋ بولعان كەزىندە رايىمدى كوزدەپ قايتسا، قيىن با؟ بايشوقى، سويلەي بەر!
— سونىمەن رايىمدى بەرەتىن بولىپ قايتتىق، — بايشوقى ءۇزىلىپ قالعان اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاستىردى. — حيۋالىقتاردى سىردىڭ ارعى بەتىنە ىعىستىرعان سوڭ، جەر دە كەڭيدى. جانارال سودان كەيىن اسكەر قونىسى دا ورىن اۋىستىراتىنىن ايتىپ وتىر.
جەتىرۋدىڭ ءۇستىن باسىپ ءبىر اي جول جۇرگەن بيلەر كوپ نارسەگە قانىعىپ قايتقان. حيۋاعا قاراعاندا، ورىستىڭ زاڭى دا جۇمساق. زەكەت جيناتىپ كىجىڭدەپ جاتقان دا ەشكىم جوق.
— ولاردىڭ ءتۇتىن سالىعى جاندى اۋىرتا قويماس. كەدەي-كەپشىكتەر ءبىر قويمەن قۇتىلىپ جاتىر...
ساپاق ءبىر جاڭالىق ايتتى. جانارالدىڭ كەڭسەسىندە تۇنعانشانىڭ عاليىن كورىپتى. ءابىلقايىر اۋلەتىنەن تارايتىن كوپ تورەلەردىڭ ءبىرى، ءۇش-تورت جىلدان بەرى شومەكەي ىشىندە جۇرەتىن ەدى. بىلتىر كۇز بەلگىلى بيلەرمەن ارازداسىپ، قوبداعا قاراي كوشى كەتكەنىن ەسىتكەن. جانقوجانىڭ ءىشى كىپى الدى.
— جانارالدىڭ الدىنا ءبىز كىرگەندە، ءبىر جاعىمىزدان سايتانداي ساپ ەتتى. ساقالدان ىرىمعا جوق. ءوزى ورىسشا سويلەپ كەتسە، جۇقپايدى... جانارالعا بىردەڭەلەردى بىلدىرىقتاپ...
جانقوجا قوبالجي تۇسەدى. الدە ورىس جانارالى، ءالىمنىڭ تىزگىنىن ءابىلقايىر اۋلەتىنە ۇستاتىپ قويىپ، الىستان قاراۋىل قاراعىسى كەلەتىن شىعار... شومەكەيدىڭ ءىشىن ءبۇلدىرىپ كەتكەن سۇمىراي مۇندا كەلىپ كىمدى وڭدىرادى؟
ەسىندە يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ قازاسى، باتىردىڭ دەنەسى تۇرشىگىپ كەتكەن.
جول سوقتى بولىپ جەتكەن قوناقتارىن ودان ءارى قيناعان جوق.
باتىر ورەلى تاڭدى كوزىمەن اتىردى.
ارىرەكتەگى سىرىم باتىر تاعدىرى... كەشەگى يساتاي-ماحامبەت قازاسى... ءبارى دە حان اۋلەتىنىڭ. ايتاعىنا ەرگەن، ورىس سولداتتارىنىڭ وعىنان مەرت بولدى... سول ورىستى ءوزى ۇستىنە شاقىرىپ وتىر. ونىڭ اقىرى تاعى نەگە سوعادى؟
شىپتا ىشىندە ىدىس-اياق سالدىراپ، ايبارشا دارەت سۋ جىلىتۋدىڭ قامىنا كىرىسكەن كەزدە، باتىر دا باسىن كوتەردى.
جانقوجانىڭ كۇندەگى ادەتى، تاڭ نامازىن وقىپ بولعان سوڭ، ءبىر توستاعان قىمىز الدىرادى. قاسىندا بۇزاۋ تەرىسى اق شاناش، وندا قۇمارشاقتىڭ تالقانىن ساقتايتىن ەدى. بۇل ءۇيدىڭ بالا-شاعاسى بىلتىر كۇز باسىندا قاعىپ العان قۇمارشاق باتىردىڭ ءبىر جىل ۇنەم قىلۋىنا جەتىپ ارتىلادى. جانقوجا ءبىر توستاعان تۇيەنىڭ شۇباتىنا قوس ۋىس تالقان تاستاپ، قاسىقپەن ارالاستىرىپ-ارالاستىرىپ، باسىنا كوتەرىپ سالدى.
— قوناقتار تۇرعان شىعار...
— ءبارى دە اۋىلدىڭ سىرتىندا دارەت الىپ جاتىر...
— ايبارشا، ماعان ساتىپالدىنى شاقىرشى.
ۇزىن سيراق ساتىپالدى ەسىكتەن ەنتىگە كىرگەندە، باتىر تەردە سارتاسىنان جۇگىنىپ وتىر ەدى. باسىن كوتەردى.
— بەرى وتىر. — جانقوجا ىنىسىنە قاسىنان ورىن ۇسىندى. — ورىنبورعا بارىپ قايتتىڭ. ورىستىڭ وتىرىپ-تۇرۋى قالاي ەكەن؟ سويلەسىپ وتىرعاندا نە بايقادىڭ؟
بۇل سياقتى سۇراق كەزدەسەر دەپ كۇتپەگەن ساتىپالدى ساسقالاقتاپ قالدى.
— كادىمگىدەي... ىقىلاسى ءتۇزۋ...
— ۇستاپ-تۇتىناتىن مۇلكىنىڭ ءتۇرى قانداي؟ مەكەن-جايى ساعان ۇنادى ما؟
— ۇستاپ تۇتىناتىن مۇلكىن قۇداي باسقا بەرمەسىن! — ساتىپالدىنىڭ كوزى باقجاڭ ەتتى. — ادام باسىنا ءبىر-بىر قاسىق، ادام باسىنا ءبىر-بىر اياق بەرەدى. ورىستىڭ تاماعىنا شوشقا ارالاساتىنىن بىلەمىن عوي، جانارال قوناقاسى بەرگەندە، ءبىر ءتۇيىر اۋزىما سالعانىم جوق!
ساتىپالدى تاعى ءبىراز جەلپىنىپ باسىلعانداي ەدى، باتىر قولىن كوتەرىپ توقتاتتى.
— اداممەن قارىم-قاتىناسىندا نە بايقادىڭ؟ جانارال حيۋادان قورعايمىن دەگەندە، ارتىندا ساقتاپ وتىرعان ارامدىعى جوق پا ەكەن؟ — جانقوجا ساتىپالدىنىڭ ۇرپيگەن تۇرىنە قاراپ، قولىن سىلتەدى. — ءاي، سەن قايدان ادام تانۋشى ەدىڭ. ودان دا ماعان ساپاقتى شاقىرىپ جىبەر. ءبىراق وزىڭنەن نە سۇراعانىم جايلى ءبىر جانعا ءتىس جارىپ جۇرمە!
— ءتىلىم قىرقىلسىن!
ساتىپالدى ۇيدەن اتا جونەلدى.
ساپاق تا ەشتەڭە ايتىپ جارىتقان جوق. تەك باتىردىڭ سوڭعى سۇراعىن ەسىتكەن كەزدە، بىردەڭەدەن كادىك العانداي، بي ويلانىپ قالعان.
— ءوزى بىلاي كەربەزدەۋ ادام كورىندى. ورىستىڭ بىلدىرىقتاعان ءتىلىن كىم ءتۇسىنىپ جاتىر. ءىش پىكىرى ىشىندە عوي...
— وتىر. — ونى قاسىنا وتىرعىزىپ قويىپ، ەسىكتىڭ الدىندا سۇپ-سۇر بولىپ تۇرعان ساتىپالدىعا يەك قاقتى. — بار، بايشوقىنى شاقىرىپ كەل!
ساپاق ەندى عانا بىردەڭە تۇسىنگەندەي، شىبىجىقتاي باستادى. الگى سۇراقتارعا جاقايىمنىڭ ءبيى باسقاشا جاۋاپ بەرىپ، ساپاقتى ۇياتقا قالدىرىپ جۇرەر مە ەكەن؟...
جانقوجا بيلەردى شەتىنەن الدىرىپ جاتىر. بارىنە دە بەرەتىنى الگى سۇراقتار ەدى. جيىرما ەكى جاسار شەگەبايدى قوسپاعاندا، الدىنان سەگىز كىسى ەتتى. ءبارى دە ۇرلىعىنىڭ ۇستىندە ۇستالىپ، قۋىستانىپ وتىرعانداي، وزىنەن بۇرىن كىرگەندەردىڭ بەتىنە جالتاقتايدى. ءبارىنىڭ دە جاۋابى ساتىپالدى مەن ساپاقتىڭ دەڭگەيىنەن سوعىپ جاتىر. باتىر قاناعاتتانباي وتىرعان سىڭاي تانىتىپ، قاباعىندا كىربىڭ ءبىلىندى.
ءبارى دە بىلگىلىكتى بي، بەلگىلى اتالىقتىڭ تۇقىمدارى، ءبىر-بىر رۋدىڭ تىزگىن قولىندا وتىر... ورىنبورعا نەگە بارعانىن ءبارى دە بىلەدى... ءبىراق كورىپ-سەزگەن ەشتەڭەسى جوق بولىپ شىقتى... اپىر-اۋ، نەتكەن تۇيسىكسىز جاندار ەدى... بىلگىلىكتىسى وسىلار بولعاندا، قارا حالىقتىڭ كورگەن كۇنى نە بولار؟...
ورىنبورعا بارىپ قايتقان ەلشىلەردىڭ ىشىندە ەڭ جاسى كىشىسى بەكمىرزا ەكەن. ول ەڭ سوڭىنان كەلدى.
— مىناۋ اعالارىڭنىڭ جاۋابى مەنى قاناعاتتاندىرماي وتىر. — جانقوجا الگى سۇراعىن تاعى ءبىر قايتالاپ شىقتى. — اقىل جاستان دەيتىن ەدى، ەندى سەن سويلەشى!
بەكمىرزا ويلانىپ قالدى. كوز الدىندا جانارالدىڭ كەڭسەسىڭ ەلەستەيدى. ءبارى دە ۇستەلدە وتىرىپ ەدى. بيلەر اشامايلى تۇيەگە مىنگەندەي، قوپاڭداي بەرگەندە، بەكمىرزانىڭ كۇلكىسى كەلدى... جالعىز كەڭسە عانا ەمەس، ورىستار ۇيدە دە ۇستەلدە وتىرىپ، سونىڭ ۇستىندە اس ىشەدى ەكەن. تاپقانى كەرۋەتتە، تابا الماعانى قولدان جاساتقان ساكى ۇستىندە جاتادى. ارينە، ورىس تۇرمىسى قازاققا ۇقسامايدى. ونى وسى وتىرعانداردىڭ ءبارى دە كوردى. سولاي دەپ ايتقان دا شىعار. باتىر ءبىراق قاناعاتتانباي وتىر...
— مەنىڭ بايقاۋىمشا، ورىستىڭ وتىرىپ-تۇرۋى قازاقتان بولەك... بەكمىرزا ءسال ىركىلىپ جان-جاعىنا قارادى. بيلەردىڭ ەلەڭدەسكەن تۇرىنە قاراپ، بۋىنىن بەكىتكەندەي، ءارى قاراي جالعاستىردى. — ەڭ الدىمەن ءۇي تۇرمىسى. جاتسا — جەردەن ءبىر كەز جوعارى، كەرۋەتتىڭ ۇستىندە جاتادى. وتىرسا دا سولاي — الدىنا ۇستەل قويىپ، جەردەن ءبىر كەز جوعارى وتىرادى. ماعان وتىرعان جەرىندە تۇرىپ كەتە بەرۋگە اسىعاتىن ادام سياقتى كورىندى...
— وتىرسا — جەردەن ءبىر كەز جوعارى وتىرادى، جاتسا — جەردەن ءبىر كەز جوعارى جاتادى. ءبىز جەر تىرمالاپ جۇرگەندە، ولار بيىكتەپ كەتكەن سىڭاي بار-اۋ. تۇرىپ جۇرە بەرەتىن ادامداي، ءتۇرى اسىعىس كورىندى دەيسىڭ... قايدا اسىعادى؟ ارينە، اسپانداعى ايعا ەمەس، حيۋا مەن قوقانعا اسىعىپ كەلە جاتقان شىعار. ءبىزدى قاۋىمىنا الىپ جاقىنداتتى عوي. ەگەر حيۋا مەن قوقانعا اتتاناتىن بولسا، ەرتە مە، كەش پە، ءبىزدىڭ ءۇستىمىزدى باسىپ وتەدى-اۋ. ءتۇبى جەرىمىزگە قالا سالماي قويماس... — جانقوجانىڭ وڭىندە مۇڭ ءىزى، تەرەڭ كۇرسىندى. — ەندى سەن ەكىنشى سۇراعىما جاۋاپ بەر.
بەكمىرزا ەندى كوسىلە ءتۇستى.
— ورىس مەكەن-جايىن قىش كەسەكتەن سالادى، تاس پەن اعاشتى دا پايدالانادى. ۇستايتىن قارۋى دا تەمىر، تۇتىناتىن مۇلكى دە تەمىر ەكەن. ەڭ اياعى وشاعىنىڭ دا استىنا دا تاس توسەپ قويعانىن كوردىم عوي. تەمىر شانىشقىمەن اس ىشەدى. كوشىپ جۇرە بەرەتىن قازاق سياقتى ەمەس، ورىستىڭ ءىسى پىسەنتتى، الگى مەن كورگەن تاس ۇيلەرى اقىرزامانعا شەيىن سول قالپى تۇراتىن شىعار دەپ قالدىم عوي...
— سالعان ءۇيى قىش كەسەك پەن تاستان بولسا، بەرىك شىعار. قالا ءبىر تۇسسە، ونىڭ قايتىپ قوزعاۋىڭ قيىن بولادى-اۋ. سارتتىڭ قارا بالشىقتان ۇيگەن قامالىنان اسا الماي جۇرگەن، قازاعىم، ماڭدايىڭدى تاسقا سوققاندا، كۇنىڭ نە بولار ەكەن. ءبىز نايزانىڭ ۇشىنا قادايتىن تەمىر ىستىك تابا الماي ءجۇرمىز. ورىس الدىنداعى استى تەمىر شانىشقىمەن ءىشىپ وتىر. تەمىردىڭ تەگى قارۋ. قارۋى مىقتى ادام كىمدى شىداتادى؟
— ال مەن شانىشقى عانا ەمەس، جانارالدىڭ ۇيىندە تەمىر قاسىق تا كوردىم عوي! — دەدى ساپاق قوپاڭداپ.
— جاكەمنىڭ ايتقانى راس. الگى تورت ايعىر بىردەڭەسىنە ەكى قۇلاش اعاش تاپساڭ، داپ-دايىن نايزا بولىپ شىعا كەلەدى. — بايشوقى تاعى ءبىر كادىك ايتتى. — ءسىرا ۇيدە تاماق الىپ ىشسە، تۇزگە شىققاندا نايزا قىلاتىن شىعار!
— سەندەر، كىدىرە تۇرىڭدار، — دەدى جانقوجا. — بەكمىرزا ەندى ءۇشىنشى سۇراققا جاۋاپ بەرسىن!
— جانارال دۇشپان نازارىن بىلدىرگەن جوق. بايقاۋىمشا، ارتىق ءبىر اۋىز ءسوز سويلەمەيدى. ءبىراق قولدا بارىن الدىمىزعا قويىپ كۇتتى. ورىس ءوزىڭ بىردەڭە بەرسەڭ جولامايدى. كەدەيلەۋ بىرەۋ اتىمنىڭ موينىنداعى ومىلدىرىگىن كورىپ، باسىن شايقاپ ەدى. سىيلاپ ەدىم، شوشىپ كەتتى.
— بەرگەن جومارت ەمەس، العان جومارت. ورىس بەرگەنىڭدى الماسا، ارتىق پايدا دا قالدىرماس. ويتكەنمەن، قياناتى از بولار... كەدەيى ەڭبەگىنە جالىنادى عوي، الماعانى سوندىقتان. ال ۇلىعىنىڭ مىنەزى قانداي بولار؟ قولدا بارىن الدىڭا اياماي توگەدى-داعى. تاعى ءبىر رامانقۇل، تاعى ءبىر ءبايدىلدا تابىلماس دەيمىسىڭ. التىن كورسە پەرىشتە دە جولدان تايادى. قاپ، جەمقور بيلەردىڭ كومەكەيىن التىنمەن تىعىنداپ قۇرتادى-اۋ... — جانقوجا سول باسى سالبىراعان كۇيى، ءۇنى كۇڭىرەنە شىعادى. — ال، الىم-شومەن، ۇستىمىزگە ورىس كەلەتىن بولدى. ورىسقا قونىس كەرەك. تۋلاعانمەن امالىڭ جوق، قونىس بەرەسىڭ. اۋزى تۇكتى كاپىر دەپ ۇركەمىز-اۋ، ورىستىڭ سوڭىندا تىنىشتىق كەلە جاتقانىن بايقايسىڭدار ما؟ ءبارىن بۇلدىرەتىن وسى ءوزىمىز عوي. الگىدە ساپاق ايتقان تۇنعانشانىڭ بالاسى عالي تورە... اشقاراق سۇلتان، ءابىلقايىردىڭ تۇقىمى... جانارال كەڭسەسىن سول تورە بەكەر جاعالاپ جۇرگەن جوق. تەك تىزگىنىمىزدى سولارعا بەرىپ المايىق!
باتىردىڭ بۇل ءسوزىن بيلەر دا ماقۇلدادى.
— جاسىرعانمەن قايدا تىعىلامىز، جانارال ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدى ءبىلىپ وتىر عوي. بۇرىن قارا قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ۇستايتىن كۇش، حان تۇقىمى اقسۇيەكتەر ەدى. ەندىگىنىڭ سۇلتانى قاراقشىعا اينالعان سىڭايى بار. ەندى بايقاپ ءجۇرمىن، قاتال دا بولسا، ارىنعازى ءادىل ەكەن-اۋ... ونىڭ كوزىن ورىس بەكەر قۇرتتى. بالكىم، كۇندەردىڭ كۇنىندە الدىمنان شىعادى دەپ قورىققان شىعار. ەل قامىن جەگەن ەردەن گورى، سىرتتان كەلگەن جاۋعا ءوز ەلىن الىپ جەپ، قىسىلسا سوندا بارىپ تىعىلاتىن جالماۋىز سۇلتاندار ءتيىمدى عوي. ءبىر دامەتكەنىم كەنەسارى ەدى، قىرعىزداردىڭ قولىنان اجالىن تاۋىپ وتىر. التى باقان الاۋىز قازاعىمنان دا قورقام. جەمقور بيلەرگە ورىس التىن بەرىپ ازدىرىپ، بىرىن-بىرىنە ايداپ سالىپ قۇرتادى-اۋ...
— كەنەسارى...
— اپىر-اۋ، كەنەسارى قاشان ءولىپ ءجۇر؟!
بۇل قازانى بيلەر نەشە ساققا جۇگىرتىپ اڭگىمەلەپ كەتتى. قازاقتىڭ ادەتى ءولىم ۇستىندە وكپە-كىنا ۇمىتىلادى. ءبارى دە كەنەسارىنىڭ قازاسىنا كۇيزەلىپ وتىر.
— كەنەسارىنىڭ بولارى بولدى. قانشا جوقتاعانمەن، ولگەن ادام قايتا تىرىلمەيدى، — دەدى جانقوجا جۇرتتىڭ ءسوزىن ءبولىپ. — ودان دا ەلدىڭ تىرشىلىگىن ويلاسايىق...
ءسوز قايتادان جاڭاداريا بويىنا كەلىپ جاتقان حيۋالىقتارعا قاراي ويىستى...
— ورىس تورەسى ەندىگى سوندا وتىر. ونىڭ اۋىلدا بولعانى وڭدى بولدى. پانا بولامىز دەپ وتىر عوي، حيۋامەن قالاي سويلەسەدى ەكەن، كورەيىك...
بيلەر كوڭىلدەنىپ قالدى.
* * *
ءارى اقىلعا تايىز، ءارى ديپلوماتياعا شورقاق اللاقۇل حان جەكە بيلىك جۇرگىزگەن ون بەس جىلىنىڭ بەدەرىندە ونسىز دا ىشكى قايشىلىعى السىرەتكەن حيۋا حاندىعىن ءبىرجولا تۇرالاتتى. العاشقى قادامىن ايدوس بي باستاعان قاراقالپاق كوتەرىلىسىن قانعا بوياپ، باسۋمەن باستاعان قاتال حان ولە-ولگەندە وسى ءبىر ازعانتاي حالىقتى اتا جاۋىنداي كورەتىن جامان نيەتىنەن قايتقان جوق. ول ءامۋداريانىڭ قۇيىلىسىنداعى وزبەك ديقاندارىنا دا سەنبەيدى. ءوزى ءامىرىن جۇرگىزگەن جىلدارى كوبىسىن اتا قونىسىنان بوستىرىپ جىبەرگەن ەكەن. حيۋا حاندىعى سىپايلارىن ءالى كۇنگە جاۋىنگەر تۇرىكپەن تايپالارىنىڭ جىگىتتەرىنەن تاڭدايدى. سولاي تۇرىكپەن دالاسىنا ىقپالىن جۇرگىزۋ ارقىلى كورشىلەرى بۇحار ءامىرى پارسى پاتشالىعىمەن كەتىسكەن...
سىر بويىنداعى جالعىز قامالى قۇلاپ جاتقاندا، قوجانيازعا قول ۇشىن بەرە الماعانى دا سوندىقتان. ارجاعىندا بۇحار ءامىرى مەن پارسى پاتشالىعى باسقان قادامىن اندىپ وتىر...
اللاقۇل سىر بويىنا قامال سالدىرعالى ءۇشىنشى ءبىر كورشىسى قوقان حاندىعىن دا وكپەلەتىپ العان. ال التى ءالىمدى ءابىلقايىر ۇلىسىنا جاتقىزاتىن ورىس پاتشالىعى قىلىشىن قىنابىنان سۋىراتىن الپەت كورسەتكەلى قاشان... گەنەرال پەروۆسكييدىڭ 1839 جىلعى جورىعىن ەسكە السا، اللاقۇلدىڭ جۇرەگى تىتىرەيتىندەي ەدى... سىر بويىنا قاراي قوزعالعاندا عوي... جولىندا كەنەسارى وتىرىپ جان قالدى. حيۋا حاندىعى پەروۆسكييدىڭ ەڭ قيىن جول ءۇستىرت ءشولىن تانداپ الۋىن سونىمەن بايلانىستىرادى.
جانقوجا باتىرعا ورىنبور اكىمشىلىگىنەن ەلشى كەلىپ جاتقانىن حيۋاداعىلار دا ەسىتىپ وتىر. ءقازىر قازاقداريا ماڭىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جانعازى سۇلتان سول كۇنى-اق جەتكىزىپ ەدى... قاسىنا مىڭ كىسىلىك قول كەرەك... قازاق سۇلتانى ءالىم اۋلىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، جانقوجانى تۇتقىنداپ الدىنا اكەلەتىنىن ايتتى. التى ءالىم ءابىلقايىر اۋلەتىنىڭ سۇيەگىنە كەتپەستەي تاڭبا باسقان. جانعازى سۇلتان باسىمەن قىزىلدىڭ قۇمىنان جاياۋ اسقان كەزىن... ءبىر اي بويى قوي سوڭىندا جۇرگەن سوناۋ قورلىق كۇندەردى ءالى ۇمىتپايدى.
قازاق دالاسىنا قاراي جورىق ۇيىمداستىرىلسا، ارجاعىندا قاھارلى ورىس پاتشالىعىمەن ۇستاسادى. حيۋا حاندىعى ونداي ەرلىككە تاۋەكەل ەتە الماي وتىر...
جانقوجا باتىردىڭ اۋلىنا ورىس ەلشىلەرى بەكەر كەلىپ جاتقان جوق. ۇستىرتتەن اساتىن جولى مىقتاپ وپىق جەگەن ورىس گەنەرالى، جاڭا جورىققا دايىندالىپ جاتقان حابارى جىلدا ءبىر ەستىلەدى. پەروۆسكيي ايلاكەر تۇلكى، ءبىرىنشى جولى قاتەلەسكەن ەكەن، ەندى ونى تىرىدە قايتالامايدى. جورىق قايتا باستالاتىن بولسا، ءۇستىرتتىڭ ءۇستىن باسىپ ەمەس، قالىڭ ەلدىڭ ءىشىن ارالاي ءجۇرۋى كەرەك. گەنەرالدىڭ جولىندا ءالىم جاتىر...
جورىق باستالماس بۇرىن، جولىنداعى ەلدى تىنىشتاندىرىپ الۋى كەرەك ەدى. ورىس ەلشىلەرى سول ماقساتتى كوزدەيدى.
جاڭاداريا بويىنداعى ەسكى قامالعا ەكى ءجۇز ەلۋ ادامدىق جاساق، تەك قازاق اۋىلدارىنىڭ كوزىن قورقىتىپ قويۋ ءۇشىن جىبەرىلىپ وتىر. ءبارى دە تۇرىكپەن جىگىتتەرى... حيۋا حاندىعى ديحان حالىق وزبەكتەر مەن قاراقالپاقتان ەرلىك شىعاتىنىنا ءالى دە شەك كەلتىرەدى. وزدەرى ىلعي قوبالجىپ وتىراتىن وسى تايپالاردان گورى، جالدامالى اسكەرلەرىنە كوبىرەك سەنەتىن ەدى.
ءبىراق تۇرىكپەندەردەن جاساق قۇرۋ ءۇشىن قىرۋار قارجى كەرەك. قازىنا قورى ونسىز دا سارقىلىپ بىتكەن حيۋا حاندىعىنىڭ ساراي كۇزەتىنەن ارتىلعان اسكەرى الگى ەكى ءجۇز ەلۋ ادام... راحمانبەردى بەككە باستاتىپ جىبەرىپ وتىر.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن حيۋاعا ورىس پاتشالىعىنان ەلشى كەلدى. وزدەرى بەس ادام، باسشىسى پودپولكوۆنيك دانيليەۆسكيي ەدى. ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىندا ەجەلدەن كەلە جاتقان شەكارا داۋ-جانجالى ءسوز بولدى. ورىس پودپولكوۆنيگىنىڭ مىسى باسقان حيۋا حانى قورعالاقتاپ قالعان. ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنداعى، سىر وڭىرىندەگى — ءوزىنىڭ ىقپال ايماعىنا جاتاتىن ەلدەردە بۇدان ءارى باسقاشا ساياسات ۇستاناتىن ىڭعاي تانىتتى.
سونىڭ الدىندا ەكى جىل بۇرىن، ورىنبورعا راحمانقۇل بارىپ، جانقوجا باتىردىڭ ارىز-شاعىمىن جەتكىزگەنىن حيۋا حاندىعى بىلگەن جوق. دانيليەۆسكييدىڭ بۇل ساپارى سوعان بايلانىستى ەدى. پودپولكوۆنيك حيۋا حاندىعىنان ۇلكەن جۇمىستىڭ ۇدەسىنەن شىققانداي بولىپ، كوڭىلدى قايتتى...
حيۋا حانى ءسوز جۇزىندە قازاق دالاسىنىڭ ىشكى ىسىنە قول سۇقپاۋعا ۋادە بەرگەنمەن، تىنىش قاراپ وتىرا العان جوق. زەكەت جينايتىن مەكتەرلەرى — انا جاقتا اداي ىشىندە، ارال تەڭىزىنىڭ سىرتىندا قىر شەكتىسى اۋىلدارىندا ءجيى-جيى توبە كورسەتەتىن... قىزىلدى جايلايتىن اۋىلداردى دا بەزدىرىپ جىبەرىپ ەدى... ۇرىنىڭ ارتى قۋىس، پەروۆسكييدىڭ جاڭا جورىعىنان قاۋىپتەنگەندە، حيۋا حاندىعى الگىدەي قياناتىنىڭ ءبارىن دە ەسكە تۇسىرەدى.
ال قازاق اراسىنان جينالىپ كەلىپ جاتقان زەكەت سارقىلىپ قالعان حان قازىناسىنا قۇيىلىپ جاتقان تەگىن ولجاداي كورىنەدى. ودان باس تارتا قويۋ قيىن ەدى. سىر وڭىرىنەن ءالى دە كۇدەر ۇزگەن جوق، ەنتەلەپ كەلىپ قالعان ورىس پاتشالىعىمەن سويلەسىپ كورگىسى كەلەدى. پەتەربۋرگقا ءوز ەلشىسى مۋحاممەد ءاميندى جۇمساپ وتىر.
حيۋا ەلشىسى ورىس استاناسىنا اتتانعالى دا ءبىر جىلدان اسقان. العاشقى حابارى جاقسىلىققا باستايتىنداي. ورىس پاتشاسى سىردىڭ سول جاق جاعالاۋىن جايلايتىن ەلگە كەڭشىلىك جاسايتىن ىڭعاي تانىتىپتى. سوندا قۋاڭداريا مەن جاڭاداريا وڭىرىنەن باستاپ، قىزىلقۇم اتالاتىن ۇلانعايىر ولكەدە حيۋانىڭ وڭ قولىنان باسقا ورتاعى جوق... بۇل جەردە ول بۇحار ءامىرى مەن قوقان حاندىعىن ەسەپتەن شىعارىپ تاستايتىن ەدى.
قازاق اراسىندا ورىس ەلشىلەرى جۇرگەنىن ەسىتكەن كۇنى حيۋا حانى راحمانبەردى باستاعان سىپايلاردى جاڭاداريا بويىنا اسىعىس اتتاندىردى. جانعازى سۇلتاننىڭ ارەكەتى بۇل جولى ىسكە اسپادى. حان قازاقتارعا تيىسۋگە ۇزىلدى-كەسىلدى تيىم سالىپ وتىر. وندا پەتەربۋرگتاعى كەلىسىم ءسوز ساتسىزدىككە ۇشىرايدى. تەك جانقوجا باتىرعا ەلشى سالىپ كورۋدى تاپسىردى. قازاق اۋىلدارىندا اۋىزى تۇكتى كاپىرلەرگە توسقاۋىل بولار قاۋقار جوق. قاجەت بولسا، حيۋا سىپايلارى كومەككە كەلەتىنىن ايتسىن. ال قونىستان قىسىلىپ وتىرعان اۋىلداردى حان قاراماعىنا، قىزىلقۇم جايلاۋىنا شاقىرادى... حيۋا مەن بۇحار پاتشالىعىنان شەكاراسى تۇيىسەتىن جەردە كەڭ ولكە يەسىز بوس جاتىر. باياعى زاماننان قالعان قۇدىقتار سول قالپىندا... وندا بۇكىل الىم-شومەن ەركىن سىيىسىپ كەتەر ەدى.
شتابس-كاپيتان جاڭاداريا بويىنداعى حيۋا بەكىنىسىنە بەت الىپ بارا جاتقاندا، جانقوجاعا بارىپ قايتقان ەلشىلەر راحمانبەردى بەكتىڭ الدىندا وتىر ەدى.
باتىردىڭ سىرعىتپاعا سالىپ وتىرعانى انىق. كەشە عانا ارداقتى اعاسى اقمىرزانى ولتىرتكەن حيۋا حاندىعى... ونى جانقوجا اتا جاۋىم دەپ تۇسىنەدى. ودان جىلى جاۋاپ كۇتىپ وتىرعان راحمانبەردى دە جوق. جانقوجانىڭ قاباعىن باعىپ كورۋى كەرەك ەدى. ەلشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سىرتتاي سىر بەرمەگەنمەن، سالقىن قاباقپەن قارسى الىپتى.
سىردىڭ ارعى بەتىندەگى قازاقتار حيۋا سىپايلارىن كومەككە شاقىرمايدى، داريانىڭ بەرگى بەتىنە دە كوشپەيدى. باسپاشىنىڭ قىلىشىنا تۇسكەننەن گورى، قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ ءومىر سۇرگەندەرى ارتىق.
بۇگىن-ەرتەڭ سىر بويىندا ورىس بەكىنىسى پايدا بولاتىنى انىق ەدى. ەلشىلەر قامال ورنىن دا ايتىپ بەرىپتى. رايىمدا ورنايدى...
بۇل سياقتى قۇپيانى ءبايدىلدا دا جاتقىزبايدى. ونى باتىر دا راستاپ بەرىپتى.
راحمانبەردى سول كۇنى تۇندە حيۋاعا شاپقىنشى اتتاندىردى. سوڭعى جاڭالىقتاردى حاننىڭ ەسىنە سالىپ، بۇدان ءارى قانداي ارەكەت جاساۋى كەرەك ەكەنىن سۇرايدى.
ءبىراق ول جاڭاداريا بويىندا ورىس وفيسەرىن كەزدەستىرەرمىن دەپ ويلاعان جوق-تى.
سىمباتتى ورىس جىگىتى قولداسىپ جاتىپ، شتابس-كاپيتان شەنىن اتاعاندا، راحمانبەردى ساسىپ قالدى.
حيۋا حانى قازاقتارمەن قىلىشتىڭ ءجۇزى ارقىلى سويلەسۋگە تيىم سالىپ وتىر. ال ورىس ەلشىسىمەن قالاي سويلەسۋ جايلى تاپسىرما العان جوق-تى. حاننىڭ التى ايشىلىق الىستاعى پەتەربۋرگقا مۋحاممەد ءاميندى جەتىسكەندىكتەن جۇمساپ وتىرماعانىن ءىشى سەزەتىن سياقتى... پاتشا اعزامىنىڭ وكىلدىگىن الىپ كەلىپ وتىرعان ورىس وفيسەرىمەن سىپايى سويلەسۋى كەرەك ەكەنىن راحمانبەردى الدەقالاي ءتۇيسىندى.
ونىڭ سىپايىگەرشىلىگى جاعىمپازدىققا ۇقسايتىن ەدى. وزدەرى تەڭ ادامشا سويلەسەتىن ورىس تورەسىنىڭ الدىندا حيۋا بەگىنىڭ قۇراق ۇشىپ جۇرگەنى قازاق جىگىتتەرى ءۇشىن ەرسى كورىندى.
— كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتاتىنى راس ەكەن-اۋ...
ارىستانباي بەكەتايعا سىبىر ەتتى. ونىڭ تۇسىنىگىندە، ورىستار كۇشتى... حيۋا حاندىعىنىڭ ونىمەن ۇستاساتىن قاۋقارى جوق.
قوي ەتىن تۋراپ بابىمەن پىسىرگەن پالاۋعا تويىپ العان سوڭ، قازاق جىگىتتەرى قالعىپ-مۇلگۋگە كىرىستى.
راحمانبەردى سويلەپ وتىر. حيۋا سىپايلارى ەسكى قامالعا جينالعاندا، جاڭاداريا مەن قۋاڭداريا وڭىرىندەگى قازاق اۋىلدارىن قوقاننىڭ شاپقىنشىلارىن قورعاۋ ءۇشىن كەلگەن ەكەن. ءبىر جاعىنان، قىزىلدىڭ ۇستىمەن بۇحارعا قاراي اساتىن ورىس كەرۋەندەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن دە ويلاستىرادى...
— جاقىندا عانا قازاقتاردىڭ ۇلكەن قىلمىسىنىڭ ۇستىنەن شىقتىق، — دەدى راحمانبەردى، قولدان كەلسە، ىلىك تاۋىپ، شاعىستىرىپ قالۋعا تىرىسادى.
شۋلس ەلەندەي باستايدى.
— بىزدەن ون شاقىرىمداي جەردە وتكەل بار. سودان وتكەن ورىس كەرۋەندەرى، وتىز شاقىرىمداي شىققان سوڭ توسقاۋىلعا كەزدەسەدى. ابۇيىر بولعاندا، سول كۇنى كەرۋەننىڭ ىزىنەن ءجۇز سىپاي اتتاندىرىپ ەدىم. توناپ جاتقان قازاقتاردىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپتى...
— ول قاراقشىلاردان قولعا تۇسكەن ەشكىم بار ما؟
— بوساتىپ جىبەردىك. — راحمانبەردى ەكى قولىن جايدى. — حيۋا سىپايلارىن قازاقتار ونسىز دا جاقتىرمايدى. ال ادامدارىن تۇتقىنداي باستاساق، ودان ءارى...
— قاي اۋىلدىڭ ادامدارى ەكەنى بەلگىلى مە؟
— بۇل ماڭايدىڭ كوپشىلىگى كىشكەنە رۋى عوي. باستاپ جۇرگەن باراقتىڭ قوجاع ۇلى دەگەن بىرەۋ...
ەگەر راحمانبەردىنىڭ ايتىپ وتىرعان قوجاع ۇلى، قۇدىقشى بورانبايدىڭ نەمەرە تۋىسى ەكەنىن بىلسە، شتابس-كاپيتاننىڭ ەكى كوزى اتىزداي بولار ەدى. ول اراسىن حيۋا بەگى دە بىلىڭكىرەمەيدى. ءارى قازبالاعان جوق.
قوجانياز قامالى قۇلايتىن جىلى باسقا تۋىستارىنان ەنشى الىپ شىققان قوجاعۇل، جالعىز ءۇي قىزىلعا قاراي كوشكەن. ءار جەردە جىلقى ۇرلاعان حابارى ەسىتىلىپ ءجۇردى. بارىمتالاپ مال المايدى، قوجاعۇلدىڭ ءىسى باستا ۇساق ۇرلىق ەدى.
بىرتە-بىرتە قاسىنا جىگىتتەر جينالادى. ءقوجاعۇل ءقازىر جەتى-سەگىز ءۇيلى اۋىل بولىپتى. ءبارى دە كىشكەنە ەكەنى راس. ءبىراق قوجاعۇلدىڭ قاسىنداعى جيىرما جىگىت، ءار رۋدان باس قۇراعان تەنتەكتەر... بىلتىردان بەرى ولاردىڭ جىلقى ۇرلىعى بارىمتاعا بەرگىسىز بولىپ، تالاي اۋىل تىكسىنىپ وتىر.
قوجاعۇلعا ورىس كەرۋەنىن سىلتەيتىن ءبايدىلدا... ىلە-شالا راحمانبەردىگە حابارلادى. قوجاعۇل كەرۋەن توناسا، ورىستاردىڭ الدىندا جانقوجانىڭ ابىرويى توگىلۋى كەرەك. راحمانبەردى تاپ وسى اراسىندا ءجوندى ءتۇسىنىپ جارىتقان جوق-تى. جانقوجانىڭ تۋىسى قىزىلدا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى دەگەن ويىنا دا كىرمەيدى. بۇل جەرى شۋلسكە ايتىلمادى.
شتابس-كاپيتاننىڭ قولىندا ارتىق بيلىك جوق، حيۋالىقتارعا قوقان ايبات كورسەتتى، بار حۇكىمى سونىمەن اياقتالاتىن ەدى. تۇندەلەتىپ كەيىن قايتتى.
ونىڭ ءبىر مىندەتى سىر بويىندا، ارال تەڭىزى جاعاسىندا، كەمەلەر ۇستاۋعا قولايلى جەر ىڭعايىن قاراستىرا ءجۇرۋ ەدى. جول بويى بوزكول شىعاناعىن كوردى... ۇرىمتال بەكىنىس ورناتۋعا قولايلى تۇبەگى دە بار، ۇلكەن قويناۋ... اتتەڭ، بۇل جەر ءازىر حيۋا ىقپالىندا قالعالى تۇر.
شتابس-كاپيتان ءۇش جەرگە ءجىپ تاقتى. ءبىرىنشى قۇمىرسقالى — كەرۋەن جولىنا جاقىن، ءتۇبى كەمەنى سۇيرەپ جەتكىزەتىن بولسا، سۋعا قۇمىرسقالىدان ءتۇسىرۋ كەرەك ەدى. داريانىڭ قۇيىلىسىندا قوسارال. كەمە توقتاۋعا وندا دا قولايلى. سونداي ءبىر ايلاقتى رايىم كولى مەن جالاڭاش كولىنىڭ ارالىعىنان دا جاساۋعا بولادى.
ارينە، بۇل سياقتى جوبا-جوسپارلار قۇپيا ساقتالادى. ونىڭ بلوكنوتىنا نە ءتۇرتىپ الىپ جاتقانىن، باسقا تۇگىل، بەكەتاي دا تۇسىنگەن جوق.
ەلشىلەر باتىردىڭ اۋلىنا تۇندەلەتىپ جەتتى.
بۇلار جولدا جۇرگەن بەس كۇننىڭ ىشىندە بورانباي بەس قۇدىق قازىپ قويعان. جانقوجا سونى ايتتى.
بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي عانا جول ەكەن. شۋلس بارىپ قايتتى. باتىردىڭ سوزىندە قاتە جوق. بەس قۇدىق دايىن. بورانباي ەندى التىنشىسىنا كىرىسىپ جاتىر.
— سۋى ايرانداي تۇششى!
شۋلسكە ءبىر باقىراش سۋدى ۇسىنىپ جاتىپ، بورانباي ماقتانىپ قويدى.
— بۇل جەردىڭ اتى نە؟ — شۋلس جەر اتىن بلوكنوتىنا جازىپ الۋ كەرەك ەدى، قالامىن دايىندادى.
ءبىر جاعىندا تاسقۇدىق، ءبىر جاعىندا جاقسىقىلىش... تاپ ەكەۋىنىڭ اراسىندا، وسى جەرگە ءازىر ەشقانداي اتاق تاعىلماپتى. بەكەتاي سونى ايتىپ تۇرىپ كۇلدى.
— اتى ەندى قويىلادى. بالكىم "بورانباي قازعان التىقۇدىق" اتاناتىن شىعار...
بۇل ماڭاي سول كۇننەن باستاپ "التىقۇدىق" اتانىپ كەتەتىنىن بەكەتاي بىلگەن جوق.
شۋلس بورانبايمەن سول جەردە ەسەپتەستى.
قۇدىق قازىلىپ ءبىتتى. جەر جاعدايى، ەل تۇرمىسىمەن تانىستى. ەندى ءجۇرۋى كەرەك ەدى.
ول قازاق باتىرىنا ىرزا ەدى. ورىس پاتشالىعى ءۇشىن قازاق دالاسىنان ءبىر ادال دوس تاپقانى انىق... شتابس-كاپيتان قۋانىپ بارا جاتىر.
ورام بولعان جىلى
كوكشەكولدىڭ سىرتىنداعى قۇمنىڭ ىشىندە جالعىز سالت اتتى توپەپ كەلە جاتقان. "تالتاڭباي قازعاندا" وتىرعان پالۋانداردىڭ اۋلىنا جەتىپ، ات باسىن تارتتى.
— قورەن اتا، تەزدەتىپ ات ەرتتەت!
اتتان تۇسكەن شەگەباي تىزگىندى تاستاي بەردى. جانۋار اقتانكەردىڭ ءۇستى اق سابىنداي بولىپتى، ىلگەرىلى-كەيىن كەتىپ تۇر ەدى. شەگەباي باسىن شايقادى.
— مىناۋ ەندى مال بولمايتىن شىعار... — دەيدى وكىنىپ.
— ەي، نە بوپ قالدى!؟
— جاڭاداريا بويىنا حيۋانىڭ جەر قايىسقان قولى ورناپ جاتىر. ارىستانبايدىڭ ءوزى بارىپ كورىپ قايتتى. جانكەنتتىڭ قاسىنداعى قاراۋىل ۇيشىگىنەن ءتۇن ورتاسىندا شىقتىم. سودان بەرى توپەپ كەلە جاتقانىم. جىلقى بايعۇستا نە جان قالسىن!
قورەن اقساقالدىڭ اۋىلىنان ات اۋىستىرىپ مىنگەن شەگەباي جاقسىقىلىشتا وتىرعان جانقوجاعا تۇندەلەتىپ جەتتى.
اۋىل ءتۇن ىشىندە قاسقىر تيگەن قويداي ءبۇلىندى. باتىردىڭ ۇيىنەن جان-جاققا شاپقىنشى كەتىپ جاتىر.
جاقايدىڭ قاسىنا بەس جىگىت قوسىپ، جاڭاداريا بويىنا قاراي اتتاندىردى. ءبايدىلدانىڭ سوڭىنداعى قوجامبەردىلەر قىسى-جازى قىزىلدىڭ قۇمىندا كوشىپ جۇرەتىن. قاراكەسەك پەن شومەكەي اۋىلدارى دا ءبىرتالاي ەل... جاقاي "قىدىرىپ جۇرگەن ادام بولىپ"، قالىڭ قولدىڭ اۋ-جايىن بايقاپ قايتادى.
— مەن رايىمداعى ورىس تورەسىنە بارىپ قايتامىن. جاڭاداريا بويىنا اسكەرىن جىبەرسىن. — جانقوجا اتقا ءمىندى. — كەلگەن جۇرتتى قايتارماڭدار. جاقىن ماڭداعى اۋىلدارمەن حابارلاسىپ وتىرىڭدار. ءبىر جىگىت قالماي اتقا قونسىن! مەن تۇندەلەتىپ بولسا دا، قايتىپ ورالۋعا تىرىسارمىن.
قاسىندا بەكمىرزا باستاعان بەس ادام جولداسى بار، ءتۇن ىشىندە جولعا شىقتى.
رايىم بەكىنىسى ورناعالى ءۇش-تورت ايدىڭ ءجۇزى بولىپ قالعان. اتقا جەككەن اربالارى سىرقىلداپ، شۇباتىلعان قالىڭ قول تەڭىزدىڭ تۇمسىعىن اينالعاندا، قار جاڭا كەتىپ جاتىر ەدى. بولاشاق بەكىنىستىڭ كومەندانتى پودپولكوۆنيك ەروفەيەۆ جاقسىقىلىشتاعى باتىردىڭ اۋلىنا سوعىپ، قوناق بولىپ كەتتى.
جاسى جەر ورتاعا كەلىپ قالعان ورىس تورەسى وتە ىزەتتى كىسى كورىندى. اڭگىمە ۇستىندە جانقوجا سىرداريانىڭ ارعى بەتىندە قازاقتار قويعان قاراۋىل ۇيشىكتەرى بار ەكەنىن ايتقان. سول ءسات تورەنىڭ جۇزىندە ەلپ ەتكەن قۋانىش ساۋلەسىن بايقادى. ەگەر حيۋالىقتار بەرى قاراي جىلجيتىنداي الپەت كورسەتسە، دەرەۋ حابارشى اتتاندىرۋدى ءوتىنىپ ەدى.
جاڭاداريا بويىنا جەر قايىسقان قول بەكەر جاتقان جوق. ءبىر شاپقىنشىلىقتىڭ تايانعانىن باتىر بايقاپ كەلەدى.
جولاۋشىلار ءشومىش تاۋىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، تاڭ اعاردى. اناداي جەردە جالعىز اتتى شوقىراقتاپ كەلەدى ەكەن. باتىر اتتىڭ باسىن تەجەدى.
— مىناۋ حابارشى عوي!
— اتى بولدىرىپ قالعان-اۋ...
بۇلار سالت اتتى جولاۋشىنى توسىپ الدى. بەت ءپىشىمى بەيتانىس، ۇرپيە قارايدى.
اماندىق قىسقا قايىرىلدى.
— ال، جىگىتىم، جول ءمانىسىن ايتا وتىرايىق. قايدان كەلەسىڭ؟
"جىگىتتىڭ" جاسى الپىستا، ۇلتى قاراقالپاق بولىپ شىقتى.
جاڭاداريا بويىندا قالىڭ قوسىن كەلىپ جاتىر. ۇزىن سانى ءۇش مىڭعا جاقىن قولدىڭ بەس جۇزدەيى قاراقالپاق جىگىتتەرى ەكەن. بۇل وتكەن ءتۇنى سىتىلىپ شىعىپ كەتىپتى...
— قوسىندى باستاپ كەلە جاتقان راحمانبەردى بەك. قاسىندا جانعازى سۇلتان بار دەپ ەسىتتىم...
جانعازىنىڭ ەسىمىن ەسىتكەندە، باتىردىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. حان تۇقىمى اقسۇيەك، ەدىگەنىڭ ەسكى كەگىن جوقتاپ كەلە جاتىر-اۋ... قىزىلدان جاياۋ اسقانى وسىدان ون-اق جىل بۇرىن ەدى... شەكەسىنە تيمەگەن ەكەن.
— جانعازىنىڭ قاسىندا ءۇش-تورت ءجۇز قازاق جىگىتتەرى بار... ولار جولدان قوسىلدى.
ءبايدىلدا بولدى عوي... قىزىلداعى اۋىلداردى ازعىرىپ، اتقا قوندىرىپ وتىر... كۇيەۋ بالاسىنىڭ شاشپاۋىن كوتەرەدى...
— ءوزىڭ قاراقالپاق ەكەنسىڭ. ۇيىرىڭنەن اداسىپ، مۇندا قايدان ءجۇرسىڭ؟ — جانقوجانىڭ ويى بۇل قاراقالپاقتى تىڭشىعا جورىپ تۇر ەدى، جۇزىنە سىناي قارادى.
— مەنىڭ اتىم شەكتىباي، ءماتنياز ءۇيشىنىڭ بالاسىمىن. — سونى ايتقاندا جولاۋشى ات ۇستىندە جوندەلىپ وتىردى. — جاقايىم ىشىندە داۋلەت قوندىباي دەگەن جىگىتكە قارىنداسىمدى بەرىپ ەدىم... ءارى سولاردى كورىپ قايتايىن دەپ، ءارى مىناۋ جاۋدىڭ حابارىن ايتۋ كەرەك... قاشىپ شىققانىم عوي!
— ە، ە، قوندىبايدىڭ قاراقالپاق قايناعاسى سەن ەكەنسىڭ عوي... — جانقوجا تاني كەتتى. — الدا باقىر-اي. جاۋدا دا ءبىر ءۇيىڭ بولسىن دەگەن وسى...
قاراقالپاقتان دا جىگىت جيناعانىنا قاراعاندا حيۋا حانىنىڭ ءبىر جامان نيەتكە مىنگەنى انىق ەدى. سىر بويى قاراقالپاقتىڭ اتامەكەنى.. اتا قونىسىنان ادام قوزعالمايدى، باسىندا قازاقتاردىڭ قىسىمىنا شىداماي ىعىسقانى راس... سوندا بۇل جەردە دە ەدىگەنىڭ ەسكى كەگىن قايتا قوزعاپ وتىر.
ەدىگەنىڭ ەسكى كەگىن ويلاسا، ەسىنە جانعازى سۇلتان تۇسەدى. سول جولى ءبايدىلدانىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن قيماپ ەدى. ءارى انا جاقتا
بايماعامبەت سۇلتان... سەگىز جىلدان كەيىن سول بايماعامبەت سۇلتان ماحامبەت باتىردىڭ باسىن الدىردى. ءبىراق ادال قان جىبەرگەن جوق، ءبىر جىلعا جەتپەي، ءوزى دە سۋعا كەتىپ ءولدى...
جانقوجانىڭ ويى نەشە ساققا جۇگىرەدى. شەكتىبايدان ايرىلعاننان كەيىن جولاۋشىلاردىڭ ءجۇرىسى شيرادى.
قامىستى كولىنىڭ باسىن اينالعان سوڭ-اق، رايىمنىڭ بيىگى الىستان كوزگە ۇرادى. تاۋ باسىنداعى سۇر بالشىقتان تۇرعىزىلعان ءتورت قۇلاقتى تامدى كورگەندە، باتىردىڭ جۇرەگى شىمىرلادى. راي قاراساقالدىڭ بەلگىلى ازاماتى ەدى. سودىر شورابايدىڭ قولىنان قازا تاۋىپ، سۇيەگى وسى جەردە قالدى... ءقازىر بەيىتىنىڭ قاسىندا ورىس بەكىنىسى... اۋىزى تۇكتى كاپىر...
جانقوجانىڭ ەرىنى جىبىرلايدى. ايات وقىپ كەلەدى.
تاۋ بوكتەرىندە قاپتاعان اق شاتىرلار... برەزەنتتىڭ قانداي بولاتىنىن بىلمەيتىن قازاقتار وسىنشا شاتىر ءۇشىن قانشا قويدىڭ ءجۇنى كەرەك ەكەنىن ەسەپتەي باستادى.
شاتىرلاردان جوعارىراق قازىپ تاستاعان ورلار كورىنەدى.
ونىڭ دا op ەمەس، كەلەشەك اسكەر تۇراتىن باستىرما باراقتار ورىنى ەكەنىن ءبىلىپ جاتقان قازاق جوق.
رايىم تاۋىنىڭ بەرگى بەتى اق تاتىر بولعاندا، جالاڭاش كولىنە قارايتىن جاعى ءشوبى شۇيگىن جايىلىم ەدى. ات كولىكتەرى سوندا ءجۇر...
پودپولكوۆنيك ەروفەيەۆ باتىردى شاتىرىنىڭ ىشىندە قارسى الدى. باسقا شاتىرلاردان ايىرماشىلىعى جوق، بۇل دا اق برەزەنت. تەك تورگە شەيىن تۇگى جوق ارزان كىلەمدەر جايدىرىپ، قاق ورتاسىنا ۇزىن ۇستەل قويدىرىپتى.
باتىردىڭ استىنا كىلەم جايدىرىپ، تورگە وتىرعىزدى.
بەس جىگىتتىڭ ءبىرى بەكەتاي ەدى. ورىس بەكىنىسىندە ءتىلماش بولماي قالۋى كادىك، باتىر ەرتە شىقتى.
بەكەتاي ءوزىنىن ورىسشاسى قاي دارەجەدە ەكەنىن بىلەدى، جۇرەگى دۇرسىلدەپ وتىر.
ءبىراق ونىڭ كومەگى قاجەت بولعان جوق. ەروفەيەۆتىڭ قاسىندا سەمىزشە قارا كىسى — عالي تۇنعانشين بار ەدى. بۇل دا ءابىلقايىر اۋلەتى، سۇلتان... عالي جانقوجانىڭ ءسوزىن قولما-قول اۋدارىپ وتىر.
— سۇلتان، ءسىز قالاي ويلايسىز؟ — ەروفەيەۆتىڭ جۇزىنەن مازاسىزدانىپ وتىرعانى بايقالادى. — حيۋا حاندىعىمەن اراداعى كەلىسىم بويىنشا، سىرداريانىڭ قۇيىلىسى روسسيانىڭ ىقپال ايماعى بولىپ سانالادى. ولار ازىرگە اسكەرىن جاڭاداريا بويىندا توپتاستىرىپ جاتىر. سوندا بەرى قاراي جىلجۋى مۇمكىن بە؟
— الدىندا ورىس بەكىنىسى تۇرعاندا، ارتىنا باقسىن! قازاق اۋىلدارىن ءوز جاعىنا تارتۋدان ءالى دە دامەسى بار... تەك قوقان ايبات كورسەتەدى عوي...
— مەن دە سولاي ويلايمىن...
ەروفەيەۆ سودان كەيىن ءوز جوباسىن ايتتى.
حيۋالىقتار سىر بويىنا قاراي اتتاپ باسۋى مۇمكىن ەمەس... ورىس پاتشاسىنا بەرگەن انتى بار، ونى بۇزۋعا تاۋەكەلى جەتپەيدى. وعان قاراپ، ارينە، قامسىز وتىرۋعا بولمايدى. باتىر قاراۋىل ۇيشىكتەرىندە جىگىت سانىن كوبەيتسىن. حيۋا قولى قۋاڭداريادان بەرى قاراي وتكەن جاعدايدا، ورىس اسكەرى دە قوزعالادى.
جانقوجا بەس ءجۇز سولدات سۇراپ ەدى. سول شامالى جىگىت قازاق اۋىلدارىنان دا جينالادى. ازىرگە ءبىر مىڭ قولمەن سىرداريانىڭ ارعى جاعاسىنا ءوتىپ، حيۋا سىپايلارىنىڭ جولىن توسقىسى كەلىپ وتىر...
ەجەلدەن سۇلتان اۋلەتىنە سەزىكپەن قارايتىن ادەتى، جانقوجا بۇل سەزىگىن جاسىرعان جوق.
— ءبىر ءابىلقايىر اۋلەتى راحمانبەردىنىڭ قاسىنا ەرگەندە، ەكىنشىسى — سەن ورىس بەكىنىسىندە وتىراتىنىڭ قالاي؟ سوندا قايسىسى جەڭسە دە، حان تۇقىمىنىڭ ەسەبى تۇگەل بولعانى عوي؟... — دەپ ەدى.
ەروفەيەۆ باتىردىڭ نە ايتقانىن بىلگىسى كەلگەندە عالي سۇلتان ءسال قيپاقتادى. جانقوجانىڭ ءۇش اۋىز ءسوزىن اۋدارىپ بەرۋ ءۇشىن اككى تورەگە ەداۋىر بىلدىرىقتاۋ كەرەك بولعانىن قازاقتار دا بايقاپ وتىر. پودپولكوۆنيك ەزۋ تارتتى. ءوز ءسوزىنىڭ وعان دۇرىس جەتكەنىنە شاك كەلتىرىپ وتىرعان جانقوجا تاعى ىڭىراندى. ويتكەنى عالي دا كۇلىپ ەدى. سونىسى باتىردىڭ شامىنا تيگەندەي ەكەن.
— قاتىننىڭ قارى كۇلەدى، ەركەكتىڭ قورى كۇلەدى. اتالى سوزگە ارسىز عانا كۇلەتىن ەدى. ەندەشە مىنا ءسوزىمدى تاعى جەتكىز. شومەكەيدىڭ ىشىنەن شۋلاتىپ كەتىپ ەدىڭ. ەندى رايىمعا كەلىپسىڭ. الىمنەن دامەلى شىعارسىڭ. ءبارىبىر ساعان تاستاعان تولارساق تيمەيدى!
شومەكەي ىشىندە ءوزىن حان دارەجەسىندە ۇستاعان عالي سۇلتان زەكەتتىڭ ەسەبىنەن مال جيىپ، ەكى جىلدىڭ ىشىندە مىڭ ايداعان بايلاردىڭ قاتارىنا قوسىلاتىن ەدى.
ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ كەي جۇمىسىنا ءوزى دە تۇسىنبەيدى. قازاق اۋىلىن كورىپ ءجۇر، حان تۇقىمىن جەك كورەدى. بۇل جاعداي ءار جەردە-اك بايقالاتىن ەدى. اكىمشىلىك ورىندارى ءابىلقايىر تۇقىمىن الدىنا ۇستاي جۇرەتىن جامان ادەتىن سوندا دا قويمايدى. رايىم بەكىنىسى ورناعالى تولىق تورت اي دا وتكەن جوق... ەكى ايدان كەيىن عالي تورە كەلدى. قولىندا اسكەري گۋبەرناتور كانسەليارياسىنان العان جولداماسى بار... عاليدى بەكىنىس كومەندانتىنا كەڭەسشى ەتىپ تاعايىنداپ وتىر.
كەڭەسشىسىنىڭ كەسكىنى مىناۋ، قازاق باتىرىمەن شالكەم-شالىس كەلىپ قالدى.
— باتىرعا ايت، رەنجىمەسىن. ورىس قارۋى قازاق اۋىلىن حيۋا شاپقىنشىلىعىنا بەرىپ قاراپ وتىرمايدى، — دەيدى.
وسىمەن اڭگىمە تىندى.
* * *
جاۋ تال تۇستە قاپى سوقتى.
اقيرەك جوتاسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس جاق بەتىندە سىردارياعا جاقىن وتىرعان اۋىلداردان امان قالعان بىرەۋى جوق. حيۋا سىپايلارى ءشومىش تاۋىنىڭ تۇسىنا شەيىن كەلىپ، سول وڭىردەگى ءبىر بولەك ايدەربەك اتالىعىن كوشىرىپ اكەتىپتى... قيمىلدارى اسىعىس، بارعان جەرىن ءبورى تيگەن قويداي بورىكتىرەدى. كوشكىسى كەلمەي دالەل ايتىپ، جالتارىپ كەرگەن شال-شاۋقانداردىڭ باسى جارىلدى.
انە جەردە دە، مىنە جەردە دە ۇدەرە تارتقان كوش... سوڭدارىندا جالاقتاپ قىلىش كەلە جاتىر...
كوشتىڭ الدى سىردارياعا جەتكەن جەردە وشارىلدى.
وتكەل جالعىز... اۋىل سانى جۇزدەن اسادى. مىڭعا جاقىن ءۇي... التى-جەتى مىڭ تۇيەلى كوش ءبىرىن-بىرى كيمەلەپ، جالعىز وتكەلدىڭ اۋزىندا ۇيمەلەسكەن...
ارتىندا حيۋا سىپايى، توبەسىندە قامشى ىسقىرىنادى.
اياقتى مالدان جىلقى مەن تۇيە... ولاردى ءجۇزدىرىپ وتكىزدى.
ال تۇيەلى كوش وتكەل اۋزىنداعى تورت-بەس قايىقتىڭ كەزەگىنە قارايدى. ول قايىقتار دا حيۋادان اكەلىنگەن. كەيبىرەۋىنە ءبىر اۋىلدىڭ كوشى تۇگەل جايعاسقانداي ەدى. سوندا دا ۇلگىرە الاتىن ەمەس.
— كوشتى ءجۇزدىرىپ ەتكىزىڭدەر!
حيۋا سىپايلارى سويىلداي باستادى.
— اۋ، بالا-شاعانى قىراسىڭدار ما؟
— سۋ ءتىلسىز جاۋ...
— مىرزالار، بۇلارىڭ قيانات قوي!
بۇل التىنبايلاردىڭ كوشى ەدى. ءار جەردەن نارازى داۋىستار شىعىپ، بالالاردىڭ جىلاعان داۋىسى شىقتى.
ارت جاقتا توبەلەس بۇرق ەتتى. اشۋلانعان ءبىر جىگىت حيۋالىق سىپايدى ات ۇستىنەن جۇلىپ الىپتى. سول جەردە جارق ەتكەن قىلىش كورىنىپ، بىرەۋلەردىڭ باسى ۇشتى... داۋىس قىلعان ايەلدەر،، شىڭعىرعان جارالىلار...
ءبىر سىپاي بۇكتەتىلىپ جاتىر. ونى ات ۇستىنەن جۇلىپ العان باركەلەت ەدى. جاسى سەكسەنگە شىقسا دا، قارۋى قايتپاعان ەكەن. تاقىر جەرگە توبەسىمەن تۇسكەن حيۋالىق سەسپەي قاتقان.
ادامى ولگەنىن كورگەن سوڭ سىپايلار وشىگىپ كەتكەن. ون شاقتى جىگىتتىڭ باسى شابىلدى. ودان قورشاۋداعى بەسىكتەرگە ءتيىسىپ، كەزدەسكەن جەردە جۇلىپ اكەتىپ جاتىر. قانىشەر قورقاۋلار شىرىلداعان نارەستەلەردى بەسىگىمەن سۋعا اتتى.
الگىدە بۇرق ەتىپ باستالعان توبەلەستىڭ تىنىشتانۋى دا شاپشاڭ بولدى. ءبارى دە بالالارىنىڭ تاعدىرىن ويلاپ، زارەلەرى ۇشقان سىڭايى بار. جۇك ارتىلعان تۇيەلەر سالت اتتى جىگىتتەردىڭ جەتەگىندە سۋعا ءتۇستى. قاتەر جاقىن ەكەنىن حايۋان ەكەش حايۋان دا سەزگەندەي، اۋىزدارىنان جىنىن شاشىپ، باقىرىپ-شاقىرىپ، سۋعا قاراي باسپاي كوتكەنشەكتەيدى.
— اللا!
— يا، سۋ يەسى سۇلەيمەن، جار بولا گور!
باركەلەت سىپايلاردىڭ قىلىشىنان امان قالعان تورى ايعىردىڭ ۇستىندە، كوشىن ءجۇزدىرتىپ بارا جاتىر...
ءبىر جەرگە شوعىرلانىپ العان كوش ارعى جاعاعا شىققان سوڭ دا توبىن ايىرا قويماي، قاتار جىلجيدى...
الدىڭعى كۇنى ءتۇس قايتا ىرگە كوتەرگەن ەل... ودان سوڭ دا ءبىر ءتۇن وتكەن... كۇن كەشتەتىپ، تۇيەلەر بۇرلىعىپ الدى شوگە باستاپ ەدى.
— اۋ، ەرۋ بولايىق...
ەلدىڭ الدىمەن باركەلەتتىڭ كوشى توقتادى.
ءار جەردە بالاسىن جوقتاپ، سىڭسىعان ايەلدەردىڭ داۋسى شىعادى. ەركەكتەرىندە ءۇن جوق، ءبارى دە قاندارىن ىشىنە تارتىپ، تومسارىپ الىپتى.
حيۋا سىپايلارى دا ات تىزگىنىن تارتتى. بۇدان ارعى سۇرگىنگە ادام شىداعانمەن، ات-كولىك شىداي المايتىنىن ولار دا سەزىپ تۇر. ءارى اتتارى دا بولدىردى. ونى اۋىستىرىپ ءمىنۋ كەرەك ەدى.
كوش توقتادى.
ءار جەردە يتارقالار كورىنىپ، جەروشاقتار قازىلدى.
ەندى داۋىس قىلعان ايەلدەردىڭ ويبايى دا كۇشەيە تۇسكەن. باركەلەتتىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلايدى.
تەزىرەك كۇن باتسا ەكەن...
كۇن باتسا، سىتىلىپ شىعىپ كەتكىسى كەلىپ وتىر...
جانقوجاعا حابار بەرۋ كەرەك...
جازىقسىز جازىم بولعان بوزداقتار... قانشا نارەستە بەسىگىمەن سۋعا اتىلدى... كوز الدىندا سول سۋرەت، شالدىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلايدى.
جانقوجا بىلمەي جاتىر عوي... حيۋالىقتار ولار جاقسىقىلىشقا جاقىنداماي كەيىن قايتتى... باتىر بۇل حاباردى بۇگىن ەستيدى.
وتكەن ءتۇنى، كوشتىڭ بەتى سىردارياعا قاراي تارتقانىن كورگەن جەردە، سىتىلىپ كەتپەگەنىنە وكىندى. وندا مىناۋ سۇمدىقتى دا كورمەيتىن ەدى.
— اۋ، حابارلاس-اۋ!
دۇرلىگىپ جۇرگەن شوراباي ەكەن. باركەلەت تىجىرىندى.
— بەيساۋبەت جۇرگەن جولاۋشىنىڭ ءبارى جانسىز بولاتىن بولسا، سەنى دە ۇستاۋ كەرەك وندا! قاڭعىرىپ قايدان كەلدىڭ؟
باركەلەت اشۋ شاقىردى. بەس بىردەي ازاماتتىڭ باسى الىنعانى اناۋ... بۇل بولسا، قىزىق كورىپ، قارىق بولىپ كەلگەن ادامشا كوكىپ وتىر...
— اۋ، باكە! مەنىڭ اۋىلىم ءبىر قىردىڭ استىندا ەمەس پە؟
جانعازى حانعا سالەم بەرىپ كەلە جاتىرمىن. سودان سوڭ قاراقۇمداعى اعايىندار كوشىپ كەلە جاتىر دەگەن سوڭ... باكەتاي، قاراپ وتىرىپ بالە جاپقانىڭ نە؟ ويتەتىن بولسا، حاننىڭ جاساۋىلدارىنا ايتىپ...
— ايتقاندا مەنىڭ شاندىرىمدى ءپىسىرىپ جەرسىڭ!
ەكەۋى ءبىر ءداۋىر كەرىسىپ الدى.
ماناعىداي ەمەس، شورابايدىڭ قارقىنى باسەڭدەپ قالىپتى.
— ءاي، سەن الگى جاقايدىڭ جاعدايىن ايتشى؟ قاسىنداعى بەس جىگىتتىڭ باسىن الدىرعاندا، سارتتارىڭ ونى قالاي ءتىرى قالدىرادى؟
— ونىڭ ارتىندا جانقوجاسى بار عوي.
— جاقاي قايدا ءقازىر؟
— ىزدەپ باراتىن با ەدىڭ؟ — باركەلەتتىڭ وسىنشا قازبالاعانىنا شورابايدىڭ جىنى كەلىپ وتىر. — جاقاي "بي" ءقازىر حيۋانىڭ جولىندا. قاسىندا ون جاساۋىل كۇزەتى بار، حاننىڭ وزىنە الىپ بارا جاتىر...
باركەلەت بۇل ءسوزدى دە كوكەيىنە ءتۇيىپ قويدى.
ءتۇن جامىلىپ سىزىپ وتىرۋعا بەكىنگەن. جاۋ قانداي ارەكەت جاساعالى جاتىر، بىلە كەتكەننىڭ زيانى جوق ەدى.
— حيۋا بەگى كۇشتى ەكەن، جانقوجاعا نەگە اتتانبايدى؟ باتىردىڭ اۋىلى ءبىر قىردىڭ استىندا، جاقسىقىلىشتا وتىر.
— ال رايىمداعى ورىس اسكەرىن قايدا قوياسىڭ؟ جانقوجا دا شوقىندى. ەل ۇستىنە اۋزى تۇكتى كاپىردى شاقىردى. شوقىندى شوقىندىنى جاۋدا قالدىرا ما؟
ءبىر قىزىقتان قالىپ قويامىن دەپ قورقاتىن سياقتى، شوراباي قايناپ جاتقان قازانعا قايتا-قايتا قاراعىشتايدى.
— قازاندارىڭنىڭ تۇبىنە تاس تۇسكەن بە؟ — دەدى اقىرى شىداي الماي تىقىرشىپ.
— قاتىن، اسىڭدى ءتۇسىر!
ءوزى دە شورابايدان قۇتىلا الماي وتىرعان باركەلەت قاتىنىن اسىقتىرا باستادى.
* * *
جانعازى سۇلتان اراعا ون جىل سالىپ، ءالىم ىشىنە قايتا ورالىپ وتىر.
ءبايدىلدانىڭ كەپىلدىگىمەن، جانقوجانىڭ قولىنان بوساپ شىققان سوڭ ءبىر اي دا وتكەن جوق، حيۋاعا قاراي سىرعىپ كەتتى. قاتىن-بالاسىن الىپ، قوجامبەردى ىشىنە قايتا ورالماق ەدى. ەگەر اللاقۇل حان تاراپىنان قولداۋ تاپقانداي جاعدايدا، قوجانياز قامالىنداعى قاندى وقيعانىڭ ءىزىن سۋىتپاق ەمەس، سۇلتان قانىنا قارايىپ بارا جاتتى.
سول ەكى ارادا كەنەسارىنىڭ حابارى شىقتى...
ءالىم ابىلاي اۋلەتىن حان كوتەرىپ جاتىر. ءابىلقايىر تۇقىمىنان حيۋا حاندىعى ءتۇڭىلىپ بىتكەن. جانعازى ساراي ماڭىنان شەتتەتىلدى.
سوڭعى ون جىلدىڭ بەدەرىندە كەكتى سۇلتاننىڭ تىم-تىرىس جاتقانى سوندىقتان ەدى.
بىلتىر حيۋا تاعىنا مۋحاممەد ءامين وتىردى.
تاق يەسى وزگەرگەن سايىن، ماڭايىن جاعالاعان ادامدارعا دەگەن كوزقاراس تا وزگەرىپ وتىرادى. ءارى كوپتەگى ارمانى ورىندالىپ، قولىنا بيلىك تيگەن ساتتە، اركىمنىڭ دە ىقتىجاردى تىڭداماي كەتەتىنى بار... الاقانىندا تۇرعان سىر بويى قازاقتارىنان اللاقۇلدىڭ ايىرىلىپ قالعانىنا مۋحاممەد ءامين وكىنىشتى ەدى. قوجانياز قامالىنا قايتا ورالعىسى كەلىپ وكتەگەن قازاق سۇلتانىنا ونىڭ ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىنان باس بارماعىن شوشايتقانىن دا بىلەدى. جاڭا حاننىڭ تۇسىنىگىندە جانعازىدا كىنا جوق...
بۇل جەردە جانعازى ەكەۋىنىڭ پىكىرى ءبىر جەردەن شىعىپ وتىر.
رايىمدا ورىس بەكىنىسى ورناپ، ارال تەڭىزىنە ورىس قايىعى ءتۇسىرىلىپ جاتقانىن ەسىتكەندە، حان قاھارعا ءمىندى.
ءبىراق اللاقۇل حاننىڭ كوزى ءتىرى كەزدە جاسالعان كەلىسىم شارت بويىنشا، حيۋا حاندىعى سىرداريانىڭ ارعى بەتىنە اتتاپ اياق باسا المايدى...
جانعازى ءوز جوسپارىن ۇسىندى. اۋەلى سىردىڭ ارعى بەتىندەگى قالىڭ ەلدى بەرى قاراي كوشىرىپ الاتىن ەدى. جاڭاداريا مەن قۋاڭداريا ءوڭىرى كەڭ، ءبىر جاعىندا قىزىلقۇم، — قازاقتىڭ قىس قىستاۋ، جاز جايلاۋىنا جەتىپ ارتىلىپ جاتىر... سودان كەيىن جانعازى ءوزىن الىم-شومەننىڭ حانى ەتىپ جاريالايدى.
قالىڭ ەلدى بەرى قاراي بورىكتىرە قۋۋ ءۇشىن سۇلتانعا حيۋا سىپايىنىڭ كومەگى كەرەك... جانقوجا سياقتى ءبىر-جار بۇلىكشىلەردىڭ كوزى جويىلسا، قازاق جانعازىنىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا، ىق ەتىپ دىبىس شىعارمايدى...
بۇل جەردەگى جالعىز ءقاۋىپ — رايىمداعى ورىس بەكىنىسى... بەرديانكا، قارابينمەن مۇزداي قارۋلانعان بەس ءجۇز سولدات جاتىر... پودپولكوۆنيك ەروفەيەۆتە زەڭبىرەك تە بار. حيۋا حانى تىڭشىلارىنىڭ كومەگىمەن ءبارىن دە ءبىلىپ العان.
حيۋا اسكەرىنىڭ ارەكەتى قاپىدا سوعۋعا نەگىزدەلدى. رايىمداعى ورىستار ەسىتىپ ۇلگىرگەنشە، ارعى بەتتەگى ەل سىردان بەرى ءوتىپ تە بولادى... مۇحاممەد ءامين حان ەكى مىڭعا جاقىن قول ۇيىمداستىردى. ەلۋ-الپىس مىلتىعى بار...
حان قوسىنىنىڭ ۇيىتقىسى ءۇش-تورت ءجۇز تۇرىكپەن جىگىتى... قالعانى وزبەكتەر مەن قاراقالپاقتار، سوسىن جانعازىنىڭ قاسىنداعى قازاقتار...
جورىقتىڭ الدىندا بايدىلدامەن استىرتىن كىسى سالىپ، دايىن وتىرۋىن تاپسىرادى. قازاقتىڭ ۇزىن قۇلاعىن ەسىتۋى بار... كۇز كەلىپ قالعان سوڭ، جانعازى اسىقتىردى. قىستاۋدا قازاق اۋىلدارىنىڭ ىرگەسى بىر-بىرىنە جاقىنداي تۇسەدى. ءارى ورىس بەكىنىسى دە تۇبىندە وتىر. سودان بۇرىن قيمىلداپ قالۋ كەرەك ەدى.
العاشقى قارقىن جامان باستالعان جوق. ءبايدىلدانىڭ ازعىرۋىمەن كىشكەنەنىڭ ءبىراز اۋلى قىزىلعا كوشىپ شىعادى ەكەن. بەكارىستان دا بار... ءبايدىلدا بەس جۇزدەي جىگىت اكەلىپ وتىر.
سىردان ەتكەن بەتىندە، تالاي اۋىلدى ويرانداپ ۇلگىرگەن حيۋالىقتار ءبىر مىڭداي ءۇيدى بورىكتىرە قۋىپ، داريانىڭ بەرگى جاعىنا الىپ شىقتى.
جانعازىنىڭ ىزدەتكەن ادامى جانقوجا ەدى. جاقسىقىلىشقا قاراي جىلجۋعا حيۋا بەگى باتا الماي، دىڭكەنى قۇرتتى. تۋ سىرتىنداعى ورىس بەكىنىسىن ەسكە السا، زارەسى ۇشىپ وتىر. ءارى قامىستىنىڭ تۇسىندا جاز جايلايتىن اۋىلدار، حيۋا حابارىن الداقاشان ەستيدى ەكەن. اقساقالدارى جوق، جانقوجا شاقىرتىپ، جاقسىقىلىشقا كەتكەنىن ايتتى...
راحمانبەردىنىڭ مىندەتى جانعازىعا كومەكتەسە وتىرىپ، حيۋا اسكەرىنىڭ ارعى بەتتە ارەكەت ەتكەنىن قۇپيا ساقتاۋ ەدى.
جانعازى التى-جەتى ءجۇز قازاق جىگىتىمەن ىلگەرى جۇرۋگە قاۋىپتەندى. حيۋانىڭ اسكەرى ءبولىنىپ قالعان جاعدايدا، قاسىنداعى قازاق ازاماتتارىنا سەنىپ بولمايتىن ەدى. كىشكەنەدەن قۇرالعان بۇل قوسىن، ەكى تالاي جەر كەزدەسسە، سۇلتاندى تاقىرعا وتىرعىزىپ، جانقوجا جاققا جالت بەرۋدەن تايىنبايدى.
وسىنىڭ وزىندە كوپ اۋىل ويراندالىپ، ءبىر مىڭداي ءۇي داريانىڭ بەرگى جاعاسىنا كوشىرىلدى.
ەندى مۋحاممەد ءامين حانعا شاپقىنشى اتتاندىرىپ، كومەك سۇراۋى كەرەك. ءبىر جانقوجا ەمەس، رايىم بەكىنىسىنىڭ دە كۇلىن كوككە ۇشىرۋعا بولادى... تەك راحمانبەردى بەك سولقىلداقتىق جاساپ وتىر... جانعازى ۇلكەن ۇلى الدانازاردى اتقا قوندىردى. حاننان تاعى دا مىڭ سىپاي جىبەرۋىن وتىنەدى. راحمانبەردىگە نۇسقاۋ بەرۋدى ۇمىتپاۋى كەرەك... سوندا حيۋا حاندىعى ءبىر بۇيىرىنەن شانشۋداي قادالعان ورىس بەكىنىسىنەن دە قۇتىلادى... سىر بويىندا حاندىق ءداۋىرى قايتا ورالادى...
قازاقتى ءبولىپ الىپ، ءوز الدىنا ەل قىلامىن دەپ باسى اۋىرمايدى. تەك حيۋانىڭ كومەگىمەن الىم-شومەندى اۋزىنا قاراتىپ السا، جانعازىعا جەتەدى. ودان كەيىن ورىستار كەلە بەرسىن... جانارالدىڭ الدىنان قول قۋسىرىپ شىعاتىن جەردە، جانعازىنىڭ ءجۇزى شىمىرىكپەك ەمەس. تالقاندالعان رايىم بەكىنىسىنىڭ جالاسىن ارقالايتىن حيۋا حاندىعى بار... سۇلتان قانداي پاتشا كەلسە دە، قىزمەتىن ۇسىنۋعا دايىن... ورىستان كۇيىپ وتىرعان جوق. تەك "وردالىقتار" اتانىپ، ورىستىڭ ورامىنا كىرگەن ەلدەردىڭ ورتاسىندا ءبىر-بىر سۇلتان، وعان كىرەتىن تەسىك قالدىرماي وتىر... سودان سوڭ حيۋانىڭ قولتىعىنا كىرمەگەندە، جانعازى قايدا بارادى؟
جانكەنتتىڭ سىرتىندا تورت-بەس شاقىرىمداي جەردە، قوڭىر توبەنىڭ باۋرايىندا، ون شاقتى ءۇي شاڭىراق كوتەردى. جانعازى قولىنا تۇسكەن ءبيدى قاسىنان شىعارمايدى. ءبايدىلدا، بەكارىستان بار... قاراساقالدان دابىل بار... كەڭەس قۇرىپ وتىر.
حان جانقوجانى جاماندايدى. ورىنبورعا ەلشى سالىپ، تىنىش وتىرعان ەلدىڭ ۇستىنە اۋزى تۇكتى كاپىردى شاقىردى. جاسىرىن شوقىندى دەگەن قاۋەسەت بار... حيۋا حانىنىڭ قازاقتا التى الاسىسى، بەس بەرەسىسى جوق... جانقوجانىڭ قالىڭ ەلدى ازدىرىپ، شايتاننىڭ جولىنا سالىپ، مۇسىلماندىقتان تايدىرىپ وتىرعانىنا اشۋلانادى. اسكەرىن سودان سوڭ شىعاردى.
اراسىندا مۇحاممەد ءامين حاننىڭ قىرىق مىڭ قول جيناپ جاتقانىن دا اۋىزعا الدى. سۇلتان قازاق بيلەرىنىڭ جۇرەگىن شايىپ قويۋدى ويلاپ وتىر. سودان سوڭ ءار اۋىلدان جىگىتتەر جيناپ، اتقا قوندىرۋ جايىن سويلەسپەك ەدى.
دالادا شۋ شىقتى.
ۇيدەگىلەر ەلەڭدەسىپ، سىرتقا قۇلاق تىككەن. سۇلتان قاسىنداعى ۋازىرىنە يەك قاقتى.
— تاقسىر، قاراقالپاق جىگىتتەرى تورەمۇرات جىراۋدى بايلاپ اكەلىپ تۇر!
قوسىن ىشىندەگى قاراقالپاقتاردان جيىرما جىگىتتى ءبولىپ شىعارىپ، تورەمۇرات جىراۋدى تاۋىپ اكەلۋگە قوسىپ ەدى. جول باسشىلىققا بولەك اساننىڭ ءبىر كىسىسىن بەردى.
تورەمۇراتتىڭ ەكى قولى ارتىنا قايىرىلىپ بايلاۋلى، جاساۋىلدار تۇيگىشتەپ كىرگىزدى.
باستىعى بەكارىستان بولىپ، قازاق بيلەرىنىڭ نازارى تۇگەل بۇزىلىپ، تومەن قارادى.
— اسسالاۋمالايكۇم!
تورەمۇرات داۋسىن كوتەرە سالەم بەردى.
ءبىر جان قايىرا جاۋاپ بەرۋگە باتا المايدى. سۇلتاننان تۇگىن سىرتىنا سالىپ وتىر.
— دۇنيە كەزەك دەگەن وسى، تورەمۇرات! ءابىلقايىر قارا قازاقتىڭ ءبىرى ەمەس، ونىڭ تۇقىمىن اياققا باسقىسى كەلگەن ادام اقىر ءتۇبى اجالىن قىلىشتان تاباتىن-دى. اقىرى الدىما ءبىر كەلتىردىم عوي! ەندى يمانىڭدى ايتا بەر!
باسقا جۇرتتا ءۇن جوق.
تورەمۇراتتىڭ ەت جۇرەگى سەسكەندى. جانعازى وتىنگەندە، ات ساۋىرىن بەرمەي كەتكەنى ەسىندە... جىراۋدىڭ كوزى جاۋتاڭداپ، توردە وتىرعان شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس اعالارىنا قارايدى. ءبارىنىڭ دە نازارى تومەن، كوز جانارىن الا قاشادى. ءبارى دە ارتىنان پىسىپ وتىرعانى بەلگىلى ەدى. قايران، جاكەم... جاكەم ءقازىر قايدا ءجۇر ەكەن؟.. بۇل جاقتاعى ەلدىڭ باسىنا زىمىستان تۇسكەن حابارى وعان قالاي جەتپەي جاتىر؟..
— دومبىرا اكەلىڭدەر! — دەپ بۇيىردى سۇلتان.
ءۋازىر بىرەۋدى جۇمساپ، دومبىرا الدىرتتى. جاساۋىلدار جىراۋدىڭ قولىن شەشتى.
— ولەر الدىندا اركىمنىڭ دە ىشىندە ءبىر ارمانى كەتەدى... تورەمۇرات، سويلە!
حان ماقتاۋ كۇتىپ وتىر. ءابىلقايىر اۋلەتىنەن تاراعان سۇلتانداردىڭ قاي-قايسىسى دا ماقتاۋ سۇيگىش ەدى. ۇلكەن جۇمىستىڭ ۇدەسىنەن شىعىپ، كوڭىلىن بىرلەپ وتىرعاندا، ءبىر مەزگىل كوڭىل كوتەرگىسى كەلسە، ايىبى جوق.
تورەمۇرات بايلاۋدان بوساندى. ەكى قارا سال بولىپ، قولىنىڭ باسى ۇيىپ قالىپتى. دومبىرانىڭ قۇلاعىن ۇزاق بۇرادى. ءبىر جاعىنان كوڭىلىن توقتاتۋى دا كەرەك ەدى. پەرنەلەردى ىلگەرى-كەيىن جىلجىتىپ، داۋسىنىڭ دەڭگەيىنە كەلتىردى.
جان ءتاتتى ەكەن، تارەمۇراتتىڭ قۇلاعى شىڭىلدادى. تاماعىن كەنەپ جاتىپ، توردە وتىرعان بيلەرگە تاعى دا ءبىر-بىر قاراپ ەدى. باياعى قالپى تىم-تىرىس وتىرعانىن كەردى.
— ءاۋ!
جىراۋدىڭ اشىنا شىققان داۋىسى شاڭق ەتكەندە، بەكارىستان باسىن كوتەرىپ الدى.
اۋ، حان حالىقتىڭ اعاسى!
جاقسىعا كىمنىڭ تالاسى؟
حالقىنا قامقور حان يەم،
ءبىز انشەيىن قاراشى...
قاتەدەن جاقسى سۇرىنسە،
جاماندار بولار تاباشى.
جىراۋىڭ وتىر جالتاقتاپ،
ەسىنە ءتۇسىپ توباسى...
ءساتسىز كۇنى بۇزىلدى
باباجان سارتتىڭ قالاسى،
تالتاڭداعان قارا اتتىڭ
بىزدەردەن بولدى جالاسى.
بەكارىستان اعا، قايداسىڭ؟
ءبايدىلدا اعا، قايداسىڭ؟
ايىمبەت اعا، قايداسىڭ؟
حاننىڭ ءتۇسى بۇزىلدى،
جورعاڭ جازىم بولماسىن!
تورەمۇراتتىڭ قولىنا دومبىرا ۇستاتىپ، قاتە جاساعانىن سۇلتان جاڭا ءتۇسىندى. وتىرعان جۇرتتىڭ كوزى جايناپ، ەلەۋرەسىپ قالعانداي ەكەن. ەڭ اياعى قايىن اتاسى ءبايدىلدا دا قوزعالاقتاي باستادى.
ۋاقىت ءتۇن ورتاسىنان اۋىپ كەتىپ ەدى. جىراۋدىڭ اۋرەسىمەن كەلەسى كەڭەس جايىنا قالىپتى...
ءۇيدىڭ سىرتىندا ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى مولايىپ، ۇرەيلەنگەن داۋىستار شىقتى.
— جاۋ كەلدى!
— ورىستار!
— جانقوجا كەلىپ قالدى!
ۇيدەگىلەردىڭ قوبالجىعانى بايقالادى.
— داريانى ورلەپ ورىس قايىقتارى كەلە جاتىر دەيدى. — دالادان ءۋازىردىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كىردى. — ءۇش قايىق، ءبىر كەمەگە تولا مىنگەن سولدات دەيدى...
— قاي جەردە كەلە جاتىر ەكەن؟!
— شولعىنشى جىگىتتەر بايقوجا ماڭىندا كەزدەستىرىپتى...
— راحمانبەردىگە تەز شاپقىنشى اتتاندىر! اتتاردى كەلتىرىڭدەر! — بيلەر، ەسىتىپ تۇرسىڭدار عوي، ورىستار كەلەدى. قاسىندا ءدىنسىز جانقوجاسى بار. ءقازىر اۋىل-اۋىلدارىنا اتتانىڭدار! جىگىتتەرىڭدى جيناستىرىڭدار! كەزدەسەتىن جەرىمىز قوجانياز قامالى بولادى...
شولعىنشى جىگىتتەر داريانىڭ ارعى بەتىندە قاپتاعان قول كورگەندەرى راس. انىعىن بىلگەن ەشكىم جوق.
وسى الاس-قاپاستا تورەمۇرات ۇمىت قالعان...
— تورەمۇرات...
شىمىلدىق ىشىنەن سىبىر ەتكەن دىبىستان شوشىپ كەتكەن جىراۋ جالت قارادى. الدىندا ايسۇلۋ تۇر ەدى.
— ۋاقىت تار، جىراۋىم. ارمانىم ءبىر ءتۇن جىرلاتۋ ەدى، وعان كەلتىرمەي تۇر عوي. كىشكەنەنىڭ قوسۇرەي بيلەرى قاشىپ كەتتى. ەندى ساعان ارا تۇسەتىن دە ەشكىم جوق. مىنالار ابىگەر بولىپ جاتقاندا، باس امالداۋدىڭ قامىن قىل!
— ايسۇلۋ!
— امانداسۋعا ۋاقىت تار، تورەمۇرات. دالادا مەنىڭ ءباسىر اتىم، قۇلا جورعا بايلاۋلى. سونى ءمىنىپ قۇتىل!
ايسۇلۋدىڭ ءوڭى ءسال قۋقىل تارتقانى بولماسا، باياعى قالپى، قارتايماپتى.
تورەمۇرات ورنىنان تۇرا بەرگەندە، شىمىلدىقتىڭ ەتەگى تومەن ءتۇسىرىلدى.
— قوش، ايسۇلۋ، اينالايىن!
قۇلا جورعا بەلدەۋدە بايلاۋى ەكەن. باسىن شەشىپ جاتقاندا، بايقوجا ەسىنە ءتۇستى. ورىستار سول ماڭدا كەلە جاتىر... حاننىڭ قولىنا قايتا تۇسسە، وڭدىرمايتىنىن ءبىلىپ تۇر... قالايدا ورىستارعا جەتۋى كەرەك ەدى.
تورەمۇرات اۋىلدان شىققان سوڭ اتقا قامشى باستى.
تاڭ اعارىپ قالعانىن كورگەن كەزدە، تاعاتى كەتتى. استىنداعى قۋلا جورعا اۋىزدىعىن سۇزە ۇمتىلىپ، دوڭگەلەنە جونەلدى.
* * *
ورىس بەكىنىسىندە بارى-جوعى بەس ءجۇز سولدات. ولار مىلتىق پەن زەڭبىرەككە سۇيەنەدى. سوندىقتان قويان-قولتىق شايقاسقا كەلتىرمەي، الىستان اتقىلاپ قۇرتاتىنىن راحمانبەردى دە ءبىلىپ وتىر. ارەكەتىن دە سوعان وراي ازىرلەدى.
زەڭبىرەكتى دالامەن سۇيرەتىپ اكەلۋ قيىن... ونداي جاعداي جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالۋ ءقاۋپى بار... دەمەك، ورىستار جورىققا قايىقپەن شىعۋى كەرەك. تۇندە عالي سۇلتاننان كەلگەن شاپقىنشى دا سونى ايتقان...
راحمانبەردى داريا جاعاسىنان ءبىر شاقىرىمداي جەردەن بەكىنىس ورنىن بەلگىلەدى. وعان زەڭبىرەك وعى جەتپەۋى ءتيىس. ءبىراق ورىس مىلتىعىنىڭ وعى الىسقا كەتەتىنىن بىلەدى. بەكىنىس ورنىن بەلدەن قازدىرىپ، ۋىقتان باسپانا جاسالدى.
نەگىزگى كۇش سوندا ورنالاسادى.
قىرىق ادام — قۇرالايدى كوزىنەن اتاتىن مەرگەن جىگىتتەردى جاۋ كەلەتىن جولعا، قالىڭ قامىستىڭ ىشىنە جاسىردى.
ءوزى ەكى جۇزدەي كىسىمەن قوجانياز قامالىنا بەكىندى. ورىس قايىعىنان ءتۇسىپ، قامالعا شابۋىل جاسايتىنداي بولسا، بەكىنىستەگى نەگىزگى كۇش جاۋدىڭ تۋ سىرتىنان تاپ بەرەدى...
كۇن ساسكەلىككە كوتەرىلدى. جانعازى سۇلتان اتتاندىرعان بيلەردەن حابار جوق. بۇل سونى ويلاپ قوبالجيدى. قۇداي اقىلىن الجاستىرعان ەكەن... بيلەردەن ايرىلماۋى كەرەك ەدى. ولار جىگىت جيناپ، كومەككە كەلۋدىڭ ورنىنا، ورىستارعا قاراي تارتىپ وتىرۋى مۇمكىن-اۋ... ولاي قاۋىپتەنەتىن ءجونى بار. سوڭعى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە تالاي اۋىل ويراندالىپ، تالاي ادامنىڭ باسى الىندى... راحمانبەردىنىڭ سىپايلارى بالالاردى بەسىگىمەن سۋعا اعىزىپتى... حالىق قورىقپاسا، سىيلامايتىنى راس... وعان ەستەن قالماستاي ءىس كورسەتۋ كەرەك بولعان-اق شىعار... ءبىراق اسىرا سىلتەپ، ەلدى ۇركىتىپ العانىن جانعازى ەندى سەزىپ وتىر.
ارعى بەتتەن كوشىرىلىپ اكەلىنگەن اۋىلداردىڭ ەركەك كىندىگى تۇگەل اتقا قوناتىنىنا ول كەزدە سەنىمدى ەدى. كۇن ساسكەگە كوتەرىلىپ، ال ەشكىم كەلىپ قوسىلىپ جاتقانى بايقالماعان سوڭ، حان قوبالجيىن دەدى.
شولعىنشىلاردىڭ حابارى بىرىنەن-بىرى اسىپ ءتۇسىپ جاتىر. ءبىرىنىڭ اۋىزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي، جاقسىلىق ايتاتىن ەشكىم جوق ەدى. ورىستاردىڭ قايىعى بەس شاقىرىمداي جەرگە كەلىپ قالىپتى... جانقوجا باستاعان ءبىر مىڭداي جىگىت رامانقۇل قامالىنىڭ ارعى جاق تۇبىندە، داريادان اتتارىن جالداپ، بەرگى بەتكە ءوتىپ جاتقانى ءمالىم بولدى.
— ورىستار ءبىزدىڭ ماڭداي الدىمىزدان سوققى بەرۋدى ويلاپ كەلە جاتىر. ابىرجىپ قاشقانداي بولساق، جانقوجا تۋ سىرتىمىزعا شىعىپ الىپ، جولىمىزدى توسادى...
قانشا ايتقانمەن، اسكەري ادام — راحمانبەردىنىڭ ايتقانى شىندىققا كەلەدى. حيۋانىڭ قولباسشىسى بەكىنىستەگى اسكەرىنەن مىڭ ادامدى ءبولىپ شىعارىپ، ەلكەي سۇلتاندى رامانقۇلدىڭ قامالىنا قاراي اتتاندىردى. قارا كورسەتىپ، قازاقتاردىڭ تۋ سىرتىنان ورالىپ كەلۋىنە جول بەرمەۋى كەرەك ەدى.
سول ەكى ارادا ورىس قايىقتارى دا كورىندى. ەڭ الدىنا ۇلكەن قارا باركاستى سالىپ، ءۇش قايىق سوڭىندا كەلەدى. اعىسقا قارسى ءجۇزۋ كيىن، جاۋ شابان جىلجيدى. باركاستىڭ ۇستىندە تاقتايدان قالقا جاسالىپ، جەلقوم كوتەرۋلى ەدى. ەسكەكشىلەرى كورىنبەيدى. ارت جاعىنان سوققان جەلدىڭ قۋاتىن پايدالانىپ، جالعىز جەلقوممەن كەلەدى...
باركاس مەرگەندەر پانالاپ جاتقان قالىڭ قامىستىڭ تۇسىنا جاقىندادى.
— الدىندا كەلە جاتقان ۇلكەن قايىقتى وتكىزىپ جىبەرىپ، ارتىنداعىلارىن اتقىلاۋ كەرەك!
راحمانبەردى باركاستىڭ ۇستىندەگى تاقتاي قالقانداردىڭ تاساسىندا اسكەرلەر جاتقانىن ءبىلىپ وتىر. وعان بىتىرا مىلتىقتىڭ وعى دارىمايتىن ەدى.
ءبىراق اسكەر باسى اتتاندىرعان شاپقىنشى قامالدان شىقپاي جاتىپ، قامىستىڭ اراسىنان بۇرق ەتىپ ءتۇتىن كەرىندى. ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى، تاسىر-تۇسىر بولىپ قالعان.
باركاس ءۇنسىز، قىبىرلاعان ادام قاراسى كورىنبەيدى.
كەنەت اۋىر گۇرس ەتكەن دىبىس ەستىلىپ، باركاستىڭ قۇيرىق جاعىنا ورنالاسقان ەكى زەڭبىرەك بىردەي وت الدى. مەرگەندەر تاسالانعان قالىن قامىستىڭ ۇستىندە ويىن بولىپ قالعان سياقتى... لاپ ەتىپ ءورت شىقتى.
— ويباي، زەڭبىرەك!
— زەڭبىرەك!
ءقازىر ورىس زەڭبىرەگى داريادان ءبىر شاقىرىمداي جەردەگى بەكىنىس ورنىن تالقانداپ جاتىر ەدى.
قامىستىڭ ىشىنەن قاشىپ شىققان مەرگەندەر بەرى قاراي جۇگىرىپ كەلە جاتىر...
"زەڭبىرەك" دەگەن ءسوز اركىمنىڭ-اق قۇلاعىنا اجال بولىپ ەستىلگەندەي ەكەن. باركاستان بەسىنشى رەت اتىلعاندا، قامالدىڭ قاق ورتاسىنداعى ەسكى باجبان سارايى ويران-توپىر بولدى. قامىسى كورىنىپ تۇرعان ساراي توبەسىندە قىزىل جالىن لاپ ەتكەن. ەكىنشى جولى كارتەچپەن وقتالىپتى. راحمانبەردى مەن جانعازى سۇلتان تۇرعان بيىك مۇنارانىڭ ماڭايىندا وق بۇرشاقتارى جاڭبىرداي جاۋدى...
— تاقسىر، قول قاشىپ جاتىر!
قاشىپ كەلە جاتقان مەرگەندەردى قولباسىنىڭ ءوزى دە كورىپ تۇر. راحمانبەردى قارا قاسقا ارعىماقتىڭ ۇستىنە قارعىپ ءمىندى...
ورىس زەڭبىرەگى جايلى نەشە ءتۇرلى قورقىنىشتى اڭىزدار ەستيتىن ەدى. ەندى قارا باسى امان قۇتىلعانشا اسىعىپ تۇر.
* * *
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولىپ قالعان. ۇستەل ۇستىندەگى ءۇش ماي شامنىڭ ەكەۋى وشۋگە قاراپ، جارىعى ءالسىز جىلتىرايدى. كەڭ شاتىردىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە قالتىراعان كولەڭكە، پودپولكوۆييكتىڭ كوزى سوندا قاراپ قادالىپ قالىپتى. دەنششيك جىگىتى ءبىر بۇرىشتا قورىلعا باسقان ەكەن. شامدى اۋىستىرتۋ كەرەك ەدى. دەنششيكتى وياتقىسى كەلىپ، ءبىراق ونىڭ كىرجىڭدەپ قالاتىن مىنەزى ەسىنە ءتۇسىپ، قولىن سىلتەدى.
ەروفەيەۆتىڭ اق سۇر ءجۇزى كوپ جۇدەڭ تارتقان. ءۇش كۇنگى جورىقتان ورالعانى كەشە، ساقال-مۇرت قىرىنۋعا دا مۇرشاسى بولعان جوق. ۇلكەن شايقاس بولدى... ەندى سونىڭ ءىزى سۋىماي تۇرىپ، ورىنبور اكىمشىلىگىنە شاپقىنشى اتتاندىرۋ كەرەك. پودپولكوۆنيك قاتىناس حات جازىپ وتىر. ونداعى اكىمدەردىڭ قاھارى حيۋا سىپايلارىنىڭ قىلىشىنان گورى قاتەرلى، ال قاعاز جازۋ — ەروفەيەۆ ءۇشىن سوعىستان دا قيىن ەدى.
جاسى ەلۋگە تاقاعان كەزدە، پودپولكوۆنيك ەروفەيەۆ بۇل جەرگە ەرىككەننەن كەلىپ وتىرعان جوق...
اكەسى كەدەيلەنگەن دۆوريان، جاس الەشانىڭ قولىن يۋنكەرلىككە ازەر جەتكىزىپ، بۇل جالعانمەن قوشتاسقان. ارتىندا قالعان بار مۇراسى توزىعى جەتكەن مەكەن-جاي ەدى. ونىڭ ماڭىندا ۇلتاراقتاي دا جەر قالدىرمادى. ءبىر زامانداعى جۇزدەگەن باسىبايلى مۇجىقتان قۋارعان كۇتۋشى كەمپىر عانا، پودپورۋچيك شەنىن الاتىن جىلى، ەروفەيەۆ الجىعان كەمپىردىڭ باسىنا ازاتتىق بەرىپ، ءبىرجولا جالعىز قالدى.
ەندىگى مەكەن-جايى دا قۇرىپ بىتكەن شىعار...
پودپولكوۆنيكتىڭ كوز الدىندا الىس تامبوۆ گۋبەرنياسى... اقىرىن كۇرسىنەدى. تۋعان جەرىنە جيىرما جىلدان بەرى ات ءىزىن سالعان جوق-تى.
پودپولكوۆنيك دارەجەسىن العالى ءتورت-اق جىل... شارشاپ جەتىپ ەدى.
بار كۇنكورىسى جالاقى، ءالى كۇنگە بويداق پودپولكوۆنيك ءۇشىن رايىم بەكىنىسى كەزدەسە كەتتى. وزىنە-وزى قوجا... ونىڭ ۇستىنە جالاقىسى جاقسى...
ەروفەيەۆ الدىنداعى قاعازىنا قايتا ەڭكەيدى. "بيىك مارتەبەلى تاقسىر" دەپ باستالىپ، ءبىر بەتتى جارتىلاي جازىپ تاستاعان ەكەن. حيۋا حاندىعىنىڭ اسكەري قولباسشىسى راحمانبەردى مەن جانعازى سۇلتاننىڭ ەسىمى اتالىپتى...
"...اۋەلى بەكىنىسكە باتىر جانقوجا نۇرمۇحاممەدوۆ ءوزى كەلدى. بۇل جاسى جەتپىستىڭ ۇستىندەگى شال. سونىسىنا قاراماي، ات ۇستىندە جەڭىل وتىرادى. ءوزىن وتانداستارى دا قاتتى سىيلايدى. ول بىزدەن ادال قازاقتاردى قورعاۋ ءۇشىن 500 كىسىلىك وترياد سۇرادى. حيۋالىقتار ول كەزدە جاڭاداريا بويىندا ەدى. ماعان بەرىلگەن نۇسقاۋدا اتاپ كورسەتىلگەنىندەي، سىرداريانىڭ ارعى بەتىنە مەنىڭ وكىلدىگىم جۇرمەيدى. سوندىقتان كومەك سۇراپ كەلگەن باتىرعا اڭىسىن اڭدي تۇرۋعا كەڭەس بەردىم...
سودان سوڭ ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن جانقوجا نۇرمۇحاممەدوۆتەن شاپقىنشى كەلىپ، باتىردىڭ جولداعان حاتىن تاپسىردى.
(ول حاتتى وسى پاكەتپەن ءسىزدىڭ حۇزىرىڭىزعا جىبەرىپ وتىرمىن). حيۋا حاندىعىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن سۇلتاندار جانعازى شەرعازييەۆ پەن ەلكەي قاسىموۆتىڭ ساربازدارى سىرداريانىڭ بەرگى بەتىنە ءوتىپ، قازاق اۋىلدارىن شاپقىنشىلىققا ۇشىراتىپ جاتقاندارىن ايتادى. بىزگە ادال قازاقتاردىڭ مىڭ ءۇيىن ارعى بەتكە كۇشتەپ كوشىرىپ اكەتكەنى ءمالىم بولدى. سونىڭ ىشىندە 21 ءۇيدىڭ قاتىن-بالاسى قۇلدىققا اكەتىلەدى. 30 بالانىڭ بەسىگىمەن سۋعا اعىزىلعانى دا راستالىپ وتىر. الگىدەي شاپقىنشىلىققا ۇشىراعان اۋىلداردىڭ قونىسى رايىمنان سەكسەن شاقىرىمداي جەردە ەكەنىن ەسكەرتىپ ءوتۋدى بورىش سانايمىن. جانقوجا نۇرمۇحاممەدوۆ جوعارىداعى حاتىندا ورىس ۇكىمەتىنە ءىش تارتامىن دەپ، حيۋالىقتار مەن قوقاندىقتاردى وزىنە قارسى قويىپ، باسىنا بالە ساتىپ العانىن، جالعىز ءۇمىتى ورىس اسكەرىنىڭ كومەگىندە ەكەنىن ايتادى.
21 تامىز كۇنى ءبىر باركاس، ءۇش قايىقپەن سىرداريانى ورلەپ، جاۋ جاق بەتكە جىلجىدىق.
بۇل ەكى ارادا جانقوجا باتىر دا 700 قازاقتى اتقا قوندىرىپ ۇلگىرەدى.
ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ قوزعالىسىنان حاباردار وتىرعان قاراقشىلار سول ساعاتتا بار ولجالارىن جيناستىرىپ، سىر وزەنىنىڭ سول جاق جاعالاۋىنا قاشىپ شىعىپتى. 30 بالانى بەسىگىمەن سۋعا اتقانىن كوزىمەن كورگەن قازاقتار راستاپ وتىر. جاقاي بي وتەگەن ۇلى باستاعان جانقوجانىڭ بارلاۋشىلارىن ۇستاپ الىپ، تورتەۋىنىڭ باسىن شاپتىرىپتى.
ءبىزدىڭ وترياد 21 تامىز كۇنى، رايىمنان سەكسەن شاقىرىم جەردەگى حيۋا قامالىنا جاقىنداعان جەردە، سىردىڭ سول جاق جاعالاۋىندا توپ قۇراپ تۇرعان ەكى مىڭداي قولدى كوردىك. ولار جاعاداعى قامىستى تاسالانىپ ءبىزدىڭ قايىقتارىمىزعا وق جاۋدىرا باستادى.
بۇل جەردە دە قيراعان كەرەگەلەر، شاشىلعان دۇنيە-مۇلىكتەر، ءبارى دە الدىڭعى جولى كورگەن سۋرەتتەرىمىزدى اينىتپاي قايتالايدى. وتكەل اۋىزىندا كەزدەسكەن وسى ايعاقتاردان كەيىن، سول جاق جاعالاۋعا وتپەي-اق، مەن جاۋدىڭ جاۋدىرعان وعىنا وقپەن جاۋاپ بەرۋگە ۇيعاردىم. حيۋالىقتار، قاسىندا وزدەرىن قولدايتىن قازاقتان قۇرالعان جاساقتارى بار، جاعادان قىرىق ساجىن جەردەگى بەكىنىستەرىنە شەگىندى. (ولاردىڭ بەكىنىس جوسپارى وسى حاتتىڭ ىشىنە تىگىلدى.) سول جەردەن ۇزىن ۇڭعىلى ۆينتوۆقالارمەن ءبىزدىڭ اسكەرلەرگە ءۇستىن-ۇستىن وق جاۋدىردى. سودان كەيىن امالسىز زەڭبىرەكتەرگە ءسوز بەردىك. بىرنەشە كونگروۆوزيح راكەتالاردان كەيىن، حيۋا سىپايلارى بىت-شىت بولىپ، توناپ الىنعان ولجالارىنىڭ كوبىسىن دالادا قالدىرىپ، الدى-الدىنا قاشا جونەلدى.
بۇل كەزدە جانقوجا باتىر باستاعان قازاق جىگىتتەرى داريادان ءجۇزدىرىپ ءوتىپ، جاۋ بەكىنىسىنە وت قويدى. ودان كەيىن قاشىپ بارا جاتقان جاۋ اسكەرلەرىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، قۋاڭدارياعا شەيىن قۋىپ بارىپتى. حيۋالىقتار شەگىنگەن سوڭ، ايداۋعا ءتۇسىپ ارىعان-اشىققان بىزگە قارايتىن قازاقتاردىڭ اۋىلى سىرداريانىڭ بەرگى جاعالاۋىنا كوشىپ شىقتى. ولاردىڭ تالاۋدا كەتكەن دۇنيە-مۇلىكتەرى مەن مال تەكتەرىنىڭ ءبىر بولەگى — 500 جىلقى، 3000 تۇيە، 50000 قوي، 2000 سيىر — بۇرىنعى يەلەرىنە قايتارىلىپ بەرىلدى.
سول جاق جاعالاۋدا حيۋالىقتاردىڭ 5 قايىعى ءبىزدىڭ قولىمىزعا ءتۇستى. ونىڭ ءبىرى 250 پۇت جۇگىمەن، قىرىق كىسى الىپ جۇرۋگە جارايتىن باركاس. بۇل ولجالاردى رايىم بەكىنىسىنە الىپ قايتتىق.
جوعارىدا ايتىلعان شايقاستاردىڭ كەزىندە ءبىزدىڭ وتريادتان ولگەن، جارالانعان ەشكىم جوق. ال حيۋا قاراقشىلارى بەكىنىسىنىڭ قاسىندا 19 ادامىنىڭ ولىگىن قالدىرىپتى.
ەڭ ماڭىزدىسى سول، بۇل قاقتىعىستان كەيىن، بۇرىن حيۋالىقتاردان قورقىپ، ورىستار جاعىنا شىعا الماي، كۋانداريا وڭىرىندە كوشىپ جۇرگەن — كىشكەنە، جاقايىم اسان تايپالارىنىڭ 14 ءبيى اۋىل-ايماعىمەن سىرداريانىڭ وڭ جاق جاعالاۋىنا كوشىپ شىعىپ وتىر. ولاردىڭ جاڭا قونىسقا ورنالاستىرۋدى جانقوجا باتىر ءوز مىندەتىنە الدى...
وسىنىڭ الدىندا جولداعان حاتىمدا 125 تۇيەلى بۇحار كەرۋەنىن توناپ جاتقان قاراقشىلاردىڭ تىرناعىنان قالاي قورعاپ قالعانىمىزدى جازعان بولاتىنمىن. قاراقۇم وڭىرىندە بولعان سول وقيعا وردالىقتاردىڭ كوڭىل كۇيىنە قاتتى ەسەر ەتكەن سياقتى. ءقازىر ورىستارعا ىقىلاسى ءتۇزۋ.
ءسىزدىڭ حۇزىرىڭىزعا جوعارىداعى سوعىس كەزىندە كوزگە تۇسكەن قازاقتاردىڭ ءتىزىمىن جىبەرىپ وتىرمىن. ەگەر ولارعا ناگرادا، سىيلىق بەرۋگە لايىق دەپ تاپساڭىز، وتە يگىلىكتى ءىس بولار ەدى».
ەروفەيەۆتىڭ جانقوجا باتىر تۋرالى ءالى دە ايتارى كوپ ەدى... كەشەگى شايقاس ۇستىندە جاۋجۇرەك قازاق جىگىتتەرىنىڭ ەرلىگى ونى قاتتى ءسۇيسىندىردى. جاۋ بەكىنىسىنەن بەس-التى شاقىرىمداي تومەنىرەكتە، اتتارىن داريادان جىلدام وتكىزىپ، قاشقانداردىڭ سوڭىنان تۇرا ۇمتىلعاندا، جانقوجا الدىندا بارا جاتتى... جاسى جەتپىستىڭ ۇستىندەگى شال... ال ات ۇستىندە وتىرىسى قانداي! ءبىر مەزەت ورىس پودپولكوۆنيگىنىڭ كوز الدىندا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاھارمانى گەنەرال باگراتيون ەلەستەپ كەتىپ ەدى.
ەگەر قازاقتاردىڭ تۋ سىرتىنان ساپ ەتۋى مۇمكىن ەكەنىن بايقاماعاندا، حيۋالىق قاراقشىلاردىڭ جالت بەرىپ قاشا قويۋى ەكى تالاي ەكەن. ول جاعدايدى ەسەپ حاتقا جازباي وتىر. اسكەر قاتارىندا وتكىزگەن وتىز جىلدىق ءومىرى وعان تەك ورىس قارۋىن دارىپتەۋدى ۇيرەتىپ ەدى. جابايىلاردى ماراپاتتاۋ — ورىس وفيسەرى ءۇشىن ۇيات ءىس بولىپ سانالاتىن.
* * *
بيىل كۇز قازاق اۋىلدارىنىڭ داۋ-شارى ۇزاققا سوزىلدى.
جانقوجانىڭ ىقپالىندا جۇرگەن قازاق اۋىلدارى دا قويدان قوڭىر ەمەس.
ورىس تورەسى قازاق اراسىنىڭ داۋىن بىتىرۋگە تۋنگانشيندى جۇمسادى. سۇلتان جانقوجاعا بارۋى كەرەك ەدى. باتىر قاراۋىنداعى اۋىلداردىڭ جىگىتتەرىنە تيىم سالسىن... بارىمتانىڭ اقىرى باسسىزدىققا اپارىپ سوعادى، ەل بۇلىنەدى... بۇل جاقتاعى قازاقتاردىڭ تىزەسى باتقان سوڭ، ارعى بەتتەگى اۋىلدار وشپەندىلىككە باسىپ جۇرەر... ال حيۋا حاندىعى مەن جانعازى سۇلتان سياقتىلار ولاردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركۋگە دايىن وتىر.
بۇل جاعدايدى جانقوجا دا بىلمەي وتىرعان جوق.
ءارى قىسى-جازى قىزىلدان تابان اۋدارمايتىن، ءبايدىلدانىڭ ىقپالىنداعى كىشكەنەنىڭ اۋىلدارى بالە باسى بولىپ الدى. كەشە بەرگى بەتتەگى ەلدەن ولجالاعان قىرۋار جىلقىنى قازاق دارياعا قاراي اسىرىپ سالادى ەكەن... كۇز تۇسكەن سوڭ حيۋانىڭ بازارىنا اپارىپ توعىتىپتى. جانقوجا ادام سالسا، ءبارى دە تۇك كورمەگەندەي بولىپ، اۋىزدارىن قۋ شوپپەن سۇرتەدى.
جانقوجا قامشىسىن تايانىپ شارشاپ وتىر.
ونىڭ كۇيزەلگەنىن كورىپ، تۋنگانشيننىڭ ءوڭى كىرىپ قالدى.
— بۇل داۋدىڭ وپ-وڭاي بىتە قويمايتىنىن مەن دە سەزدىم. ەكى جاعىنا ورتاق، ەشقايسىسىنا جان تارتپايتىن، ءادىل تورەشى كەرەك بولار...
بيلىكتى ءوز قولىنا العىسى كەلەتىنىن استارلاپ قانا جەتكىزەدى. جانقوجا قانشا بەدەلدى بولعانمەن، ارعى بەتتەگى قازاقتارعا ءسوزى وتپەيدى. ونىڭ ءسوزىن ۇستاپ، ءبايدىلداعا ءابىلقايىر اۋلەتىنەن شىققان سۇلتان بارسا، باسقاشا اندەتەر ەدى... ەگەر وسى داۋدى بىتىرسە، رايىم بەكىنىسىنىڭ كومەندانتى الدىندا بەدەلى كوتەرىلەدى.
اعايىندى ەكى ەلدىڭ اراسىندا داۋ ۋشىققانىن سەزگەلى، تۋنگانشين الاقانىنا تۇكىرىپ ءجۇر.
— ءادىل تورەشى كەرەك ەكەنىن ءوزىم دە ءبىلىپ وتىرمىن. بۇگىن ورىس تورەسىنە حات جازىپ، بەكمىرزانى جىبەردىم. وسى داۋدىڭ تورەشىسى دە ءوزى بولسىن. ماعان اعايىن اراسىنا ءبۇتىنشى بولسا، سونىسى جەتىپ جاتىر.
باسى وسىلاي باستالعان بارىمتا داۋى تابانى كۇرەكتەي ەكى ايعا سوزىلدى.
قىزىلداعى ءبايدىلدانىڭ اۋلىنا قاسىندا بەكمىرزا بار تۋنگانشين سۇلتان ەكى بارىپ قايتقان. بەكارىستان مەن بايشوقى دا ارالاستى.
اقىرى نۇرىباي ءبيدىڭ قارا شاڭىراعىندا بيلەر باسى قوسىلىپ، ءبىر تىنىمىن جاساعانداي ەدى...
بيلەر كەڭەسى كەشەگى شاپقىنشىلىق كۇندەرىندە اۋىر قىلمىسقا بارعان تەنتەكتەردى تاڭبالاپ كورسەتىپ، اۋىر-اۋىر ايىپ كەسىپ جاتىر...
ونىڭ ەسەسىنە ايدارقۇل سياقتىلار بارىمتالاپ العان جىلقىلارىن قايتارادى...
ويتكەنى بارىمتالانعان جىلقىنىڭ باسى تۇگەل، تەپسەڭدە جاتىر. ونىڭ يەسى دە، ايتەۋىر اتى ءبايدىلدانىڭ اعايىنى، ايتپەسە، مال باققان مومىن قازاق... ال جانعازىنىڭ سوڭىنا ەرىپ، اۋىل شاپقان جەرى جوق ەدى...
قوجاعۇل مەن شوراباي سياقتى بۇزىقتاردى تاڭبالاپ شىعارعاندا، ون شاقتى ادام بولدى. ولاردىڭ مال-مۇلكىن تۇك قالدىرماي تاراتىپ بەرگەندە، شاپقىنشىلىققا ۇشىراعان اۋىلداردىڭ شىعىنى وتەلەتىن ءتۇرى جوق...
— ەي، اعايىن! حيۋانىڭ قاراقشىلارىنا الدىرعان بار مالىندى قوجامبەردى اۋلىنان جوقتاعىلارىڭ كەلىپ وتىرماسا، ەندى داۋدى توقتاتىڭدار! — ءبايدىلدا قولىن سەرمەپ شاڭقىلدادى. — مالدارىڭنىڭ كوزىن ىزدەسەڭدەر قازاقداريادان ءارى وتىڭدەر، حيۋاعا بارىڭدار! قىرۋار جىلقىنى دۇركىرەتىپ ايداپ بارا جاتقانىن كوزىمىزبەن كوردىك. اينالىپ كەلىپ ءبىزدى جاۋلايتىندارىڭ قالاي؟
ونى باسقالار دا بەكەر دەي العان جوق.
— قازاق اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان كەيىن دە مال جيناپ، ەل بولعان. — جانقوجانىڭ داۋىسى كۇڭگىرلەي شىعادى. — باس امان بولسا، مال تۇگەلدەنەدى، اعايىن. وسىعان ىرزا بولىڭدار. تەك مەنىڭ جانىم قينالىپ وتىرعانى، اقتابان شۇبىرىندى كەزىندە قازاقتى قالماق شاۋىپ ەدى. كەزەگى كەلگەن جەردە، ولاردى قازاق تا اياپ قالعان جوق. بۇگىن قازاقتى قازاق شاۋىپ وتىر عوي. وسىنى بايقاعاندارىڭ بار ما؟ كەشە ءبىز قورلىقتى ەگىزدىڭ سىڭارى تۋىسقانىمىزدان كوردىك. جانعازىنىڭ ايتاعىنا ەرىپ، مىناۋ ءبايدىلدا ءوز تۋىسىن ءوزى شاپتى... مەن سودان قورقامىن...
بيلەر ءبايدىلداعا ات-شاپان ايىپ سالدى. قوجامبەردىنىڭ كوپ مالى كەشەگى شاپقىنشىلىقتىڭ وتەۋىنە كەتىپ وتىر. ءبايدىلدانىڭ جىگىتتەرى قاي اۋىلدا توبە كورسەتسە، ەسەنى دە سولار ىزدەيدى. ءبيدىڭ اۋىر داۋلەتى شايقالدى.
بيىل ەل اۋىزىنداعى اڭگىمە وسى كەڭەس جايلى ەدى.
ءبىراق حيۋا شاپقىنشىلىعى قازاقتى قاتتى كۇيزەلتتى. ءقازىر اقيرەكتىڭ استى باستىرمادان كورىنبەيتىن ەدى.
ءبارى دە ءۇيى ورتكە كۇيگەندەر، بار مالىنان قول جۋعاندار... جانقوجا قىلمىستىلاردان وندىرىلگەن ازعانتاي تۇلىكتى ءۇي باسى تاراتىپ بەرگىزدى. ارادا جۇرگەن بيلەرگە دە سەنبەي، باسى-قاسىندا ءوزى بولدى.
الداعى جىلدا بۇل اۋىلداردىڭ كۇن كورىسى كەتپەن شاۋىپ، بەل تەبۋ بولاتىنى انىق ەدى.
باتىر كۇيزەلىپ وتىرعان ەلدى ارالاپ شىققان. ديحانشىلىقتى ناسيحاتتايدى.
قوجاعۇل بيلەر كەڭەسى تاراعان كۇنى قازاقدارياعا قاراي جىلجىپ كەتىپتى...
قازاق قايدا كوشپەي جاتىر؟ قاي جەردە مالىنىڭ جايى بولادى، سوندا ءوزى دە جۇرەدى...
— زالىم-اي! تالاي ءۇيىر جىلقىنى ءبىر تۇندە قىزىلدان ءارى اسىرىپ ەدى. سوندا قازاقداريا ماڭىندا سەرىكتەسى بار ەكەن عوي...
قوجاعۇلدىڭ بارلىق ۇرلىق-قارلىعىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن شوراباي باسىن شايقاپ وتىر. بار تۇلىكتەن قول جۋعان، اقيرەكتىڭ استىندا ول دا باستىرما قازىپ جاتىر.
— سەنىڭ جىتىرعانىڭ قايدا؟ — ونىمەن جاسى قۇربى ايباس ادەيى كەكەتەدى.
شورابايدا ءۇن جوق، تەمىر كۇرەككە بار سالماعىن سالىپ، مىقشيا تۇسەدى.
* * *
بۇل كۇندەرى حيۋا حانى مۋحاممەد ءاميننىڭ سارايىنداعى، جۇرت اياعىنان سۇرنىگىپ جىعىلادى. ءبارىنىڭ اۋىزىندا جالعىز-اق ءسوز — "سىر بويى"...
سىر بويىنان العاشقى جەتكەن حابار قۋانىشتى ەدى. ءارى شاپقىنشى بولىپ جانعازى سۇلتاننىڭ ۇلكەن ۇلى الدانازار كەلىپ وتىر.
ول قالىڭ قوسىننان سىرداريادان اتتارىن ءجۇزدىرىپ ءوتىپ، جانقوجا باتىردىڭ ىقپالىنداعى كوپ اۋىلدارىن قالاي شاۋىپ قايتقانىن ايتىپ بەردى. مىڭنان اسا ءۇي سىردىڭ بەرگى جاعالاۋىنا كوشىپ شىعىپتى...
سونىمەن بىرگە، راحمانبەردىنىڭ قول استىنداعى اسكەر سانى ءۇش مىڭ ادامعا جەتكەنىن، قازاقتاردىڭ ەسەبىنەن تولىعىپ جاتقانىن دابىرايتا سويلەيدى.
ءبىر مىڭ ءۇي كوشىپ شىقسا، اسكەر قاتارىنا تاعى دا ءبىر مىڭ جىگىت قوسىلادى ەكەن. ال رايىمداعى ورىستاردىڭ سانى بەس-اق ءجۇز ادام...
— ورىستاردا زەڭبىرەك بار... — الدانازار راحمانبەردىنىڭ ءىسىن اقتاعىسى كەلەتىندەي، اقىرىن ءۋاج ايتتى.
— وڭشەڭ قويان جۇرەك قورقاقتار! — دەدى مۇحاممەد ءامين اشۋلانىپ. ءتۇن جامىلىپ تيگەن جاۋعا زەڭبىرەك نە قايرات قىلادى!؟ ءبىر ادامعا ون ادام... ورىستارعا بەتتەي الماي وتىرعاندارى اناۋ!
ءبىراق الدانازار "جاۋدان تۇسكەن ولجانى" ايتا باستاعاندا، مۇحاممەد ءاميننىڭ ءجۇزى جىلىندى. العاشقى قارقىندا التى— جەتى مىڭ جىلقى، سەگىز مىڭ تۇيە، بەس مىڭ سيىر، سەكسەن مىڭ قوي ولجالانىپتى... الدانازار بەرى قاراي كوشىپ شىققان اۋىلداردىڭ بار مالىن ايتىپ وتىر... ول جەرىن مۇحاممەد ءامين حان دا انىقتاپ سۇراپ جاتپايدى.
الدانازار "ولجا" جايىن بايانداي باستاعاندا، مۇحاممەد ءاميننىڭ كوز الدىندا سوناۋ ءبىر جىلدار... سىر بويىندا قوجانياز باجباننىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزى ەسىنە ءتۇستى. حيۋا حاندىعى الىم-شومەن ىشىنەن جەتى جىلداي زەكەت جيناتتى... ءبىراق اللاقۇل حاننىڭ قازىناسىنا تۇسكەن بۇكىل مالدىڭ سانى راحمانبەردىنىڭ ءبىر كۇنگى "ولجاسىنا" جەتپەيدى ەكەن...
مۇحاممەد ءامين حاننىڭ كوز الدى بۇلدىراپ بارادى. سىر بويى تەگىن ولجانىڭ قاينار بۇلاعى... ورىس بەكىنىسىن تالقانداپ، قاراقۇمعا قاراي جورىققا شىعۋ كەرەك ەدى...
اسكەر... اسكەر... اسكەر ىزدەپ، حان جان-جاعىن قارمانعاندا، ەسىنە قاراقالپاقتار مەن وزبەك ديقاندارى ءتۇستى.
ءبىر جىگىتتى اتقا قوندىرىپ، ءامۋداريا بويىنداعى قازىرگى قاراقالپاقتىڭ بەلگىلى ءبيى ءىزبانعا جۇمسادى.
— بي قول جيناسىن. سىر بويىنا اتتانامىز. قاراقالپاقتىڭ اتا قونىسىن قازاقتاردان الىپ بەرەمىن...
وزبەك قىستاقتارىنا دا ادام كەتتى...
تۇرىكپەن ىشىنە دە شاپقىنشى اتتاندىرىلىپ، سارباز توبى جاساقتالىپ جاتىر...
حيۋا سارايىندا ابىگەرشىلىك باستالدى.
* * *
سىرتتان قاشقان نامارت تا ونداي بولماس، ورىستىڭ زەڭبىرەگىنەن زارەسى ۇشقان راحمانبەردى بەك ات تىزگىنىن ءداۋقارا تاۋىنىڭ بوكتەرىنە جەتكەندە ءبىر-اق تارتتى. سوڭىندا جانعازى سۇلتان مەن ەلكەي قاسىموۆ كەلە جاتىر... كەشەگى اۋىر قولدان ءبىر مىڭداي عانا ادام قالعان. قازاقتاردان سۇلتانداردىڭ تولەڭگىتتەرى دە تورعايداي توزىپ كەتىپتى.
ەرتەڭىنە ەلكەيدىڭ بالاسى تۇتقىندا قالعانى ءمالىم بولدى. قاسىم سۇلتاننىڭ كەنجە ۇلى تۇنجىراپ وتىر.
— جانقوجانىڭ نەمەرە ءىنىسى جاقاي بي قولىمىزدا ەمەس پە؟ — جانعازى ونى جۇباتتى. — ءقازىر راحمانبەردىمەن سويلەسەيىن. بالانى جاقايعا ايىرباستاپ الۋ كەرەك...
جاقاي حيۋاعا جىبەرىلگەن جوق. ءداۋقارانىڭ بوكتەرىندەگى اسكەري لاگەردە تۇتقىندا وتىر ەدى.
ەكى جاقتىڭ كەپىلدىگىندە ءبايدىلدا ءجۇرىپ، تۇتقىنداعى كوزى ءتىرى حيۋالىقتار جاقاي بيگە ايىرباستالدى...
بۇل ەكى ارادا اتتار دا تەرىن ۇگىپ، ادامدار دا ەسىن جيعان. كەشەگى وتكەن قىرعىن شايقاستىڭ جاي-جاپسارى ءسوز بولدى. راحمانبەردى ساتسىزدىك ءۇشىن ءبىر ەلكەيدى ايىپتايدى. جانقوجامەن بەتپە-بەت كەلگەن كەزدە قورقاقتىق جاسادى. ونىڭ اقىرى كەيىن شەگىنگەن حيۋا اسكەرى قازاقتاردىڭ توسقاۋىلىنا تاپ بولدى...
— اۋەلى قاشقان كىم؟
الدىنان وسى سۇراق شىققاندا، اركىم دە بۇگەجەكتەدى. بىرەۋلەرى كەدەرگىدە جاۋ كۇتكەن مەرگەندەردى كىنالايدى، ەكىنشىلەرى بەكىنىستە شەپ قۇرىپ جاتقان قالىڭ قولدى سوگىپ وتىر...
ءداۋقارا تاۋىنىڭ بوكتەرىندەگى قىزىل قىرعىن داۋ ۇستىنە حيۋادان الدانازار كەلدى.
مۇحاممەد ءامين انا جاقتا قاراقالپاقتار مەن وزبەكتەردى اياعىنان تىك كوتەرىپ، قاراقۇمداعى تۇرىكپەندەرگە شاپقىنشى اتتاندىرىپ جاتىر... قىرىق مىڭ قولدىق جاساق جينالادى.
حيۋا حانى رايىم بەكىنىسىندەگى ورىستارعا قارسى جورىق ۇيىمداستىرۋ قامىنا جان سالا كىرىسكەنى ءمالىم بولدى.
تۇنجىراپ وتىرعان ەلكەي سۇلتاننىڭ كوزى جايناپ، راحمانبەردىنىڭ قاباعى جادىرادى. كەشە حيۋانى دۇرلىكتىرىپ شاپقىنشى اتتاندىرىپ، بۇگىن سالىن سۋعا كەتىرىپ، قايتىپ بارعاندارى ءولىم ەدى.
تەك جانعازى سۇلتان عانا ۇندەگەن جوق. ەندىگى جاسى ۇلعايىپ، جەتپىستىڭ ۇستىنە شىققان شال، جۇرەگى شايىلىپ قالىپتى. ءارى كەشەگى جەڭىستەن كەيىن جانقوجانىڭ ابىرويى بۇرىنعىدان دا كوتەرىلەدى. ارجاعىنداعى ءتورتقارا، بەرجاعىنداعى قاراكەسەك، قاراساقالدار... كىشكەنەلەر... ءقازىر جانقوجا قايدا باستاسا، قالىڭ ەل سولاي قوزعالادى. قايتا ۇستاسۋ قاتەرلى ەدى.
حاندىققا ءۇش رەت قول سوزدى... ءبىرىنشى جولى تارازىنىڭ ءبىر باسىندا ارىنعازى، التى ءالىم جانعازىنى شەتكە قاقتى. كوكىرەكتە بايلانعان كەك وعان حيۋانىڭ شاشپاۋىن كوتەرۋگە ءماجبۇر ەتتى. وبالى نە كەرەك، التىن تاققا ول وتىردى. ءبىراق تاعدىر حاندىق سالتاناتىن ۇزاعىنان قىزىقتاۋدى جازباعان ەكەن. تاقتان تايدىرىپ قانا قويعان جوق، باسىنا قورلىق كورسەتتى. حان باسىمەن قارا قازاقتىڭ، جانقوجا باتىردىڭ قويىن باققان سوناۋ ءبىر كۇندەرىن جانعازى ەكى دۇنيەدە ۇمىتپايدى. جاسى جەتپىستەن اسقان شاعىندا، ەدىگەنىڭ ەسكى كەگىن جوقتاپ كەلگەن بەتى... ماڭدايىن تاسقا سوعىپ قايتىپ وتىر. جانقوجانىڭ القىمىنا بۇل جولى دا قولى جەتكەن جوق. راس التى ءالىم ويراندالدى. تالاي ادامنىڭ باسى الىنىپ، تالاي بالا بەسىگىمەن سۋعا اعىزىلدى... ودان كەيىن قازاقتان جاقسىلىق دامەتۋ كيىن... كولعا تۇسسە وڭدىرمايدى! تىزە كورگەن ەل اشۋلى حان سىربازىمەن ايانباي الىسادى. ءارى جانقوجانىڭ جاعىندا ورىستىڭ زەڭبىرەگى بار. بەس-التى وق شىعارعاندا، ءۇش مىڭ قولدى تورعايداي توزدىردى... قورقاقتىڭ جانى قانداي ءتاتتى. سول دوپتىڭ بىرەۋى تۇسكەندە عوي... امان بول!
جانعازى بالاسى قايتىپ كەلگەن كۇنى جاتىپ قالعان. جاڭا جورىقتىڭ جايى ءسوز بولعاندا، سىرقاتىن سىلتاۋراتتى. قورشاۋلى تۇيەنىڭ ۇستىندە اۋلىنا قايتىپ بارا جاتىر...
— بالەنىڭ باسى جانقوجا... جانقوجانىڭ باسى الىنسا، رايىم بەكىنىسى دە قۇلايدى. جورىق باستالاتىن بولسا، ەڭ اۋەلى جاقسىقىلىشتاعى جانقوجانىڭ اۋلىن باسىپ قالۋدىڭ امالىن قاراستىرىڭدار! — قوشتاساتىن جەردە راحمانبەردى مەن الدانا زارعا سونى قايتا-قايتا ەسكەرتتى.
ءداۋقارانىڭ بوكتەرىندە قالىڭ قول كۇن ساناپ وسەدى.
ەلدىڭ الدى بولىپ بۋرا سۇلتان قوسىلدى. سوڭىندا قىرىق-ەلۋ جىگىت، ءبارى دە الەكەدەي جالاقتايدى. بۇگىن قوقان حاندىعىندا، ەرتەڭ حيۋا يەلىگىندە، — ءار جەردەن ءبىر توبە كورسەتەتىن تاۋكە سۇلتاننىڭ بالاسى قىلىش ۇستىندە سەرت ۇستامايتىننىڭ ءوزى ەدى. سۇلتان باسىمەن بارىمتاعا دا ارالاسادى. كوزدەي كەلىپ قالسا، ساۋدا كەرۋەندەرىن توناۋدان دا تايىنبايدى. سوندا قىلمىسىنان قورىنىپ، وردالىق اتاناتىن قازاقتاردان ىرگەسىن اۋلاق ۇستاي جۇرەتىن بۋرا سۇلتان، ورىسقا قارسى جورىق باستالعانىن ەسىتىپ، اتقا قونىپ وتىر. وعان تەگىن ولجا كەرەك...
ەكىنشى بولىپ سوڭىندا ەكى مىڭ سىپايى بار ءىزبان كەلدى. جەر قايىسقان قولدى كەرىپ، جالاڭاياق قازاق سۇلتاندارى قىزعانا قارايدى.
قالىڭ قوڭىراتتى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن، شىنجىر بالاق شۇبار ءتوس بي ءىزباننىڭ ىشكى ەسەبى تۇگەل. ءازىر ورىسپەن كەزدەسىپ كورگەن جەرى جوق. سىرتتاي دابىرايتىپ ايتقان ءسوزدى داڭعازاعا جوريتىن ەدى. وسى جولى ءارۋاقتار قولداپ، ورىستاردى قاشىرعانداي بولسا، كوپ نارسەدەن دامەسى بار.
سوندا التى مىڭ ءۇي قوڭىراتى سوڭىندا، ءىزبان ەرتىپ سىر بويىنان شىعادى. ونى كورگەن ون ءتورت رۋ قاراقالپاق تۇگەل كوتەرىلەدى. سىردان بەرى قاراي كوسىلىپ جاتقان كەڭ ولكە — جاڭاداريا مەن قۋاڭداريا وڭىرىنە بۇكىل قاراقالپاق مولىنان سىيىپ كەتەر! جەل جاعىنا پانا بولاتىن ەل تابىلسا، ءىزباننىڭ ول تىلەگىنە حيۋا حانى مۇحاممەد ءامين دە قىرىن قاراي قويماس...
قاراشا كىرگەن كۇنى ءداۋقارانىڭ تۇبىنە جينالعان قولدىڭ سانى سەگىز مىڭ ادامعا جەتتى.
رايىم بەكىنىسىندە زەڭبىرەك بار ەكەنى راس. ءبىراق ورىس اسكەرىنىڭ بەس-اق ءجۇز ادام ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ولاردى السىرەتۋ ءۇشىن راحمانبەردى بەكىنىستى قازاق اۋىلدارىنان ءبولىپ تاستاۋدىڭ ارەكەتىن ويلاستىراتىن بولدى. ال زەڭبىرەك وعىن زيانسىزداندىرۋ قيىن شارۋا ەمەس. حان بەكىنىسكە تۇندە شابۋىل جاساۋ تۋرالى ءوز جوسپارىن ۇسىندى...
ەندىگى قازاق اۋىلدارى قىس قىستاۋىنا ورالدى. جورىقتى اسىقتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. قاراشانىڭ ءىشى جىلى بولاتىن سىڭاي تانىتىپ تۇر. مەجەلى كۇندى وسى ايدىڭ اياعىنا بەلگىلەدى.
وعان شەيىن راحمانبەردى بەك قولدىڭ باس-اياعىن جيناستىرىپ، تارتىپكە كەلتىرەتىن بولىپ وتىر.
* * *
باس توقسانعا ءبىر اپتا قالعاندا، داريانىڭ قۇيىلىسىندا مۇز ۇستاسقانى جايلى حابار كەلدى. راحمانبەردىنىڭ جانسىزدارى جاڭالىقتى جاتقىزبايدى. ەل ارالاعان شايقى بۇرعى ديۋانالار كۇن قۇرعاتپاي قاتىناپ تۇر.
راحمانبەردى سول كۇنى كەشكە قولباسىلاردى كەڭەسكە شاقىردى. ءىزبان قايدا بارسا دا، ات قوسشى جىگىتى پالۋاننيازدى قاسىنان قالدىرمايدى. جاس قاراقالپاقتىڭ ەكى كوزى شاتىردىڭ تورىندەگى تورەلەردە، ەسىكتى جامىلىپ وتىر.
— قول داريادان ۇشكە ءبولىنىپ ءوتۋى كەرەك. — راحمانبەردى بەك سامپىلداپ سويلەيدى. — ءىزبان مەن الدانازار باستاعان قاراقالپاقتار مەن ءبىر توپ قازاق جىگىتتەرى قامىستى كولىنە قاراي بەت الىپ، اقيرەكتىڭ ءۇستىن باسا جۇرەتىن بولىپ وتىر. ودان ءارى قاراي قاراقۇمعا قاراي تارتادى. جاقسىقىلىشتا وتىرعان جانقوجا باتىردىڭ اۋلىن تىك كوتەرە شاۋىپ الۋى كەرەك، — دەدى داۋسىن كوتەرە ءتۇسىپ. — جولدا كەزدەسكەن اۋىلدار اياۋسىز ويراندالىپ وتىرىلسىن! قىزىلقۇمعا قاراي بورىكتىرە قۋىڭدار بالەمدى!
ەكىنشى توپتى ەلكەي سۇلتان مەن بۋرا تورە باستاپ شىعاتىن بولدى. بۇلار ەكى مىڭداي ادام، رايىم بەكىنىسىن كوكشەكول جاعىنان ورالىپ ءوتىپ، ورىستاردىڭ تۋ سىرتىنان تيەدى.
— قالعان قول مەنىڭ قاسىمدا بولادى. داريادان تالبوگەتتىڭ قاسىنان ءوتىپ، تۇندەلەتىپ ورىس بەكىنىسىنە باسىپ كىرەمىن!
كەڭەستەن شىققان بويى ءىزبان سىپايلارىن ارالادى. الدارىندا اۋىر جورىق، ازىق-تۇلىك ءبولىستىرۋ كەرەك ەدى...
— ساعان جورىق جورىتىپ، جۇرتتىڭ الدىنا ءتۇسۋدىڭ قاجەتى بولا قويماس، — دەدى پالۋاننيازعا. — قاسىڭا ەكى جىگىت بەرەمىن. ارعىماقتاردىڭ قاسىندا بول!
ءىزبان ءبىر باسىنا ون ارعىماق باقتىرىپ وتىر. قاشقاندا دا، قۋعاندا دا باسى ارتىق كولىكتىڭ زيانى جوق. حيۋا ءبيى سولاي ويلايتىن ەدى.
بۇل كۇندەرى قولدىڭ الدى قۋاڭداريا بويىنا شىققان. كەشكە قاراي جانكەنت قامالىنا جەتىپ قوندى.
سول كۇنى ۇشكە بولىنگەن قول ءۇش باعىتتا العا قاراي جىلجىپ بارا جاتتى.
حيۋالىقتار تاڭەرتەڭ قوزعالىپ ەدى. ءىزبان اتقا تۇسكە جاقىن قوندى. الداعى قوسىننىڭ ارتىندا شۇباتىلعان شاڭ بارادى. ودان كەيىن ازىق-تۇلىك ارتىلعان تۇيەلەر شۇبىردى. پالۋاننياز سولاردىڭ اراسىندا كەلەدى. قاسىندا ەكى جىگىت، جەتەكتەگى اتتار سانى كوبەيگەن سوڭ، جۇرىستەرى ونبەي قويدى.
بۇل ءتۇنى دالادا تۇنەپ شىقتى. سىر بويىنداعى قازاق قىستاۋلارىندا ءبىر جان جوق، جاۋ حابارىن ەسىتىپ، الدى-الدىنا باس قايىپتاپ كەتكەندەرى كورىنىپ تۇر.
جىگىتتەر سودان سوڭ-اق ءوز قولباسىلارىنان ايرىلىپ قالعان. الدارىندا ۇلكەن قولدىڭ شۇبىرىندى ءىزى، ايتەۋىر اداسقان جوق.
ساسكە تۇستە سىرداريادان ءوتتى. مۇزدىڭ بەتى ايناداي جارقىرايدى. سۋعا سەنىپ بولمايدى، العاشقى مۇزدىڭ اقساق ويىلىپ جاتاتىن ادەتى... ءبىراز داريا جاعالادى...
الدارىندا ۇلكەن سۇردەك جاتىر. سونىڭ جوباسىمەن قورقا-قورقا مۇزعا ءتۇستى. ايتەۋىر بەرىك كورىندى.
وتكەن جەرلەرى ۇشىرگە اتالادى ەكەن. شامالى جۇرگەن سوڭ، الدارىندا جارقىراعان كول كورىندى. ونىڭ اتىن ءبىلىپ جاتقان ءبىر جان جوق، قاراقالپاق جىگىتتەرى ءىزباندى ىزدەدى.
ىعى-جىعى قول... ءبىر-جار توپقا كەزدەسىپ ەدى، قازاق جىگىتتەرى بولىپ شىقتى. ءىزباندى سۇراعان قاراقالپاقتاردىڭ ءسوزىن قالجىڭعا اينالدىرىپ، اۋرەلەپ جىبەرمەيدى.
سولاي شىرماتىلىپ جۇرگەندە كۇن باتتى.
اياز قاقاپ تۇر. جەل ىزعارىنا ءبىر قىرىنداپ، جىگىتتەر دىردەك قاعادى. بىردە-بىرىنىڭ قالتاسىندا شاقپاق تابىلمادى.
اناداي جەردە لاپىلداعان وت جارىعى كورىندى.
لاۋلاتىپ جاتقان جىڭعىلدىڭ وتىنا ابىنىپ قاراقالپاق جىگىتتەرى وتىر ەكەن. كوبىسىنىڭ كيىمى جەلەڭ، سىرماق كۇپى ەدى. سولتۇستىكتەن سوققان جەل ەتتەن ءوتىپ، سۇيەگىڭە جەتكەندەي. جۇرت وتقا كىرىپ بارادى.
— جاقسى كەلدىڭ، پالۋاننياز. بي الگىندە عانا سەنى ىزدەتىپ، ادام جىبەرىپ ەدى. — اۋىلداسى سەيىتمۇرات ەرشى پالۋاننيازدى ءبيدىڭ شاتىرىنا ەرىتىپ الىپ باردى.
ءىزباننىڭ قاسىندا ون شاقتى قولباسى باتىرلار، قوي ەتىن تۋراتقان پالاۋدى الدارىنا الىپ جاتىر ەكەن.
— نەگە كەيىندەپ قالدىڭدار؟
پالۋاننياز تاڭ اتقالى اداسا-اداسا ءوز جىگىتتەرىن ازەر تاپقاندارىن ايتتى.
— Ac ءىشىپ، الدەنىپ الىڭدار. — ءبىز ءقازىر اتقا قونامىز. كۇندەگىدەي قولدان ون شاقتى شاقىرىم كەيىندەۋ ءجۇرىپ وتىراسىڭدار عوي. كۇن شىققان سوڭ قوزعالىڭدار...
جاڭا سويىلعان قويدىڭ جاس ەتى تاڭدايدى جۇلادى. وسى كولدىڭ سىرتىندا قازاق قىستاۋىنا كەزدەسىپ، تىگەرگە تۇياق كويماي شاۋىپ الىپتى... ونشا باي اۋىل كورىنبەيدى. بەس جۇزدەي قوي ولجا تۇسەدى ەكەن. حيۋالىقتاردىڭ سىباعاسىنا ءۇش ءجۇز قوي تيەدى... ءار قوسقا ءبىر قويدان ازىققا بەرىلىپ، ارتىلعان ءبىر ءجۇز باس قوي ءبيدىڭ شاتىرىندا قالىپتى. ولجادان قۇر قالعاندار وڭاشا كۇڭكىلدەسەدى...
اۋەلى مىڭعا جاقىن جىگىت قازاقتار قوزعالدى. ودان كەيىن قاراقالپاقتار اتقا قوندى.
ات باقتاشى جىگىتتەر قالىڭ قولدىڭ سوڭىندا اقىرىن اياڭداپ كۇندى ۇزاتتى.
تۇسكە جاقىن قار قىلامىقتاپ، اياعى اق بۇرقاق بوراسىنعا اينالدى. بىرتە-بىرتە الدىنداعى قالىڭ قولدىڭ سۇردەگى عايىپ بولىپ، اينالا قار كورپەسىنە ورانىپ العان. جىگىتتەر قالاي قاراي جۇرەرىن بىلمەي، داعدارىپ توقتاعان كەزدە، كوز ۇشىندا قارايعان قىستاۋدىڭ توبەسى كورىندى.
— ءبىز كورگەن اۋىلدى ولار دا كوردى عوي. سوندا بۇرىلايىق. ءىزبان اعانىڭ قالاي قاراي بەت العانىن سول قىستاۋدان سۇراپ الارمىز، — دەدى پالۋاننياز.
ون شاقتى ءۇيلى قازاق قىستاۋى ەكەن. كوبىسى باستىرما. ورتاسىندا جالعىز قاقىرا قاڭقيىپ تۇر. جىگىتتەر ات تۇمسىعىن قاقىراعا تىرەدى.
— اۋ، حابارلاس-اۋ!
قازاق سالتىن ەستۋى بار، پالۋاننياز قي قورانىڭ سىرتىندا شىرەنىپ ايقايلايدى. جان جوق.
قوراعا كىردى. الدارىندا الاسا تام ءۇي. ەسىگىن تارتىپ قالىپ ەدى، وپ-وڭاي اشىلىپ كەتتى. كەنەت كىشكەنتاي بالالاردىڭ شۋ ەتكەن داۋىسى شىعىپ، ءبىر قاتىن ويباي سالدى.
جىگىتتەردىڭ يمانى قاسىم بولعانداي، ەسىكتىڭ الدىندا سەلتيىپ-سەلتيىپ قالىپتى.
پالۋاننىڭ ءۇي يەسى قارا قاتىندى جۇباتتى. بۇلار قاراقالپاق جىگىتتەرى... ەشكىمگە زيانى جوق... تەك ءبىر ءتۇن بوي جىلىتسا بولعانى... جوندەرىنە كەتەدى...
قي قوراعا ارعىماقتاردى قاماپ، قاقىرا تامدا بوي جىلىتىپ وتىر. قاسىنداعى سەرىگى قورجىنىن الىپ كەلىپ، اۋزىن شەشتى. الگىدە ازىققا بەرىلگەن قويدىڭ جىلىگىن، جۇگەرىنىڭ جارماسىن شىعاردى. ءۇي يەسى ايەل قازان كوتەرىپ جاتقاندا، بۇلار قاننەن-قاپەرسىز ۇيقىعا كىرىسكەن.
جاۋراپ جەتكەن پالۋاننياز جىلى پەشتىڭ الدىندا ابدەن بالبىرادى. ءبىر قالعىپ كەتكەندە، وشاقتىڭ اۋزىندا بالالاردىڭ قىڭقىلداعان دىبىسىنان وياندى. پىسكەن بوتقانىڭ ءتاتتى ءيىسى مۇرىنىن قىتىقتايدى. كەنەت ءىشى يتتەي ۇلىپ، پالۋاننيازدىڭ اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىردى.
قارىنى اشقان بالالار نە تىڭدايدى، مۇرىندارىنا پىسكەن استىڭ ءيىسى بارعان سوڭ، شەشەسىن ءپىسىرىپ جەگەلى جاتقانىن پالۋاننياز تۇسىنە قويدى. ونىڭ ەسىنە تەتە ءوسىپ كەلە جاتقان ەكى ۇلى ەرنياز بەن قىدىرنياز تۇسكەن. قازاننىڭ باسىنا ءوزى بارىپ، بالالاردىڭ توستاعاندارىنا تولتىرا جۇگەرى بوتقا سالىپ بەردى. سودان كەيىن ۇيىقتاپ جاتقان جولداسىن وياتتى.
اش جىگىتتەر قارىندارىنا اس بارعان سوڭ ءتىپتى قالجىرادى. بۇل اۋىل وزدەرىن تۇرىكپەن شاپتى دەپ وتىر. قارا قاتىن ءىزباندى دا بىلگەن جوق... باقتاشى جىگىتتەر قولباسشىسىنان تاعى اداسىپ قالعان. ءتۇن ىشىندە قايدا قاڭعىرادى؟... وسى اۋىلعا قونىپ، تاڭەرتەڭ ىلگەرى قوزعالىپ كەتۋ كەرەك... ال ارعىماقتاردى ءۇش جىگىت كەزەكپەن كۇزەتىپ شىعادى.
بۇل اۋىلدى شاۋىپ كەتكەن ءىزباننىڭ سىپايلارى... ەلەڭ-الاڭدا قامسىز وتىرعان قىستاۋعا قاپى سوعىپ، قارسىلاسۋعا كەلتىرگەن جوق-تى.
بۇل قاتپانىڭ ءۇيى. بەكەتاي بۇدان ءۇش كۇن بۇرىن جانقوجاعا كەتەتىن ەدى. حيۋانىڭ اسكەرى جاڭاداريادان بەرى قاراي ءوتىپ، جىلجىپ كەلە جاتقان حابارىن ەسىتىپ، باتىرعا جەتكىزگەنشە اسىقتى...
الدىڭعى كۇنى جانقوجانىڭ قامىستىنىڭ ارجاعىندا جاتقام حابارى شىققان. قىستاۋدى شاپقان جاۋدىڭ بەت الىسى سولاي قاراي، بۇل جەردە كىدىرگەن جوق. ىلە-شالا قاتپا دا اتقا قوندى. جاۋدىڭ شاۋىپ كەتكەنىن رايىم بەكىنىسىندەگى ورىس تورەسىنە حابارلاۋ كەرەك ەدى.
پالۋاننياز ونىڭ ءبىرىن دە بىلمەيدى. ونىڭ كەشەگى ەسىتكەنى حيۋالىقتار قامىستى كولىنىڭ تۇمسىعىن اينالىپ، جانقوجانىڭ اۋلىنا قاراي بەتتەيدى. بۇرىن قازاق ساحاراسىنا شىعىپ كورمەگەن جىگىتتەر ءقازىر كەزسىز كوبەلەكتەي، قالاي جۇرەرىن بىلمەي، قاڭتارىلىپ وتىر.
پالۋاننياز كۇزەتتە تۇراتىن جىگىتتى ەرىتىپ دالاعا شىقتى. ءتۇن تاستاي قاراڭعى. جەل ىزعارى بەتتى قاريدى. قي قورانىڭ ءىشى ومبى قار ەدى.
— ۇيىقتاپ قالىپ، ماسقارا قىلما! قازاقتارعا سەنىم جوق، اتتاردان ايرىلساق، ءىزبان ماڭدايىڭنان سيپامايدى...
ۇيگە كەلىپ قورىلعا باستى.
سودان تاڭ الدىندا وياندى. ءۇيدىڭ ءىشى الا كولەڭكە. ال دالادا ۋ-شۋ ەدى.
ورىستار كەلىپ قالىپتى.
پالۋاننيازدىڭ جىگىتتەرى تۇتقىنعا ءتۇستى.
ورىستاردىڭ قاسىندا قىرىق-ەلۋ قازاقتار ءجۇر. سولاردىڭ سوزىنەن تۇسىنگەنى ءىزبان باستاعان قول كەشە كىشى بەسىن الەتىندە قامىستى كولىنە جەتەدى. جاعاداعى قالىڭ قامىستىڭ اراسىندا جانقوجانىڭ جاساقتارى جول توسىپ جاتقانىنان حابارسىز... قۇرۋلى ارانعا ءوزى بارىپ ءتۇسىپتى.
رايىم بەكىنىسىنىن كومەندانتى ەروفەيەۆ حيۋالىقتاردىڭ بار قيمىلىن قاس قاقپاي باقىلاپ وتىر. ءبىر جۇزدەي سالت اتتى قازاقتاردى قامىستى كولىنىڭ بەرگى سىرتىنداعى ماقپالكولگە قاراي اتتاندىرادى. ءىزبان باستاعان قول جانقوجانىڭ جىگىتتەرىمەن ايقاسىپ قالعان جەردە، تۋ سىرتىنان تاپ بەرىپ، وقتىڭ استىنا الۋعا بۇيرىق بەردى.
ءىزبان مەن الدانازاردىڭ سانىنداعى سىپايلار مەن قازاق جىگىتتەرىنىڭ ۇزىن سانى ءۇش مىڭعا تاقاپ قالعان. جانقوجانىڭ جاساعىنان ەكى ەسە كوپ ەدى. ءبىراق ۇرىس تاعدىرىن كوبىنە باتىل قيمىل شەشەدى.
جانقوجا قولدى ەكىگە ءبولىپ، ءوزى مىڭ جىگىتپەن نارىنباي تۇزىنىڭ سىرتىنداعى قالىڭ بىجىرعا بەكىندى. جاعاداعى قالىڭ قامىستىڭ اراسىندا بوي تاسالاپ جاتقان بەس ءجۇز جىگىتتىڭ ىشىندە ەستەكباي، قۇلباراق، ارىستانباي سياقتى جاۋجۇرەك باتىرلارى بار، جاۋ قيمىلىن كوزدەن قالت ەتكىزبەيدى. ۇرىستى دا سولار باستادى. باقتىبايلاعان ۇراندى ەسىتكەندە، بىجىردا تاسالانعان جىگىتتەردى جانقوجا دا اتقا قوندىرۋى كەرەك ەدى...
سىپايلار شۇباتىلىپ-شۇباتىلىپ تەمىرشى تاۋىنان بەرى قاراي استى...
سول كەزدە قار بۇرقاقتادى.
حيۋالىقتار قامىستىنىڭ باسىنا جەتكەندە، ءۇستى-باستارى اپپاق، جاۋراپ كەلە جاتىر ەدى.
وكپە تۇستان كەلە جاتىر ەدى.
وكپە تۇستان قازاقتار اق مىلتىقتاي ساپ ەتتى.
— باقتىباي، باقتىباي!
— ۇر،ۇر!
— قىر، جوي!
جان-جاقتان قاق سويىل جاۋىپ كەتتى.
بۇل سۇمدىقتى كۇتپەگەن ءارى بۇيداسىنان جەتەكتەگەندەي بولىپ ازەر كەلە جاتقان حيۋا سىپايلارى قۇلشىنىپ شىعا قويعان جوق. باستارىن قورعاپ، قارۋىن جاسقانا سىلتەيدى. كەيبىرەۋلەر كەيىن قاراي جالت بەردى.
سونى كۇتىپ تۇرعانداي، ءبىر ءبۇيىر قالىپ بارا جاتقان قالىڭ بىجىردىڭ ىشىنەن سامساعان سارى قول لاپ قويدى.
— باقتىباي، باقتىباي!
— جانقوجا، جانقوجا!
جانقوجانىڭ اتىن ەسىتكەندەي، ىلگەرى شىعىپ كەتكەن حيۋالىقتاردىڭ قوسىنى كەيىن قاراي جاپىرىلدى.
الدارىندا الدانازار باستاعان قازاق جىگىتتەرى اتتارىنىڭ باسىن تارتىپ ءيىرىلىپ قالعان ەكەن. تەمىرشى تاۋىنىڭ بوكتەرىندە كەلە جاتىر ەدى.
— اتتان، اتتان!
قاشقان جۇرتتىڭ الدىندا ءىزبان جەتتى.
— سۇلتان، نە قاراپ تۇرسىڭ، شىراعىم-اۋ. ءبىزدىڭ جىگىتتەر اناۋ، قىرىلىسىپ جاتىر...
— قولىڭدى تاستاي قاشقان ساعان جول بولسىن! — الدانازار وعان دۇرسە قويا بەردى.
قازاقتاردىڭ قيمىلىنان سەسكەنىپ تۇرعان تورەگە سىنىققا سىلتاۋ كەرەگىپ تۇر.
— اۋ، مەن ساعان شاپقانىم جوق پا؟
— وندا اتىڭنىڭ باسىن كەيىن بۇر! انالارىڭ قاشقان بەتىندە مەنىڭ جىگىتتەرىمدى تاپتاپ كەتەتىن عوي. توقتات!
الدانازار ات ۇستىندە وڭعارىلىپ وتىردى.
— ارحار، ارحار!
بۇل تورەلەردىڭ ۇرانى. قازاق جىگىتتەرىنىڭ اراسىندا قىرىق-ەلۋ تولەڭگىت بار ەدى. الدىمەن سولار ەلەڭدەسىپ، تىزگىندەرىن قىمقىرا ۇستاپ، العا شىقتى.
— توقتا، توقتا!
ءىزبان قاشقان سىپايلارىنىڭ الدىن كەس-كەستەپ باجالاقتاپ جاتىر.
سول كەزدە ولاردىڭ تۋ سىرتىنان قازاقتار ساپ ەتتى.
تەمىرشىنىڭ قۇيرىعىندا سامساعان ورىس سولداتتارى كورىنىپ تاسىر-تۇسىر مىلتىق اتىلدى.
الدانازار توبىنان بىر-ەكى جىگىت وققا ۇشتى.
شىڭعىرعان داۋسى قۇلاقتى جارىپ بارادى.
ارتىنا جالت قاراعان ءىزبان ورىستاردى كورگەندە، زارەسى ءزار تۇبىنە كەتتى. كومەكەيىنە ءبىر ءتۇيىر تاس تىعىلعانداي، دىبىسى شىقپايدى. قاشىپ بارا جاتقان ءوز جىگىتتەرىنە قوسىلعانشا اسىعادى. نە دە بولسا، كوپتىڭ اراسىندا ءجۇرۋ ءقاۋىپسىز ەدى. قارا ارعىماقتى باسقا-كوزگە توپەپ بارادى.
الدانازار توبى دا بىت-شىت بولدى.
كۇن نامازدىگەر ەدى.
قاشقان جاۋ اقيرەك جوتاسىنىڭ قۇيرىق جاعىن الا، دالاعا قاراي جوسىدى.
سىرداريا جاقتا رايىم... سودان نەعۇرلىم اۋلاق جۇرسە، بالە-جالەدەن دە قاشىق بولاتىنداي، ورىستىڭ مىلتىعىنان قورقىپ بارادى...
ەگەر كەلگەن ىزىمەن كەيىن قايتقاندا، ءىزبان ءبيدىڭ ارعىماقتارى امان قالۋى مۇمكىن ەدى...
پالۋاننياز بۇل كەزدە، مۇرىنىندا بوتقانىڭ ءيىسى، پەشتىڭ تۇبىندە قالعىپ-مۇلگىپ وتىر... قولباسىنىڭ بالەگە ۇشىراعانىن بىلمەيدى. تاماعى تويعان سوڭ قامسىز ۇيىقتاپ قالدى.
حيۋالىق سەرىكتەرىنىڭ ماسقارا بولىپ قاشىپ كەتكەنىن ءوزى رايىم بەكىنىسىندە تۇتقىندا وتىرىپ ەستىدى.
ءبىر اپتادان كەيىن تۇتقىنداعى حيۋالىقتار، ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ سوڭىندا، ورىنبورعا جونەلتىلدى. پالۋاننياز ىشىندە كەتىپ بارادى. كۇن قاقاعان اياز... كيىمدەرى جۇقا تۇتقىنداردىڭ بەت-اۋىزدارى قاپ-قارا، ۇسىك ىزىنەن كورىنبەيدى. ءبارى دە جولدا ءولدى. ون بەس جىگىتتەن ءتىرى قالعان جالعىز پالۋاننياز ەدى.
* * *
جانقوجانىڭ قامىستى تۇبىندەگى جەڭىسى قازاق دالاسىنا جايدىڭ وعىنداي تەز تاراپ كەتتى.
بۇل كۇندەرى جامانقۇل توسەك تارتقان سىرقات ەدى.
وسىدان ءتورت جىل بۇرىن ءۇش كۇن قاتارىنان بوران سوعىپ، باي اۋلىنىڭ بار جىلقىسى ىعىپ كەتتى. باياعى اۋىر داۋلەت جوق، قىرىق-ەلۋ باس ەدى. جىلقى سوڭىندا ءوزى دە ءجۇر، باي ەكى ءتۇن دالادا تۇنەدى. ۇيگە كەلگەندە سۋىق تيگەن اۋرۋ... قىستاي كۇركىلدەپ ءجۇرىپ، كوكتەم تۋعان سوڭ جاتىپ قالعان. باقسىعا دا قاراتتى، قويدىڭ تەرىسىمەن قاقتىردى، مولدادان ىشىرتكى جازدىرىپ تا الدى. ءبىراق سىرقاتىنان تۇزەلە قويمادى.
جاز ايىندا ەپتەپ تاۋىرلەنەدى. جايلاۋعا قورشاۋلى تۇيە ۇستىندە ازەر جەتەتىن باي، قىس قىستاۋعا ورالاتىن كەزدە اتقا وتىرۋعا جاراپ قالاتىن ەدى.
ءبىراق قاشان قازان سوعادى، ءبىر كۇركىلدەگەن جوتەل باستالادى. قىستاي توسەكتەن باس كوتەرۋى سيرەك... الگى جوتەل ءبىر ايىقپاي-اق قويدى.
بيىل سۇمبىلە تۋعان سوڭ-اق جايلاۋداعى اۋىل سۇرگىنگە ءتۇستى. حيۋالىقتاردىڭ شاپقىنشىلىعىنان قورىققان ەل، جىڭىشكە قۇمعا قاراي بوسىپ كەتتى. سول سۇرگىن جامانقۇلدىڭ دا تيتىعىنا جەتىپتى. قوسارالداعى قىستاۋعا اتتىڭ ۇستىندە ازەر وتىرىپ كەلدى.
وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن بەكجاراستى جانقوجاعا جۇمساپ ەدى.
— جاكەمدە ايۋدىڭ اق ءدارىسى بار دەيتىن. مىناۋ دەرت مەڭدەتىپ بارادى. سونىسىنان ءبىر شىمشىم بەرسىن...
الگىدە بەكجاراس كەلىپ كەتتى.
باتىر اۋەلى جامانقۇلدىڭ قانداي سىرقاتى بار ەكەنىن سۇراستىرىپتى. سودان سوڭ كۇلگەن كورىنەدى.
— جامانقۇلدا تۇيە كوپ قوي. سيىرى دا بار شىعار... ەندەشە ءبىر توستاعان تۇيەنىڭ سۇتىنە ءبىر كەسە سارىماي سالىپ، بىلعاپ-بىلعاپ جىبەرىپ، باسىنا كوتەرىپ سالسىن. وسى ەمدى جاز شىققانشا كۇنىنە ءۇش مەزگىل جاسايدى. ايۋدىڭ اق ءدارىسى دەگەن سول.
قولىندا سىرلى توستاعان تولى تۇيەنىڭ ءسۇتى، جامانقۇل قاسىقپەن ساپىرىپ وتىر...
نەشe ءبولىپ ءىشىپ، ءبىر توستاعان ءسۇتتى ازەر تاۋىستى.
شامالى تىنىسى كەڭىپ قالعانداي، ەكى-ۇش رەت جوتەلىپ قاقىرىق تاستادى.
ءبىراق سول جاق بۇيىرىندە شانشۋ سىرەستىرىپ قوزعالتپايدى. جىلداعى ادەتى: كۇز تۇسكەن سوڭ سول جاق بۇيىرىنەن شانشۋ ۇستايتىن ەدى. بيىل ءتىپتى بوساتپاي قويدى.
جاكەم بىلمەسە نەگە ايتسىن... ءبىر توستاعان ءسۇت... ءبىر كەسە سارىماي... ۇيدەن تابىلاتىن ءدارىنى ءتورت جىلدان بەرى جۇرتتان سۇراپ جۇرگەندەرى... ءاي، قازاقشىلىق-اي!
جاكەمە قۇداي قۋات بەرىپ قويعان عوي... ايتپەسە، جاسى سەكسەنگە شىقتى. قىستىڭ كوزى قىراۋدا جاۋعا اتتانىپ جۇرگەنى اناۋ... باسقا شالدار بولسا، تەزەگىمەن قاتىپ قالار ەدى.
بۇل جولى حيۋالىقتاردىڭ ويسىراي جەڭىلگەنىن بەكجاراس ايتىپ وتىر. قاسىندا ءالىقۇل اۋلەتىنىڭ ون بەس جىگىتى، سەگىز كۇن ءى.ءۇرىپ قايتقان. قامىستىنىڭ باسىنداعى شايقاستى ايتىپ تاۋىسا المايدى...
بەكجاراس ورىستىڭ مىلتىعىن ايتسا، اۋزىن اشىپ، كوزىن جۋمادى. ورىستار... وسىلار كەلگەلى شاپقىنشىلىق دا كوبەيدى... ايتەۋىر جاكەم... ول كىسىنىڭ حالىققا جاماندىق ويلامايتىنىنا جامانقۇل دا سەنەدى. ايتپەسە، ورىستىڭ اتى قورقىنىشتى ەدى.
وسىنداي ابىسىرەڭ زاماندا ءوزىنىڭ اۋىرىپ قالعانى... تاڭسىققوجادان ءۇش بالا... باس كوتەرەرى ءوزى... ولاي-بىلاي بولىپ كەتسە، بۇل اۋىل توزىپ كەتەتىن شىعار...
جامانقۇلدىڭ بار ارمانى كەنجەعۇلدى اياقتاندىرۋ ەدى. باپاسى بيىل جيىرما ءبىر جاسقا شىققان ەكەن. ءبىراق قوندىبايدىڭ قىزى جاس بولىپ، دىڭكەنى قۇرتىپ تۇر. سەگىز جاستاعى شىپ-شيكى ءسابي... قۇداسىن قيناۋعا جامانقۇل ۇيالدى.
بايدىڭ ەركە بالاسى كەنجەعۇل سايقىمازاقتاۋ بولىپ ءوستى. ۇلكەن ۇلى ءنادىر تۋعالى جارىمجان، كەنەسارى اۋا كەشەتىن جىلى دۇنيە سالعان. جامانقۇلدىڭ ءبىر دامەسى، كەلىنىنىڭ باسىنا نەكە سالدىرىپ، قاينىسى كەنجەعۇلعا قوسپاق ەدى. جەسىر كەلىنشەك ءبىر قىزىمەن قالىپ وتىر...
ون بەس جاسار كەنجەعۇل شوشىپ كەتتى. سودان ءبىر جاز اۋىلدان بەزىپ، كۇزدىڭ كۇنى ازەر ورالدى...
بالالىعى شىعار... ەسى كىرەر... ءبارى دە ورنىنا كەلەر... سولاي دامەلەنىپ جۇرگەندە، كەلىنى قايتىس بولدى.
كەنجەعۇل بايدىڭ جالعىزى، ءبىر جان ماڭدايىنان شەرتپەيدى... سودان سوڭ سايقىمازاق بولماعاندا قايتەدى. ول دا ەشتەڭە ەمەس... اكە كوزى سىنشى، جالعىز ۇلدىڭ شارۋاعا قىرى جوق، ىسكە ولاق بولىپ وسكەنىن ءىشى سەزەدى... ولاي-بىلاي بولىپ، ءوزىنىڭ كوزى جۇمىلسا، بۇل ءۇيدىڭ كۇن كورۋى قيىن ەدى.
مال تۇلىگىنەن قىرىق-ەلۋ جىلقى، بەس جۇزدەي قوي بار. كوشتىك قانا تۇيە ۇستايدى...
كەنجەعۇل تاڭ اتسا، كوك جورعاعا مىنەدى. سودان ءۇش-تورت كۇنگە شەيىن جوق. قايدا بويجەتىپ وتىرعان قىز بار، بالاسىنىڭ سول اۋىلدى قىرىنداپ جۇرەتىنىن باي دا بىلەدى...
قوندىبايدىڭ قىزى وسە جاتار. قولدا داۋلەت بار، باسقا ءبىر جەردەن قىز ايتتىرۋعا دا بولار ەدى. وعان ايتۋاردىڭ ءارۋاعىن سىيلايدى. ءقازىر قىرىق ءۇي داۋلەت ايتۋار اۋلى اتالاتىن ەدى.
جامانقۇل بۇل امىرىندە جىلقىدان باسقا تۇلىككە باقتاشى جالداپ كورگەن جوق. قويىنا سان جەتپەي جۇرگەن كەزدە، ونى باعاتىن بەكق ۇلىنىڭ بالالارى ەدى...
ءقازىر دە بۇل اۋىلدىڭ تۇيەسى مەن قويىنا توقال شەشەسىنەن تۋعان ىنىلەرى تولەباي مەن تومان قارايدى.
ەكى ءىنىسى وسىدان توعىز جىل بۇرىن ەنشى الىستى.
دۇنيەقور تومان دۇرىلدەپ بايىپ كەتكەنشە اسىققانداي، مالىنىڭ ۇستىنە شىق قوندىرمايتىن. ەكى جىل قاتارىنان قاراۋىل ۇيشىگىنە جالداندى. سونداعىسى قوراسىنا ءبىر-جار مال بولسا دا قوسىلا بەرگەنىن ءتاۋىر كورەدى.
سول كەزدە عوي جامانقۇلدىڭ جىلقى سوڭىندا سۋىق تيگىزىپ الىپ جۇرگەنى...
ءبىراق توماننىڭ دا پايداسى زيانىنا جەتكەن جوق...
ءبىر جىلى قاسقىر مالعا جاۋداي ءتيدى. دالادا باعۋسىز جۇرگەن قويدى تاماقتاپ كەتىپتى. قاسقىر دا جىرتقىش... جەگەنى ءتورت-اق قوي، ال جارالاپ كەتكەنى جۇزدەن اسادى ەكەن... سونىڭ ىشىندە مال بولىپ، سۇردەككە قوسىلعان ءبىرى جوق... تومان سولاي قالعان قىرىق-ەلۋ قويىنان قول جۋدى.
انا جىلى جىلقى ىعاتىن جولى، كوپ شىعىن بولعان. كوكتەمدە تاڭسىققوجانىڭ بالالارى الپىس-جەتپىس جىلقىنىڭ ولىگىن تاۋىپ الدى. تومان سودان سوڭ جالعىز بيە ۇستاپ قالدى.
تولەبايدىڭ ءحالى سوعان جاقىن...
توقالدان تۋعان ەكى ءىنىسى باياعى قالپى قاسىندا وتىر. كوش كولىگى دە، ساۋىن سيىرى دا بايدىڭ موينىندا... باياعىشا بايدىڭ مالىن باعادى...
ول كەزدە وزدەرىن يەن داۋلەتكە ورتاق بىلەتىن. شارۋا قامىن جامانقۇلدىڭ ارجاعىندا ويلاپ، قۇلشىنىپ جۇمىس ىستەيدى.
ءقازىر بايدىڭ مالى — جاۋدىڭ مالى، قۇلىقسىز قيمىلدايدى.
باس توقساننىڭ ءىشى... دالادا اق بۇرقاق بوراسىن. دارەتكە شىعىپ قايتقان جامانقۇل پەش تۇبىنە جەتكەنشە ەكى رەت ءسۇرىنىپ تۇردى.
سىرقاتتانعان سوڭ، قاراقالپاقتارشا تام ءۇي سالدىردى. قارىن تەرەزەنى جەل سابالايدى. ءۇيدىڭ ءىشى كۇڭگىرت... باي كوڭىلىندە بۇل ءۇيدىڭ ەرتەڭگى تاعدىرى دا سولاي كۇڭگىرت ەلەستەيدى.
ەل ءىشى كۇندە شاپقىنشىلىق... ءبىر كۇزدە حيۋالىقتار ەكى رەت كەلگەن ەكەن. بۇل اۋىلدىڭ جايلاۋى سىر بويىنان سىرت، ايتەۋىر امان قالدى. ال التىنباي مەن جاقايىم، قۇرماناي-قۇتتىق ىشىندە كوپ اۋىل شابىلىپ قالىپتى...
اقيرەكتىڭ استىندا بەس ءجۇز باستىرما وتىر...
ءبارى دە مالىن قول جۋعان، ەندى جەر ەمشەگىن ساۋادى. جەر تىرنالاپ، تارى سەبەدى...
قازاقتان بەرەكەت كەتتى.
جانقوجا دا قارتايدى، قاشانعى بولسىن دەنساۋلىق، ءبىر كۇنى كوزىن جۇمادى... ورىستى ءوزى شاقىرىپ اكەلدى دەسىپ ءجۇر... الدە وزىنەن كۇش كەتكەنىن بايقاعانى ما؟
ورىس اۋىزى تۇكتى كاپىر... ونىڭ ەل ۇستىنە كەلگەنى جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس... جامانقۇل كۇرسىنەدى.
باياعىدا ەسىتكەن ءبىر ولەڭى ءتىلىنىڭ ۇشىندا... باي كۇڭگىرت كەشتە اقىرىن ىڭىلدايدى.
ورىس قىلدى ورامدى،
قۇداي بەردى بوراندى.
قالاي قيىپ كەتەرمىن،
قوس بەلدەۋ سالعان قورامدى...
— قۇدايدىڭ قايداعى جاماندىعىن شاقىرماشى! انشەيىندە قۇلاعى مۇكىس قارا كەمپىر بۇل ولەڭدى انىق ەستيدى. كەيىپ قالدى. رايىمعا ورىس كەلىپ ورناعالى قاشان... قۇلاعى مۇكىس كەمپىر، وعان قانشا ايتساڭ دا سەنبەيدى. ورىستى شاقىرىپ وتىرعان جامانقۇلداي-اق، ءتىلىن كاليماعا كەلتىردى.
— كۇن قاقاپ تۇر.
جامان تونى قاۋدىرلاپ تومان كىردى.
— قويدى قامىس ىشىنە يىردىڭدەر مە؟
قوسارالدىڭ تەرىستىك جاق بەتىندە ەسكىلىكتى كول ورنى جاتىر. داريا قاتتى تاسقان جىلدارى، قوسارالدىڭ تۇبىنەن جىرىپ كەتىپ، كولدى سۋ الادى. سودان بەس-التى جىلعا شەيىن تامشى سۋ قوسىلمايدى. كولدىڭ ۇلتانى قۇرعاپ، ورنىندا قالىڭ قۇراق وسەتىن ەدى. جامانقۇل اۋىلى قويىن قىس قامىستىڭ ىشىندە ساقتايدى.
— قوي ءيىرىلدى. تۇيەلەردى قورانىڭ ىشىنە كىرگىزدىم. — تومان تەرى قولعابىن شەشىپ الىپ قاعىندى. اياعىنىڭ استىندا قار ەرىپ جاتىر. — كۇن قاقاپ تۇر...
جامانقۇل بىردەڭە ايتاتىنداي اۋىزىن اشا بەرىپ، جوتەل بۋلىقتىرىپ توقتادى. قيقىلداپ جاتىر. ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىقتى. بۇل جوتەلگە قارا كەمپىردىڭ بويى ۇيرەنگەن، وشاقتىڭ اۋزىندا كۇيبەڭدەپ ءجۇر.
تومان جۇرەسىنەن وتىرا قالىپ، اعاسىنىڭ قولىنان ۇستادى. ىپ-ىستىق كۇيىپ تۇر ەدى...
— قاتتى قينالدىڭ عوي...
— وسى ءبىر جوتەل... — جامانقۇلدىڭ ءۇنى ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ شىعادى. — قولىن بوساتىپ الدى.
— كەنجەعۇلجان قايدا؟ — توماننىڭ كوزى ءۇيدىڭ ءىشىن قىدىرىپ كەلىپ، اعاسىنىڭ جۇزىنە قايتا توقىرادى.
جامانقۇل ماڭدايىنىڭ تەرىن جاينامازىنا ءسۇرتىنىپ جاتىپ، كەمپىرىنە ءتىل قاتتى.
— ءسۇتىڭدى ءپىسىرشى!
— بۇل ەندى ادامدى ءپىسىرىپ جەيدى... — كەمپىر كۇڭكىلدەدى. سارىماي سالعان تۇيەنىڭ ءسۇتىن ىشكەن سوڭ، سىرقاس ءسال تىنشيىن دەدى.
كەمپىر وشاققا قۇشاق-قۇشاق قامىستى سۇڭگىتىپ جاتىر. ارى-بەرىدەن سوڭ ءۇيدىڭ ءىشى كۇيىپ كەتتى. قازاندا ءسۇر ەتتىڭ ءيىسى اڭقيدى. Ac پىسكەن شامادا تولەباي دا كەلدى.
داستارحان جايىلدى. ەت الدارىنا كەلدى. جامانقۇل عانا اۋىز تيگەن جوق. اسقا تابەتى شاپپاي وتىر.
استان كەيىن ىنىلەرى ۇيدى-ۇيىنە كەتتى.
نادىردەن قالاتىن كىشكەنتاي نەمەرەسى شونىق اتاسىنىڭ اياق جاعىندا ۇيىقتاپ قالعان.
ورىس قىلدى ورامدى،
قۇداي بەردى بوراندى...
جامانقۇل ىڭىرسىدى.
كەمپىر بۇل جولى ۇندەگەن جوق، كۇن شىقسا كۇيبەڭ-كۇيبەڭ ءارى ناۋقاس كۇتكەن ادام، كۇندەگى ادەتى تۇندە سۇرنىگىپ قۇلايتىن ەدى. شونىقتىڭ قاسىنا كەلىپ، ول دا قيسايدى.
— كەمپىر. — جامانقۇلدىڭ باسى جاستىقتا، قولىمەن ىمداپ قاسىنا شاقىردى. — بەرى كەل. — ءوزى ەنتىگىپ جاتىر، ونى يىعىنان تارتىپ، قۇلاعىنا اۋزىن تاقادى. — سەن بايقاپ ءجۇرسىڭ بە، مەنى ناۋقاس مەڭدەتىپ بارادى عوي...
— تۇش ءۇش اۋىرماق...
— تۋشىڭنىڭ نەشە اۋىراتىنىن ءوزى ءبىلسىن. مەن اۋىرىپ بولدىم، ۇزاماي بۇل دۇنيەمەن قوشتاسامىن. سەندەردىڭ كۇندەرىڭ نە بولار. — ونىڭ ماڭدايىندا قاتپار-قاتپار ءاجىم، داۋىسىندا ءدىرىل بىلىنەدى. — كەنجەعۇل جالعىز بالا، جاس بولعانمەن كەم پايدا... مەن ولگەن سوڭ، بار داۋلەتتەن قول جۋاتىن شىعار...
— دۇنيەسى قۇرىسىن! — ءبىر جاماندىقتى ەندى سەزگەن قارا كەمپىر ۇرەيلەنە قارايدى.
— انا جىلى اۋىر داۋلەت ورتايعاندا قولدا التىن-كۇمىس بۇيىم قالعان. الگى ەكەۋىنە ەنشى بەرگەن سوڭ، سول بۇيىمداردى جامانقالاعا الىپ بارىپ ساتىپ كەلدىم. جامانقۇلدىڭ ورتايعان داۋلەتى سولاي قور جيناپ ەدى. ەندى جۇقارسا، قايتا شاراسى تولۋى قيىن بولار...
— دۇنيەسى قۇرىسىن!
— ولگەن ماعان دۇنيەنىڭ قاجەتى قانشا. تەك سەندەر قور بولا ما دەپ قورقامىن عوي. — جامانقۇل ەنتىگە ءتۇستى. — مىناۋ جامان قاينىلارىڭدى قاسىڭنان شىعارما. ەنشى الاتىن جىلى قيانات قىلىپ ەدىم. ەرتەڭ ەكەۋىنە ءبىر-بىر ات مىنگىزگەلى وتىرمىن. سوندا سەن شىجالاقتاپ جۇرمە!
قارا كەمپىر كۇيەۋىنىڭ دەمى اۋىرلاعانىن جاڭا بايقادى. اۋىزىن اشسا، جىلاپ جىبەرەتىندەي، دىبىس جوق، وعان باسىن عانا يزەيدى. كىرپىگى جىپىلىق قاققاندا ءبىر تامشى جاس شالىنىڭ توسىنە دومالاپ ءتۇستى.
— كەنجەعۇلجان كىدىردى-اۋ...
جامانقۇل ەندى ۇندەگەن جوق، كوكىرەگى سىرىلدايدى.
ءتۇن ورتاسى اۋا كەمپىرىن قايتا وياتتى. ونىڭ ىمىنان تۇسىنگەنى تولەباي مەن توماندى شاقىرتىپ جاتىر ەدى.
بۋىندىرعان جوتەل ارتىق تىلگە كەلتىرمەدى. ەكى ءىنىسى كىرگەندە، شال ءۇزىلىپ بارا جاتىر ەدى.
قارا كەمپىر بەتىن الدى دا سالدى.
كەنجەعۇل ون ادامنىڭ ىشىندە وتىراتىن اعايىن اقپانداردىڭ اراسىندا قىدىرىپ ءجۇر ەدى. تاڭەرتەڭ شاپقىنشى كەلدى.
جاس جىگىت جول ۇستىندە ەڭكىلدەپ جىلاپ كەلە جاتىر.
— ەڭ بولماسا ارىزداسا دا الماي قالدىم-اۋ...
الاي-تۇلەي بوران اۋىزىنان شىققان ءسوزدى قاعىپ اكەتىپ وزىنە دە ەسىتتىرمەيدى.
قارادان تۋعان حان
قوڭىر كۇز. كەشەدەن بەرى كۇننىڭ قاباعى اشىلماي، اندا-ساندا سىركىرەپ قويىپ تۇر. اقيرەكتىڭ استىندا قوڭىرقاي كيىزدى كەدەي ۇيلەردەن كوز سۇرىنەتىندەي. ماستەت توبەسىنىڭ جان-جاعىنا ون، ون بەس ۇيدەن القا قوتان قونا بەرىپتى. انا اۋىل مەن مىنا اۋىلدىڭ اراسى قول سوزىمداي-اق جەر، ەشكى-لاقتارى ارالاسا جايىلادى. بۇل كوشپەلى ەلدىڭ تىرشىلىگىندە سيرەك ۇشىراساتىن قۇبىلىس ەدى.
جازدا جاپ-جاسىل بولىپ جاتاتىن كوكشەكولدىڭ ۇلتانى ءقازىر سۇرى قاشىپ، سارعىش تارتقان. تارى وراعى اياقتالعان سوڭ، اڭىزى عانا قالعان اتىزدار قۇلازي ءتۇسىپتى. ارىق-ارىقتىڭ جاعاسىندا جازدىكۇنى جالبىراپ تۇراتىن جالاۋ قۇراققا شەيىن شالعى وراعىنىڭ جۇزىندە جاپىرىلا قۇلاپ ءبىتتى. ءار جەردە قىزىلداعان قىرمان، تارى باستىرىپ جۇرگەن ديحاندار كورىنەدى.
بەكەتايدىڭ استىندا تورى بايتال، قىرمان ايداپ ءجۇر. بۇلاردىڭ قىرمانى قوماقتىلاۋ دا كورىنگەن. ەرتەرەكتە ءبىر اقيرەك ءۇشىن ەكى ارىس ەل ايدەربەك پەن كىشكەنە اۋىلدارى تالاسقاندا، جانىكە باتىرعا اتالىپ جەر تيەدى ەكەن. ول زاماندا ايدەربەك بالاسى ەگىننىڭ ءمانىسىن بىلمەيدى. كەيىنىرەك جۇتقا ۇشىراعان التىنبايلار كوكشەكولدىڭ ۇلتانىنا تارى سالدى. ال باتىردىڭ ۇرپاقتارى باتىر اتاسىنا تيگەن جەر شۇرايىڭنىڭ راحاتىن كەيىن كورىپ ءجۇر...
بۇرناعى جىلى شتابس-كاپيتان ءشۋلستىڭ قاسىندا ءبىر جارىم اي جۇرگەن بەكەتاي بۇكىل ومىرىنە جەتەتىندەي تاعىلىم الىپ قايتقان. سول جولى توقالعا قاراعان جانىكە اقيرەكتىڭ استىندا قىستاپ قالدى. بىلتىر قاتپا مەن قارامەرگەن وتىز قاپ تارى الىپتى. حيۋانىڭ بىلتىرعى شاپقىنشىلىعىندا قۋداي ساقتادى...
بۇل اۋىل بۇت ارتار كولىكسىز جاياۋ وتىر ەدى. بىلتىر كۇز ون ەكى قاپ تارىعا مىناۋ تورى بايتالدى الدى. قىرداعى ءتورتقارالار وسىلاي قاراي اعىلىپ جاتىر... وزدەرى ەگىن سالۋدى بىلمەيتىن اعايىنعا استىق كەرەك. قىر جايلايتىن ءتورتقارالاردى اقيرەكتىڭ استىنا جانقوجانىڭ ءوزى باستاپ كەلدى. سارىارقادا جىل قۋاڭشىلىق. كۇنى جاڭبىرعا قاراپ وتىرعان جامانقالانىڭ بەر جاعىنداعى ەلدە ءبىر ءتۇيىر ءدان جوق... بىلتىر تورعاي بەكىنىسىندەگى ورىستارعا شەيىن قولىن مۇرنىنا تىعىپ قالعان.
حيۋانىڭ ويرانىنان كەيىن اياقتى مالدان قول جۋعان اقيرەكتىڭ استىنداعى ەل قايتادان قارا-قۇرا جيناپ كەلەدى...
بيىل ميزام تۋعان سوڭ-اق ءتورتقارالاردىڭ تۇيەلى كەرۋەنى وسىلاي قاراي شۇباتىلدى. قاتپا ءبىر بولەك تارىسىن جاڭا باستىرىپ بولىپ وتىر ەدى. ءتورتقارالارعا كوتەرە ساتىپ، ءبىر تۇيە، بەس قوي الىپ قالدى. قوي باسىنا جەتى پۇت، ءبىر تۇيەگە ون ءتورت قاپ — بارلىعى سەكسەن پۇتقا جاقىن استىق ساتىلدى. ارزان كەتكەنىن ءبىلىپ، بۇگىن وكىنىپ وتىر. كورشى كوڭساداق التىنبايلارعا استىق ىزدەگەن ءتورتقارالار قىرىق-ەلۋ جىلقى ايداپ كەلەدى ەكەن.
— تاۋبە دە شىراعىم. اتا-باباڭ استىق ساتپاي دا مال جيىپ، بالا وسىرگەن...
ايباس بەلىنە تاياعىن ۇستاپ، قىرماننىڭ باسىنا كەلدى. جاسى سەكسەندى القىندىرعان شال، بالا-شاعا كوتەرىلە كەتكەن سوڭ، جالعىز وتىرىپ ۇيگە سىيمايدى. اقىل-ەسى ءتۇزۋ، ءبىراق ەڭكەيىپ قالعان شال ەكى جىلدان بەرى وسى ءبىر كونەنىڭ كوزى اسا تاياقتى ايرىلماس سەرىك ەتتى.
— ۇيگە قوناق كەلدى-اۋ دەيمىن. — قارامەرگەن ماڭدايىنا كۇن سالا قارايدى. — وسى قىرماندا ساعان نە بار؟ ادام قارتايعان سوڭ ۇيدە وتىرار بولار ەدى. انە، قوناق كەلدى!
ايباس جاسى جەتكەن شال. بىلمەگەن جۇرت نە ايتپايدى. قارتايعاندا شال اعانىڭ قىرمان باسىندا جۇرگەنىنە قارامەرگەن ارلاناتىن ەدى.
— مەن اعامدى ۇيگە ەرىتىپ اپارا بەرەيىن، — دەدى قاتپا، كۇرەگىن تاستاي سالىپ، ءۇستىن قاعىندى. — قارامەرگەن، قاتىنداردى قايتار. ەندىگىسىن بەكەتايجان ەكەۋىڭ ءبىر ىڭعايلايسىڭدار عوي. سۋىرىن ەرتەڭگە قالدىرا تۇرايىق...
ەكى ات جەرقازىقتا بايلاۋلى، ەكى جىگىت ەسىكتىڭ الدىندا قولدارىن ارتىنا ۇستاپ تۇر. قاتپا بەرى قاراي بەتتەگەندە، كەكسەلۋ قوناق اقىرىن ءۇن قاتتى.
— انا كىسىنىڭ ەسىمى قاتپا بولۋى كەرەك. بۇلار جانىكە باتىردىڭ بالالارى...
— ونى ەسىتۋىم بار، عالي مىرزا، — دەدى ورىس رەڭدەس سەرىگى باسىن يزەپ. بۇل سۇحانقۇلوۆ ءتىلماش، شۋلسكە جولباسشىلىققا جالداناتىن تازشا بالا بەكەتايدى جاقسى تانيتىن ەدى.
تۇنعانشا سۇلتاننىڭ بالاسى عالي بىلتىردان بەرى رايىم بەكىنىسىن جاعالاپ ءجۇر...
بۇل وڭىردەگى ءالىم ورىس ۇستەمدىگىن مويىندادى. عاليعا وكىمدىك كەرەك. ءابىلقايىردىڭ التى بالاسىنان تاراعان ۇرپاقتىڭ سانى بۇل كۇندە سەكسەن-توقسانعا جەتىپ، كىشى ءجۇزدىڭ ءىشى تارلىق ەتە باستاعانداي جايى بار. قولى جەتكەندەرى ءبىر-بىر رۋدى ەنشىسىنە الىپ، وكىم جۇرگىزىپ جاتىر. ودان قۇر قالعاندارى جانعازى مەن ونىڭ بالاسى الدانازار سياقتى، جۇرگەن جەرىندە بۇلىك ۇيىمداستىرىپ، بىر-بىرىمەن بيلىككە تالاسادى. ورىستان قۋعىن كورىپ شىقسا، كورشى مۇسىلمان پاتشالىقتارىنان پانا ىزدەيدى. بەيبىت قازاق دالاسىنا سىرتتان جاۋ شاقىراتىندار دا وسىلار ەدى.
عالي سۇلتان دا سونداي جايساڭداردىڭ ءبىرى. سوڭعى بەس-التى جىلدا شومەكەي ىشىندە بولىپ، جامان اتاققا ءىلىندى. ورىنبورداعى ورىس اكىمشىلىگى سول داۋدىڭ اياعىن سىيىرقۇيىمشاققا اينالدىرىپ، عالي سۇلتاندى رايىم بەكىنىسىنە جىبەرىپ ەدى. قارسى الدىنان حيۋا شاپقىنشىلىعى كەزدەستى. وزىنە سالساڭ، پودپولكوۆنيك ەروفەيەۆتىڭ قاسىندا بولىپ، حيۋالىقتارمەن كۇرەستە قايرات كورسەتكەن ىسپەتتى. ءبىراق ول ەنبەگىن ورىنبور اكىمشىلىگى ەسكەرۋسىز قالدىرىپ وتىر. جانقوجاعا حورۋنجي شەنىن ۇسىنىپ، بەلىنە كۇمىس ساپتى قىلىش تاعىپ جاتقاندا، عالي تورەنىڭ ەسىمى ۇزىن تىزىمگە دە ەنگەن جوق...
تۇنعانشانىڭ بالاسى ول جولى سىر بەرمەي باقتى. ونىڭ بۇل ءوڭىردى كوبىرەك جاعالاۋىندا ۇلكەن ءمان بار. جانتورەنىڭ بالالارى سياقتى سۇلتان پراۆيتەلدىكتەن دامەتەدى...
ءبىراق قاي زاماندا ءابىلقايىر تۇقىمىن جاراتپايتىن جانقوجا باتىر، بۇل جەردە دە الدىنان شىقتى. حيۋالىقتاردىڭ شاپقىنشىلىعى كەزىندەگى بار ابىرويدى شەكتىنىڭ جامان شالى قاعىپ كەتكەنى وكىنىشتى ەدى. جانقوجا ورىس اكىمشىلىگى تاراپىنان ۇسىنىلعان وفيسەرلىك شەننەن دە باس تارتتى. باتىردىڭ سونداي ءبىر جوسىن مىنەزىن پودپولكوۆنيك ەروفەيەۆ تە ۇناتادى. رايىمنىڭ ورىس تورەسى تۇنعانشا سۇلتاننىڭ بالاسىن قادىرلەمەيدى.
ورىنبور اكىمشىلىگى بيىل كوكتەمگە سالىم ەروفەيەۆتى باسقا قىزمەتكە اۋىستىردى دا، رايىم بەكىنىسىنە كومەندانت بولىپ جاڭا كىسىنى پودپولكوۆنيك ماتۆەيەۆتى جىبەردى. جاس كومەندانت سىر وڭىرىندەگى قازاق اۋىلدارىمەن جوندەپ تانىسىپ ۇلگىرە الماي جاتىر. جالعىز كەڭەسشىسى بيىل كەلگەن تاتار ءتىلماش سۇحانقۇلوۆ ەدى. سونى بايقاعان عالي سۇلتان قايدا بارسا دا، ءتىلماشتىڭ قاسىنان ءبىر ەلى قالمايدى. ءسوز اراسىندا جانقوجا باتىردىڭ ءار ءتۇرلى ارەكەتتەرىن ايتىپ، داتتاپ قويۋدى دا ۇمىتقان جوق... سونىڭ كوزى قۇرىماي، وزىنە پراۆيتەلدىك جوق ەكەنىن ۇعادى...
سۋحانقۇلوۆتى تاني كەتكەن قاتپا قالبالاقتاپ قالدى. ءبىر بالانى قارامەرگەننىڭ قاسىنداعى بەكەتايعا جۇگىرتىپ، ءوزى مال سويۋ قامىنا كىرىسكەن. تارىعا ساتىپ الىنعان بەس قويدىڭ ءبىرى پىشاققا جىعىلدى.
قوناقتاردىڭ قاسىندا بەكەتاي، اۋىل اراسىنىڭ جاڭالىقتارىن بايانداپ وتىر. اندا-ساندا سۋحانقۇلوۆ سۇراق بەرىپ قويادى. ءبارى دە بيىلعى ەگىننىڭ شىعىمى جايلى ەدى. اقيرەكتىڭ استىندا قاي اتالىقتان قانشا ءۇي وتىرعانى دا اۋىزعا الىندى. بەكەتاي سوزگە مۇدىرمەيدى. اقپايدىڭ باسىنان باستاپ، سوناۋ اقبوگەت، ەسكىۇراعا شەيىنگى كەڭ ولكەدە ديحانشىلىقپەن اينالىسىپ وتىرعان ۇيلەردىڭ سانى ءبىر مىڭعا جاقىنداپ جىعىلادى ەكەن.
— ءالىم بالاسى، جۇتاپ بىتىپسىڭدەر عوي! — عالي سۇلتان وسى جەردە ءبىر اۋىز ءسوز قىستىرىپ قالدى.
— ءابىلقايىر تۇقىمى ءبىر شاپقاندا، ابىلايدىڭ ۇرپاعى ەكى شابادى. ءالىمنىڭ بايلىعى قايسىسىنا جەتەدى...
بەكەتايدىڭ سوزىنە سۋحانقۇلوۆ ىرزا بولىپ قالدى.
بۇل بالانىڭ ءتۇرى تەگىن تازعا ۇقسامايدى. ءتىلماش جىگىت اقيرەكتىڭ استىنداعى ەلدى بەكەر ارالاپ جۇرگەن جوق. ورىنبور اكىمشىلىگى ۇشىر جايىندا مالىمەت سۇراپ وتىر. اقيرەكتىڭ استىنداعى ەگىنشىلەردەن سونداي ءبىر سالىق جينالادى ەكەن. ول كىمنىڭ پايداسىنا تۇسەدى؟ جانقوجا باتىر پايدالانىپ جاتىر دەگەن سىبىس بار... اكىمشىلىك اسىرەسە سول جەرىن تاپتىشتەڭكىرەپ سۇرايتىن ەدى. حاتتى وقىپ وتىرعاندا سۋحانقۇلوۆتىڭ ەسىنە عالي تورە ءتۇستى. جوعارى اكىمدەردىڭ قۇلاعىنا بەكىنىس ماڭىنداعى قازاقتاردىڭ تىرشىلىگى جايلى وسەك-اياڭ جەتكىزەتىن ودان باسقا ادامنىڭ رەتى جوق. ۇشىر جونىندە ءوزى ەشتەڭە ءتۇسىنىپ جارىتپايتىن ءتىلماش سۇلتاندى ادەيى ەرتىپ شىعىپ وتىر.
بەكەتايدىڭ ايتۋىنشا، ۇشىر شاريعاتتىڭ كەسىمى. ديحان ونگەن استىعىنىڭ وننان ءبىرى مولشەرىندە ۇشىر شىعارۋى كەرەك. سۋدى قولدان بەرىپ، اۋىر بەينەتپەن الىنعان استىقتان ۇشىر دا از بەرىلەدى. جيىرما قاپتان ءبىر قاپ...
— سوندا ۇشىر كىمنىڭ پايداسىنا وندىرىلەدى؟
— قازاقتا ۇشىردى كەدەي-كەپشىك اعايىنعا، كەمتار ادامدارعا بەرەدى. — وعان قاتپا جاۋاپ بەردى. — كەيدە مولدالاردىڭ الاتىنى دا بار. باباجاننىڭ كەزىندە ۇشىر سارت اكىمدەرىنىڭ پايداسىنا جينالعانى بار. سول ۇشىردى ەلەپ-ەسكەرەتىن قازاق از-اۋ. مولدانىڭ سانى دا ساۋساقپەن سانارلىق. اسا كەمتار بىرەۋ بولماسا، كەدەي قازاقتار ۇشىر سۇراپ ءجۇرۋدى نامىس كورەدى. ءبىر قاپ، جارىم قاپ استىقتى پىسىك كەزدە كەۋسەن سۇراپ تا الادى عوي.
سۋحانقۇلوۆ جازۋىن توقتاتىپ، ەندى كەۋسەن جايىن سۇراستىردى. ءبىراق ول جايىن قازبالاپ تەكسەرگەن جوق.
— بىلتىر جايقوجا باتىر اقيرەكتىڭ استىنداعى ەلگە ءۇي باسى سالىق سالىپ، كوپ استىق جيناپ الىپتى عوي...
عالي سۇلتان اقىرى شىداي المادى.
بەكەتاي ونى بەكەرگە شىعاردى. كەنەسارى اۋا كوشكەننەن كەيىن، سىردىڭ ارعى بەتىندە، باسپاشىلاردىڭ جولىندا قاراۋىل ۇيشىگىن ۇستاۋ جايلى ءالىمنىڭ جاقسىلارى ۇيعارىم جاسايدى. ولارعا ازىق كەرەك... ۇشىر جيناۋ سول كەزدە ەسكە الىنىپتى. بۇل جاعداي رايىم بەكىنىسى تۇسكەن سوڭ دا ءسوز بولىپ، ونى پودپولكوۆنيك ەروفەيەۆتىڭ ءوزى ماقۇلداعانىن سۋحانقۇلوۆ تا ەسىتىپ ەدى.
— قاراۋىل ۇيشىگىندە كەيىنگى جىلدارى جۇزگە جاقىن جىگىت شىعارىلىپ ءجۇردى. كوبىنە كەدەي-كەپشىكتەر جالدانىپ بارادى. وزىنە دە، ارتىندا قالعان قاتىن-بالاسىنا دا ىشەتىن ازىق كەرەك... جاكەمنىڭ بۇل جۇمىستىڭ باسىندا بولعانى راس. قازاق حيۋانىڭ اكىمى ءۇشىن دە ءۇسىر جينادى عوي. كوپ بولسا، سونىڭ ەسەسىنە جاتار. اقيرەكتىڭ استىندا ۇشىر دامەتەتىن جالعىز سۋمۇرىن مولدا ەدى، قوراسى قويعا تولدى. كۇنىن ءۇسىرسىز دە كورەدى. ويلاستىق وسىعان سايدى.
قاتپا ۇشىردىڭ ءمان-جايىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىنىن كورسەتتى. ءبىراق ەشكىمنىڭ ۇراسىن اشتىرىپ، استىعىنىڭ ەسەبىن العان جان جوق. اركىم ءالىنىڭ كەلگەنىنشە بەردى. قاراۋىل ۇيشىگىندەگى جىگىتتەرگە قانشا كەرەك بولسا، سونشا استىق جينالدى. مۇنى ۇشىردان گورى، اعايىننىڭ جىلۋ جيناعانى دەسەك تە بولار...
— ءتورتقارالارعا دا جىلۋ جيناپ جاتىرسىڭدار ما؟ — عالي ەندى توتەسىنەن كەتتى. قاتپانىڭ اڭگىمەسىنىڭ كەزىندە ەكى بەتى تۇتەپ وتىر ەدى.
— ءتورتقارانىڭ ءجونى وزىنە باسقا، — دەدى قاتپا ونىڭ ءسوزىن ءىلىپ اكەتىپ. — بىلتىردان بەرى قىردا استىق شىقپاي، اشارشىلىق بولىپ تۇر عوي. كەرەي-ۋاق پەن ارعىن-قىپشاقتىڭ قىزىل تارىسى وزدەرىنە دە جەتپەي جاتقان كورىنەدى. ءتورتقارالار مالىن ايداپ بىزگە كەلەدى. بىلتىر ون ەكى قاپ تارىعا تورى بايتالدى الدىق. بيىل ون ءتورت قاپ تارىعا ىنگەن الىپ وتىرمىز. — قاتپا كۇلدى. — الگىدە ءوزىڭ باسىن مۇجىگەن قوي دا سولاردىكى...
قاشان توسەككە باس قويعانشا سۋحانقۇلوۆتىڭ قولى جازۋدان بوساعان جوق. ۇشىر جايىن كوڭىرسىتىپ جۇرگەن ادامنىڭ كىم ەكەنىن دە توپشىلاپ وتىر. وسى تورەنى بۇرىن دا ءىشى جاراتپايتىن ەدى. ەندى ءتىپتى تىكسىنىپ قالدى.
ەرتەڭگىسىن اتقا قوناتىن جەردە قاتپادان بەكەتايدى سۇراپ الدى. قاي رۋ قاي جەردە وتىر، بۇل ءوڭىردى بىلىڭكىرەمەيدى. جولباسشىلىققا زەرەكتەۋ ادام كەرەك ەدى.
* * *
ءبىر اپتادان كەيىن ءۇش سالت اتتى جولاۋشى جاقسىقىلىشتىڭ جولىندا بارا جاتتى.
دالانى سۇرەڭ اتتاعانداي، اينالا سۇپ-سۇر ەدى. شاشاعىنان ايرىلعان جۋساندار تىربيىپ-تىربيىپ جاتىر. كۇزگى سۋىق جەل ونسىز دا قۋراپ بىتكەن ەركەكشوپتى تامىرىمەن سۋىرىپ اكەتىپتى. دالا رەڭكى تاسقۇدىققا جەتكەنشە سول قالپىنان وزگەرگەن جوق.
جولاۋشىلاردى ءشول قىستى.
— التىقۇدىقتان ءشول قاندىرامىز. ارجاعىندا باتىردىڭ اۋىلى دا ءتيىپ تۇر...
شۋلس قازدىرعان قۇدىقتار ءقازىر سولاي اتالاتىن ەدى.
سۋحانقۇلوۆ اقيرەكتىڭ استىنداعى ەلدى ءبىر اپتاداي ارالادى. بەكەتاي مەن قاتپانىڭ ءسوزى راستالدى. بۇل وڭىردە ۇشىر ءۇشىن شاعىم ايتقان ەشكىمدى كەزدەستىرگەن جوق. ەندى جانقوجانىڭ اۋلىنا كەلە جاتىر.
جولاۋشىلار جاقسىقىلىشقا كۇن ورنىنا وتىرا جەتتى.
ۇشىر جايىندا عالي سۇلتاننان شالا-شارپى تۇسىنىك العان پودپولكوۆنيك ماتۆەيەۆ ءبىر پىكىر ايتقان. جوعارعى اكىمشىلىك ورىندارى ەندىگى جەردە زەكەتتى ءتۇتىن سالىقتىڭ ەسەبىنە جاتقىزىپ، مەملەكەت پايداسىنا جيناتاتىنداي قالپىن بايقاتادى. ۇشىر جايىن قاداعالاپ سۇراپ وتىرعانى دا سوندىقتان... بۇدان بىلاي الگىدەي الىم-سالىقتى جينايتىن جەردە وعان باس-كوز بولاتىن سەنىمدى ادام كەرەك... ونى قازاق اراسىنان تاڭداپ الىپ، جالاقىسىن ۇشىردىڭ ەسەبىنەن تولەتۋگە بولماس پا ەكەن؟ وسى ماسەلەنى جانقوجامەن اقىلداسىپ، ەگەر باتىر ماقۇلداعانداي بولسا، بار مىندەتتى سونىڭ موينىنا اۋدارا سالۋ وڭاي ەدى. رايىم بەكىنىسى داۋ-شاردان دا امان بولادى.
باسقا قازاق تابىلماعان جاعدايدا عالي سۇلتان دايىن وتىر... سونى ادەيىلەپ ەسكەرتتى.
جانقوجا زەكەت جايىندا دا، ۇشىر جايىندا دا داۋ ايتقان جوق. ءبىراق ۇشىردى مولدا دا ەمەس، عارىپ-قاسەر دە ەمەس، كەز كەلگەن ءبىر الىم-سالىق جيناۋشى قايمانا قازاق پايدالانىپ كەتەتىنىن بىلگەن كەزدە، ءتۇسى بۇزىلدى.
— بۇل ءوزى قازاق اراسىندا ەجەلدەن ناشاردىڭ نەسىبەسى ەدى. ودان قالسا مولدا الاتىن. ونىڭ سەبەبى مولدا جازى-قىسى بالا وقىتادى، ولىكتىڭ جانازاسىندا جۇرەدى. ءوز شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋعا ۋاقىتى جوق. كوبىنە مولداعا بالا بەرەتىندەر دە سول وتىرىقشى ديحاندار ەكەن. ءبىزدىڭ نۇرىمبەت تۇقىمىندا حات تانيتىن ءبىر ادام بولعان ەمەس. قىسى-جازى كوشىپ ءجۇرىپ، بالانى قايدان وقىتامىز؟ مىنا جانىكە اتامنىڭ نەمەرەسى، اكەسى جۇتقا ۇشىراپ، اقيرەكتىڭ استىندا جىلجي الماي قالعان سوڭ، سۋمۇرىن مولدانىڭ قولىنا ءتۇسىپ ءجۇر عوي. — جانقوجا سونى ايتقاندا بەكەتايعا قاراپ كۇلىپ الدى. — ەگەر ۇشىردان دا قاعىلسا، سۋمۇرىن بۇدان بىلاي قالاي بالا وقىتادى؟
— وعان ءبىر ۇلەسى بولىنەر...
— سوندا قارا بورباي ديحاننىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرىن وزىنە دۇرىس ىشكىزبەيىن دەگەندەرىڭ عوي. وسى ۇشىرىندى ەلەپ-ەسكەرىپ جاتقان قازاق جوق ەدى. ادام ءقايبىر جەتىسكەندىكتەن جەر كەتپەندەيدى دەيسىڭ. ون شاقتى جىلدان بەرى سىردىڭ ارعى بەتىندە قاراۋىل ۇيشىگىن ۇستايتىن بولعان سوڭ، سونىڭ ازىعىنا دەپ امالسىز استىق جيناتقانىمىز راس. قارا ازىعى ەگىنشىدەن، سوعىمى بىزدەردەن — قىر جايلايتىن باي اۋىلداردان بولدى...
— ورىس اكىمشىلىگى ول جاعدايدىڭ ءبارىن ەسكەرىپ وتىر. سوندىقتان بۇل سياقتى جاۋاپتى جۇمىستى ءسىزدىڭ — سەنىمدى ادامنىڭ موينىنا جۇكتەگىسى كەلەدى. الىم-سالىقتىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، ءسىز ارالاسساڭىز، حالىقتا ءجابىر كورمەس ەدى. — سۋحانقۇلوۆ ودان سىر تارتىپ وتىر. — ەڭبەگىڭىزدى ۇشىردىڭ ەسەبىنەن وتەتىپ الاتىن بولاسىز...
— جانقوجانىڭ جاسى ءتورت جىلى كەم سەكسەنگە كەلىپ وتىر. اقى الىپ قىزمەت قىلىپ كورگەن جەرى جوق. ونداي ادەتتى ەندىگى جەردە ۇيرەنبەي-اق قويادى. — باتىر ءتىلماشتىڭ سوزىنە شامدانىپ قالعانى انىق ەدى. — ال ۇشىردىڭ جانقوجاعا قاجەتى جوق. الگىدە ايتتىم عوي، ول ناشاردىڭ نەسىبەسى. ونىڭ ۇستىنە بىرەۋدىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرى مەنىڭ تاماعىمنان ەتپەيدى.
سۋحانقۇلوۆ ىڭعايسىزدانىپ قالدى. شايدى يتكە قۇيدىراتىن باتىردىڭ وعاش مىنەزى ەسىنە تۇسكەن. كۇلىمسىرەدى.
— يتجەمەس، ءاي! — دەدى باتىر بالاسىن شاقىرىپ. — ماعان شاناشىمدى الىپ بەرىپ جىبەرشى!
اۋزىن ماقپالمەن كومكەرگەن بۇزاۋ تەرىسى اق شاناشتى اشتى. ساۋساعىمەن ءبىر شىمشىپ العان قۇمارشاقتىڭ ۇنىن الاقانىنا سالىپ وتىر.
— مىناداي تالقاندى جەپ كورگەنىڭ بار ما؟
سۋحانقۇلوۆ تالقاننىڭ قانداي بولاتىنىن بىلمەيدى. قيقار شال تاعى دا ءاجۋالاعىسى كەلىپ وتىرعان سياقتى كورىندى.
كەنەت ەسىنە الدىڭعى كۇنى ءبىر ديحان قازاقتىڭ ۇيىندە ءبىر تاباق جارماعا ۇقساس بىردەڭە كورگەنى ەسىنە ءتۇستى. قاپ-قارا كەبەك سياقتى... مىناۋ وعان ۇقسامايدى. تۇسىنە قاراعاندا، ارپانىڭ ۇنىنا كەلىڭكىرەمەيدى، انتەك قوڭىرقايلاۋ، سۇرعىلتتاۋ قاۋىزى بار ەدى...
— قاۋىزى تازدىڭ باسىنداعى قايىزعاققا ۇقسايدى ەكەن...
ءوزى باسى تاز ادامنان جيرەنەتىن عالي سۇلتان بەكەتايدى مۇقاتىپ وتىرعانىن باسقالار تۇسىنگەن جوق.
— بۇل قۇمارشاقتىڭ تالقانى.
سۋحانقۇلوۆ قۇمارشاق تۋرالى ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇر ەدى، سۇراستىرا باستادى.
— قۋاڭشىلىق جىلدارى باسقا ءشوپ شىقپاي قالۋى مۇمكىن. ال قاي جەردە قۇم بولسا، سول جەردەن قۇمارشاق تا تابىلادى. بۇل ءوزى تامىرىن تەرەڭگە جىبەرەتىن قاسيەتتى ءشوپ. — جانقوجا الاقانىنداعى تالقاندى قايتادان شاناشقا سالدى.
جانقوجا ءومىرى قۇمارشاقتان باسقا ءدان بالاسىن تاتىپ كەرگەن جوق. جاسى سەكسەنگە كەلگەندە بىرەۋدىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرىن ىشە الماس. ءارى جاس كەلدى. ۇشىر جيناپ ءجۇرۋ بالانىڭ جۇمىسى عوي...
— عالي تورەنى قالاي كەرەسىز؟
اتتانار الدىندا باتىردى وڭاشا الىپ شىققان سۋحانقۇلوۆ ماتۆەيەۆتىڭ سالەمىن ايتتى.
— مەنى جۇرت تورە تۇقىمىنا جانى قاس دەپ ويلايدى. حالىق قامىن ويلايتىن ازاماتتى كىم جەك كورەدى؟ بۇگىنگى تورە تۇقىمى قاندى قاساپ قاراقشىعا اينالدى. ءوز باسىم ءابىلعازى حان مەن ەسىم سۇلتاندى، كەنەسارى مەن جانعازىنى، بۋرا تورە مەن ەلكەي سۇلتاندى كوردىم. ارىنعازىنىڭ كەزىندە جىلىسىپ، بوقان تاۋىنا كەتىپ، حاننىڭ ديدارى بۇيىرمادى. وسىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا حالىق باسىنا قايعى-قاسىرەت اكەلدى، ماڭدايىنا بىتكەن سور بولدى. ءبارى دە سول مىنەزىنەن ەلدەن شىقتى. — جانقوجانىڭ قاباعىندا كىربىڭ بىلىنەدى. — ال عالي سۇلتان بولسا، مەن كورگەن تورەلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ اقىلى كەمى. ءىسىن وزدەرىڭ دە كورىپ جۇرسىڭدەر، ءۇش-تورت جىل شومەكەي ىشىندە بولدى. ارتىنان ايتىس-تارتىس باستالدى. ەل باسقارىپ قايدان وڭدىرادى؟
ودان ءارى سۋحانقۇلوۆ تا قازبالاعان جوق. اكىم سايلاۋعا ونىڭ وكىلەتتىلىگى دە جوق. وزىنە تاپسىرىلعان جۇمىس ورىندالدى. ۇشىردىڭ نە نارسە ەكەنىن انىقتادى. جانقوجانىڭ ونداي وڭاي ولجادان بويىن اۋلاق ۇستايتىنىنا كوز جەتكىزدى. اقىر اياعىندا باتىردىڭ عالي سۇلتانعا دەگەن كوزقاراسىن دا ءبىلدى. ول پىكىرگە ءوزى دە قوسىلاتىن ەدى.
سۋحانقۇلوۆ بەكىنىسكە قايتىپ كەلە جاتىر.
ودان ءارى ورىنبورعا جۇرەدى. ول ءقازىر قاراپايىم ءتىلماش ەمەس، گۋبەرنيالىق سەكرەتار قىزمەتىن اتقاراتىن ەدى. ورىنبور اكىمشىلىگى باتىردىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ارىز-شاعىمدى انىقتاپ قايتۋعا ادەيى جۇمساپ وتىر. بار فاكت پاپكادا. شاعىم شىلعي وتىرىك ەكەنىن ءبىلدى. بۇل وسەك-اياڭنىڭ ءتۇپ توركىنى كىمنەن شىققانى دا بەلگىلى... ەل تىنىش بولۋىن ويلاسا، ورىس اكىمشىلىگى عالي سۇلتاندى ءالىم ىشىنەن تايدىرۋى كەرەك...
قاسىنداعى سەرىكتەرى ەشتەڭەدەن حابارسىز. بەكەتاي جارى جولدى قوشتاسىپ، اۋلىنا قاراي بۇرىلدى.
* * *
سۋحانقۇلوۆ كەلىپ كەتكەننەن كەيىن، ءبىر اي دا وتكەن جوق، قازاق ىشىندە الۋان ءتۇرلى لاقاپ تارادى. بىرەۋلەر ورىس پاتشاسى قازاق ديقاندارىنان ۇشىر جيناتقالى جاتقانىن ايتىپ ءجۇردى. ەكىنشى بىرەۋلەر قارادان حان سايلانادى ەكەن، ونى جانقوجا باتىردىڭ ءوزى ايتىپتى دەپ سوقتى. قازاق اسىرەسە سوڭعى سوزگە ەلەڭدەيدى. قاراشانىڭ ىشىندە-اق اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ كەتتى.
وتەگەن-نۇرىمبەتتىڭ ءتورت كوزى تۇگەل وتىرعاندا جانقوجا سۋحانقۇلوۆتىڭ ءسوزىن ەسكە العانى راس. حاندىقتى اۋىزعا العان ول جوق، اڭگىمە الىم-سالىق جيناۋعا باس-كوز بولاتىن ادام تۋرالى ەدى. ورىس ويعا العان ەكەن، ءتۇبى ونىسىن ورىنداماي قويمايدى. بار بالەنى ويلاپ تاۋىپ، ورىستىڭ اۋىزىنا سالىپ جۇرگەن سول عالي سۇلتان... كەشە شومەكەيگە سىيماي كەلىپ، ەندى التى ءالىمنىڭ تىزگىنىن ۇستاۋدان دامە قىلىپ ءجۇر... باتىر سوعان كۇيىندى.
وعان جاقاي ءوز جانىنان حاندىقتى قوستى.
بۇل داقپىرتقا قۇلاعى ەلەڭدەمەيتىن قازاق جوق. حان قارادان سايلاناتىنى راس بولسا... ودان دامەتۋشىلەر جەتكىلىكتى ەدى. قىستىڭ كوزى قىراۋدا باتىرعا جىلقايداردىڭ بايشوقىسى كەلىپ كەتىپتى. جاسى جەتپىستىڭ ۇستىندەگى شال... ءارى جاقايىم اعا بالاسى... جانقوجانىڭ ءوزى حان تاعىنا وتىراتىن بولسا، وعان ەشكىم دە تالاسپايدى.
ونىڭ الدىندا عانا ايىمبەت كەلىپ وتىر ەدى. بيىل كۇز بەكارىستان دۇنيەدەن قايتتى. اساننىڭ ەندىگى بىلىكتىسى ايىمبەت بولىپ قالعان. سىر شەكتىسىنىڭ ۇشتەن ءبىرى وسى اسان اتالىعى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ءيىسى كىشكەنەنىڭ قالعان بەس بالاسى دا وعان جات ەمەس. ءتۇبى حاندىق ءۇي سانى كوپ كىشكەنەنىڭ سىباعاسىنا تيگەلى وتىر. ەسەنالى ورىستىڭ كەنجەسى ەدى. قارا شاڭىراقتىڭ يەسى. كىشكەنەگە كەلسە، ايىمبەتتەن ءتاۋىرىڭ كىم؟ جانقوجا قارتايدى... جاقايدىڭ كەسكىنى اناۋ... ەل باسقارىپ نە كەلىستىرەدى؟..
حاندىق كەلەتىن بولسا، ءبىر شەكتى ەمەس، تۇگەل الىمگە ورتاق بولۋى ءلازىم... بۇل ءسوز قاراساقال دابىل باتىردان شىقتى. ءالىمنىڭ كەنجە بالاسى اينىق. ءيىسى قاراساقال اينىقتان تارايتىن ەدى. قازاقشا، كەنجە بالا قارا ورىن سانالادى. حاندىقتان دابىلدىڭ دا دامەسى بار.
وسى ارادا تولەگەن داۋ ايتتى. ءالىمنىڭ ۇلى اتاسى قاراكەسەك. جاقسى كورگەن نەمەرەسى ۇلاناقتى باۋىرىنا باسىپ، قارا شاڭىراعىن دا سوعان قالدىرادى. ءقازىر قاراكەسەك اتانىپ وتىرعان ءبىر تايپا ەل سول ۇلاناقتان تاراپ وتىر...
تولەگەن مۇسىلمانشا ساۋاتتى. بىلتىرعى حيۋا شاپقىنشىلىعى كەزىندە ورىس بەكىنىسىنە جازىلعان حاتتىڭ ءبارى سونىڭ قولىنان وتكەن... ەندىگى قازاقتىڭ تىرشىلىگى ورىسپەن بايلانىستى بولعالى تۇرعانى انىق. تولەگەننىڭ تۇسىنىگىندە كەز كەلگەن قاراپايىم قازاقتىڭ كەز كەلگەن قارا شالى حان بولا المايدى. حان تاعىنا كوزدى قاراقتى ادام وتىرعانى ءجون... ونداي ادام ءوزى ەدى.
جاسى سەكسەنگە شىقسا دا، حاندىق اۋىزعا الىنعالى بەكباۋىل دا ۇيقىدان قالدى. ال جاقاي ءوزىن-وزى حان سايلاپ قويعالى قاشان. شەكتىنىڭ ۇشتەن ءبىرى كىشكەنە... حاندىق وعان كەلسە، قارا شاڭىراعى قۇتتىقتا قالعانىن ءبارى ءبىلىپ وتىر. اقىرى اينالىپ وتەگەن-نۇرىمبەتكە كەلەدى ەكەن... بەكباۋىل مەن جانقوجانىڭ تورىنەن كورى جاقىن... جاقاي وزىنەن باسقا ادامنىڭ رەتىن تاپپايدى.
جانقوجاعا بۇل نيەتىن اشىپ ايتقان جاقاي جوق. ءبىراق الگى ءبىر قاۋەسەت... اڭگىمە وسى قاۋەسەتتىڭ اينالاسىندا ءوربىپ بارا جاتىر. جانقوجا بايشوقىدان ەستىدى.
— تورە تۇقىمى حان بولىپ وڭدىردى دا، ەندى، قارا قازاق، سەڭدەر قالدىڭدار ما؟ — سودان كەيىن كۇرسىندى. — مىناۋ ەلگە الىم-سالىق رەتتەپ وتىراتىن ادام كەرەك كورىنەدى. ورىس اكىمى ماعان سونىڭ جايىن ايتقان...
اكىمى قايسى، حانى قايسى، — اتاعىندا تۇرعان دانەڭە جوق. التى ءالىمنىڭ ۇستىنەن قاراسا، ءارى الىم-سالىق جيناتاتىن بولسا، ونىڭ حان بولماعاندا، كىم بولادى؟ حيۋانىڭ باجبانىن "باباجان" اتاندىرىپ، حان تۇتقان قازاق ەمەس پە؟ قۇتتىق اعايىن ءالى كۇنگە رامانقۇلدى حان دەپ دابىرايتاتىن ەدى. جانعازى دا حان... ءبىر مەزگىلدە ءبىر تايپا ەلدى ءۇش حان قاتار بيلەۋى مۇمكىن ەمەس قوي... قازاق ونىڭ ءقايسىبىرىن ايىرىپ جاتىر؟ انا جىلى جامان ءيتىعۇلدى دا ءۋازىر دەپ ءجۇردى...
— ورىس ايتسا، ونىڭ قاسىندا ءبىر تىزەلەپ تۇنعانشانىڭ قاراقشى بالاسى وتىرسا، ءتۇبى سول حان بولادى، — دەدى بەكباۋىل وڭەشىن سوزىپ. — قازاقتى تورە بيلەپ وڭدىرعان جەرى جوق. حاندى ءوزىمىز سايلاپ الامىز. — سوڭعى ءسوزدى ايتقاندا، قاسىنداعى جاقايعا كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ قويدى.
بەكباۋىلدىڭ ءسوزىن بايشوقى، ايىمبەتتەن باستاپ، تولەگەن مەن دابىلعا شەيىن ماقۇلداپ وتىر.
— حان سايلاۋدىڭ بيلىگىن بىزگە بەرەتىن بولسا، التى ءالىمنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل، ءبىر ەسەبى تابىلار. — بيلەردىڭ سوزىنە جانقوجا دا ەلىككەندەي، ويلانىپ وتىر. ءبىر كەزدە باسىن كوتەرىپ الدى. — اۋەلى وسى اڭگىمەنىڭ باسىن اشىپ الايىق. ايىمبەت پەن تولەگەن رايىمعا بارىپ قايتسىن...
بايشوقى دا بىرگە باراتىن نيەت ءبىلدىردى. قىستاۋى ورىس بەكىنىسىنىڭ جەلكەسىندە، ەسكىۇراعا جاقىن جەردە ەدى. ءارى قاراي اۋىلىنا قايتادى... شىندىعى سەبەپپەن ورىس قامالىنىڭ جاڭا اكىمىنە جۇزدەسىپ قالعىسى كەلىپ وتىر.
قوناقتار تارادى. التى قانات ۇيدە باتىر جالعىز قالعان. ونىڭ تۇسىنىگىندە حان تورە تۇقىمىنان سايلاناتىن ەدى. ءازىر قارادان تۋىپ حان بولعان ەشكىمدى كورگەن جوق. سوندا الگى بيلەرگە جول بولسىن...
بۇل حالىق كەشە رامانقۇلدى دا حان تۇتىنعان عوي. قارا قازاقتان حان سايلانعانى قۇلاققا جات ەسىتىلمەيتىن بولعانى عوي... جانقوجا ونىڭ نەسىنە قىنجىلادى. بەكباۋىل ايتپاقشى، "حان تۇقىمى ەل باسقارىپ وڭدىرعان جەرى شامالى"... قازاق ورتاسىنان ءبىر ەستى ازاماتتى نەگە حان كوتەرمەيمىز...
الگى وتىرعانداردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوز الدىنان ءوتىپ جاتىر. ويى قايسىسىنا توڭىراسا، قايداعى ءبىر جاعىمسىز مىنەزى ەسىنە قوسىلا تۇسەدى. بايشوقى وزىمشىلدەۋ... دابىل جەڭىلتەك، حان بولعان سوڭ، ول كەمەل اقىلدىڭ يەسى بولۋ كەرەك. وعان كەلمەيدى. اتقا جەڭىل قۇباشا تولەگەن دە ەل تىزگىنىن ۇستاي المايتىن سياقتى. ال اشكوز ايىمبەت پەن دۇنيەقوڭىز بەكباۋىلدى ايتىپ تا قاجەتى جوق... بۇل ۇزىن ءتىزىمنىڭ ىشىندە باتىردىڭ ەسىنە جاقاي تۇسپەيدى. ونىڭ حاندىقتان دامەتىپ جۇرگەنىن بىلمەيتىن ەدى.
ءوز جۇرەگىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلگەن كەزدە، باتىردىڭ كوڭىلى ورتايىپ قالعان. ۇمىتقان الدەبىرەۋى بار سياقتى، الدەكىمدى ەسىنە ءى ۇسىرە الماي قينالعانداي بولادى. كوز جانارى ءۇيدىڭ ءىشىن اقىرىن قىدىرادى.
سىرتتا جەل ءۋىلى ەستىلەدى. قالىڭ قىمتاۋلى التى قانات ءۇيدىڭ ءىشى ۇياداي. مول قىلىپ قالاعان قارا قي قاۋلاي جانىپ تۇر.
ءبىر قابات وراۋلى ءشيدىڭ سىرتىنا ۇستالعان تۋىرلىقتاردىڭ جيەگى ۋىقتاردىڭ ينەۋىنە شەيىن جاۋىپ كەتكەن. ايبارشا پىسىق-اۋ... تۋىرلىقتاردا تۇگەل ويۋ باستىرىپتى. جاعالاي ۇستالعان كىلەمنەن كەرەگەنىڭ ءبىر كوزى كورىنبەيدى. اپىر-اۋ، وسىنشا كىلەمدى وزدەرى قاي كەزدە جيناپ ءجۇر؟ باتىر ەسىنە تۇسىرە الماي داعدارعاندا، كومەككە ايبارشانى شاقىردى.
— مىناۋ ۇلكەن كىلەم مىرزا بالا اياقتاناتىن جولى... انا كوك كىلەم داۋىلدى قاينىم بالاسىنا كەلىن تۇسىرگەندە... قىزىل كىلەم شەشەيدىڭ جاساۋىمەن كەلگەن... — ايبارشا ءبارىن ورنالاستىرىپ بەردى.
"مىرزا بالاسى" — اقمىرزانىڭ جانمىرزاسى. "داۋىلدىسى" — بورانباي. شەشەيى — بالىم... ۇيدەگى جەتى كىلەم دە جاقىن تۋىستارى كەلىن تۇسىرگەندە باتىرعا بەرىلگەن ىلۋدەن كەلەدى ەكەن. ءبارىنىڭ دە باسى-قاسىندا ءجۇرىپ، ۇيىنە كىرىپ جاتقان كىلەمدەردى قالاي بايقاماعانىنا جانقوجا تاڭىرقاپ وتىر.
قازاق جاقىن تۋىسى كەلىن تۇسىرگەندە، مىقتاسا ءبىر جىلقى نەمەۋىرىن بەرەدى... سوندا جاس كەلىننىڭ جاساۋىنان ۇيالماي-قىزارماي كىلەم الاتىندارى قالاي؟ شىندىعىنا باققاندا، ءبىر كىلەم ءۇش-تورت جىلقىنىڭ قۇنىنا تۇسەدى عوي...
ويى الدەقايدا لاعىپ بارا جاتقانىن ەندى ءبىلدى. تاعى دا كوز الدىندا الگى كەتكەن قوناقتارى، ۇزىلگەن ويدى ءارى قاراي جالعاستىردى. اپىر-اۋ، كىمدى ۇمىتتى؟
ءا، بەكمىرزا ەكەن عوي... ات توبەلىندەي ايدەربەكتەن شىققان جاس جىگىت... بالىمنىڭ ىنىلەرى... ءىنىسى مە الدە اعاسى ما؟ ءاي، بەكمىرزانىڭ جاسى بالىمنان ۇلكەن بولا قويماس... انا جىلعى ورىنبور ساپارىنان كەيىن وسى جىگىتتى ءوزى قاتتى ۇناتىپ قالىپ ەدى.
قارادان حان سايلاناتىن بولسا، ول تاققا بەكمىرزا وتىرۋى كەرەك!
* * *
بيىل كوكتەم تۋعالى ەلدىڭ ءىشى شاپقىن ەدى. حيۋانىڭ شاپقىنشىلىعى كەزىندە دە مۇنداي بولماعان شىعار. ءار رۋدىڭ بىلگىلىكتى بيلەرى، بىر-بىرىنە كىسى سالىپ، ءبىرىن-بىرى باۋىرىنا تارتىپ... ءار اتالىق ءوز ورتاسىنان حانعا لايىق ادامىن اتاپ، انت الىسىپ، انت بەرىسىپ جاتىر...
رايىم بەكىنىسىندەگى ورىس تورەسى "جانقوجا حاندىققا كىمدى بەلگىلەيتىن بولسا، سول ادامدى قوياتىنىن" ايتىپ وتىر.
حان سايلاۋى اقيرەكتىڭ استىندا، ارىستانباپ اۋليەنىڭ زيراتىنا جاقىن جەردە وتەتىن بولىپ ۇيعارىلدى. ونى ايتاتىن جانقوجا... جانقوجا ايتسا، قارسى شىعاتىن قازاق جوق، بيلەر باسىن شۇلعىسادى. ويتكەنى ءبارىنىڭ دە حاندىقتان دامەسى بار...
باتىردىڭ ايتۋىنشا، حان سايلانعان ادام اقيرەكتىڭ استىندا وتىرعانى جون... ورىس بەكىنىسىنە ءبىر تابان جاقىن، شاپقىنشىلىق زامان تاپ بولسا، جىگىت ىزدەپ جان-جاققا قول جايىپ وتىرمايدى. مىڭ ءۇيلى ديحاندار اۋىلىنان ءبىر كۇندە مىڭ جىگىتتى اتقا قوندىراتىن ەدى...
بيلەر وعان دا داۋ ايتقان جوق.
داۋ حانعا لايىق ادام ىزدەگەن جەردە قىزدى...
قازاقتىڭ جەتى جاسار بالاسى جەتى اتاسىنا شەيىن جاتقا بىلەدى. ءتىپتى ءار اتاسىنىڭ دۇنيەگە قاي كۇنى، قالاي كەلگەنىنە شەيىن ايتىپ وتىر. بۇلاردىڭ ىشىندە حاندىقتان دامەتپەيتىن ادام سيرەك ەدى.
— ءالىمنىڭ قارا شاڭىراعى نەمەرەسى قاراكەسەكتە قالعان... — دەيدى تولەگەن.
— كەنجە بالاسى قاراساقال... — دابىل داۋ ايتتى.
— شەكتى تۇرعاندا، سەندەرگە نە جوق؟ — دەدى بايشوقى ومىراۋلاپ. — وعان كەلسە، جاقايىم اعا بالاسى...
— اۋەلى سەن شەكتىگە كەلىپ السايشى، — دەپ بىرەۋ ونى قايىرىپ تاستادى.
— ايتەكە ءۇش جۇزگە بيلىك ايتتى...
بايمەن سونى ايتقاندا، جانقوجا كۇلىپ جىبەردى.
— ونىڭ راس، بايمەن. ءجالاڭتوس بۇقاردى بيلەپ، ايتەكە كىشى ءجۇزدىڭ ءسوزىن ۇستاعانى راس. ءبىراق سەن ءبىر ءالىمنىڭ ءسوزىن ۇستاپ، ورىنبورعا بارا المادىڭ-اۋ...
ورىنبورعا ەلشى سالاتىن جولى بايمەن كەلمەي قالىپ، ساپاق بارىپ ەدى. باتىر سونى ەسكە الدى.
بايمەن قىزاراقتاپ تومەن قارادى.
— بىرەۋىڭ — ورتاعا قارا شاڭىراقتى تارتىپ، بىرەۋىڭ — اتاڭنىڭ اعالىعىن ەسكە سالدىڭ. ارىدە وتكەن سەيىتقۇل مەن كەشەگى ايتەكە اتامنىڭ ءارۋاعى دا ءبىر اۋناپ تۇسكەن شىعار. بيلىكتى قولعا تيگىزبەي، ءابىلقايىردىڭ اۋلەتى قور قىلىپ ءجۇر ەكەن عوي. تاق تابىلسا، وتىراتىن قازاق تابىلعانداي-اۋ، ءسىرا... — جانقوجا "حان" دەگەن سوزگە ادەيى جولاماي وتىر. ورىس اكىمشىلىگىنىڭ ونداي-وندايدى كەشىرمەيتىنىن بىلەدى، ساقتىق كەرەك ەدى. — ال اتاسىنا قاراي سايلاپ، اتادان بالاعا مۇرا بولىپ قالاتىن حاندىقتى ءابىلقايىر مەن ابىلايدىڭ تۇقىمى بىزگە ءبارىبىر اۋىستىرمايدى. ءبىز قازاقشا كەلەيىكشى، — دەدى ەندى داۋىسىن قاتايتا ءتۇسىپ. — قازاق نە دەۋشى ەدى؟ قوي اسىعى دەمەڭىز، — قولىڭا جاقسا ساقا عوي، جاسى كىشى دەمەڭىز — اقىلى اسسا اعا عوي. جاسى سەكسەنگە كەلگەن جانقوجادان ءقازىر نە اقىل سۇراپ وتىرسىڭدار؟ توقتىنىڭ جاسىنداي جاسى قالدى. بايشوقى، دابىل، سەندەر دە قويىڭدار. بەكباۋىل، سەن دە قوي. ايىمبەت الدەن ەكى مىڭ ءۇي اسانىم بار دەپ ىسىنىپ-كەبىنەدى. قولىنا بيلىك تيگەن كۇنى قىرىپ جىبەرەتىن شىعار. — جانقوجا جان-جاعىنا مويىنىن سوزا قاراپ، ءسال كىدىرىپ قالدى. — بيلىگىن ماعان سالدىڭدار عوي. مەن مىناۋ بەكمىرزانى حان سايلايمىن!
— بەكمىرزا بەس ءجۇز ءۇي ايدەربەكتەن شىعىپ، قاي الىمگە ايتقانىن تىڭداتادى؟
— جاكە، مەن حان بولا المايمىن!
جىگىتتىڭ باسى شارعا تۇسكەندە، اتالاسىنىڭ ازدىعى دا قاسىرەت. بەكمىرزانىڭ ءسوزى سونى اڭعارتتى.
— ولاي كىشىرەيمە، بەكمىرزا، باسقا قونعان باقتىڭ ايباتى بولادى. جانقوجاعا قۇتتىق پەن كۇرماناي كوپ بولعان سوڭ، بيلىك الىپ بەرگەن جوق. باسقا قازاقتان قايراتىم اسقان جەرى دە شامالى. نۇرتاي مەن تىقىنىڭ قولىن، بالكىم، ءارۋاقتار قاققان شىعار. ابىرويى ماعان ءتيدى. قوجانيازدىڭ قامالىن بۇزسا، سوزاقتى السا، ول قارا حالىقتىڭ ەڭبەگى ەدى. ءادىل بولعان جىگىتتىڭ المايتىن جاۋى، شەشپەيتىن داۋى جوق!
— ءاي، بارەكەلدە!
— جاكەم دۇرىس ايتادى!
داۋىستار ءار جەردەن شاشىراڭقى ەسىتىلەدى. قۋانىپ جاتقاندار — ازعانتاي اتالىقتان شىققان، حاندىقتان وزدەرى دامە قىلمايتىن بيلەر ەدى. ال شىنجىر بالاق، شۇبار توستەردىڭ باسى سالبىراپ كەتىپتى.
بيلىكتىڭ تىزگىنىن بەكمىرزاعا ۇستاتقاندا، جانقوجا دا ىشكى ەسەبىن ويلاپ وتىر. بەس ءجۇز ءۇي ايدەربەك باسقاعا تىزە كورسەتۋگە تاۋەكەل ەتە الماق ەمەس. بۇعالىق الىپ قاشاتىن ايىمبەت سياقتىلار، ءوز زامانىنىڭ تولىبايلارى ءالى الدىنان توسادى. سونداي قينالعان كەزىندە، بەكمىرزانىڭ اقىل سۇراپ كەلەتىن ادامى جانقوجا بولاتىن ەدى.
ءارى وسى جىگىتتىڭ العىرلىعىن دا ەسكەردى. كەشە ورىنبورعا بارعان ون ەكى ءبيدىڭ ىشىندە بەكمىرزادان باسقاسى اۋىز تۇشىتارلىق ءسوز ايتىپ كەلە العان جوق-تى. ىرگەسىندە ورىس وتىرعاندا، حالىقتىڭ ءسوزىن ۇستاۋ ءۇشىن ارجاعىندا ءتۇيىنى بار ادام كەرەك. باتىر مىناۋ كوپشىلىكتىڭ ىشىندە ودان باسقا كوزى قاراقتى ەشكىمدى كورە الماي وتىر.
— ال، قاۋىم، مەن ايتارىمدى ايتتىم. قاتە ايتقان بولسام، وزدەرىڭ سويلەڭدەر...
— بولسىن!
— ىلگەرى تىلەكتى جاستى قارۋى قايتقان قارت توقتاتپايدى.
— دۇرىس!..
بۇل جولى دا داۋىس ءار جەردەن شاشىراي شىقتى. جانقوجانىڭ شەشىمىنە اشىق قارسى بولىپ، بوي كورسەتە قوياتىن ادام بۇلاردىڭ ىشىندە جوق ەدى.
* * *
جاقاي بەكمىرزانىڭ قارا شاڭىراعىندا التى ءالىمنىڭ بيلەرىنە بەرىلىپ جاتقان قوناقاسىعا قاراماي اتقا قونعان.
ايدالادا ءبىر ءوزى، اۋىزىنان تۇكىرىگى شاشىراپ كەيىپ كەلە جاتىر. شال الجىعان ەكەن. الدىنا كەلگەن باقتى باسقا تەۋىپ... ءوزى قارتايعان ەكەن، جاس ىنىلەرى جەتەتىن ەدى عوي. ايىمبەتكە ايتقان ءسوزى اناۋ... بايشوقىنى جەرگە قاراتتى. بايمەن مەن تولەگەندى كەلەكە قىلدى. بەتىم-اي! سونداعى تانداپ تاپقانى بەكمىرزا بولىپتى. ايتپاقشى، ول بالىمنىڭ جاقىن ىنىلەرى ەكەن-اۋ... بالدىز... سوندا ءبىر دامبالدان شىققان تۋىسىڭنان ءبىر جاقتاعى ايدەربەك جاقىن بولعانى عوي...
جاقاي ءبىر اۋىلعا قونادى، ءبىر اۋىلعا تۇستەنەدى. ءبارى دە قۇرماناي-قۇتتىققا قاراعان جاقىن تۋىستارى... سولارعا جانقوجانى جامانداپ، جەتكىزە الماي كەلە جاتىر ەدى.
— باياعىدا قۇرماناي-قۇتتىقتان ءتورتقاراعا ءۇش ەردىڭ قۇنىن الىپ بەرگەنىن بىلەسىڭ بە؟
بۇگىن ايدارقۇلدىڭ ۇيىندە قوناق ەدى. جانقوجانىڭ وتكەن—كەتكەن "تەرىس" ىستەرىن جىپكە ءتىزىپ شىقتى.
— بۇل شالدى قوي. قاشان دا جاقىنىن جاۋلايتىن ادەتى عوي... ءتىرى ءولتىرىپ-اق بولدى!
— اپىر-اي دەسەيشى...
بىرەۋ نامىسىڭدى جىرتىپ، ءسوز ايتىپ جاتقاندا، ءۇنسىز وتىرۋىڭ قانداي قيىن. ايدارقۇلدىڭ ەسىنە ءتورتقاراعا ماڭىراي-ماڭىراي كەتكەن اۋىلىنىڭ ەكى ءجۇز قويى ءتۇستى. ءىشى ۋىلجىعانداي ەكەن.... ويتكەنى ەكى ءجۇز قويدىڭ ىشىندە ءوز ءۇيىنىڭ ون ءتورت تۇساعى بىرگە كەتكەن... ون ءتورت باس قوي... بۇل كۇنگە شەيىن پالەن باس بولىپ ءوسىپ جاتار ەدى. ايدارقۇل قايدان بايىسىن... ءقازىر ءۇيى تەل ەشكى ساۋمايدى. جۇرت قاتارلى كەتپەن شاۋىپ، بەل تەبۋگە قىرى جوق... حيۋانىڭ جولىنداعى قاراۋىل ۇيشىگىنە جالدانىپ، بالا-شاعانىڭ ازىعىن اقيرەكتىڭ ديقاندارىنان، سوعىمىن وسى جاقايدان ايىرىپ وتىر. ءبارى سول جانقوجانىڭ كەسىرى ەكەن... بارىمتاعا شىقساڭ، ەرتەڭ ەكى ەسە قىلىپ قايتارتادى. قۇن تولەيسىڭ...
— جانقوجا ولمەي، قۇرماناي-قۇتتىقتا جارىق جوق!
توقتا، توقتا، مىنا جاقاي نە دەپ كەتتى؟
قۇرماناي-كۇتتىقتىڭ جىگىتتەرىمەن كەزدەسكەندە، باسقا اعايىننىڭ تايسالىپ كەتەتىنى راس. قولىن بايلاپ جۇرگەن جانقوجا ەكەنىندە دە داۋ جوق! ءبىراق جاكەندى ءولتىرۋ... بۇل ايدارقۇلدىڭ ويىندا جوق نارسە ەدى. جاقايدىڭ بەتىنە باجىرايا قارادى.
ايدارقۇلدىڭ ۇيىندە جاقاي ايتقان وسى ءسوز بىرەۋدەن-بىرەۋگە تاراپ بارا جاتتى. اۋەلى سىر بويىنداعى كۇرماناي-قۇتتىق اۋىلىنان شىعىپ، بىرتە-بىرتە قاراقۇمداعى اعايىنعا جەتتى. بەكباۋىلدىڭ ۇيىندە وتەگەننىڭ بالالارى ءبىر جاسىرىن ارەكەتتىڭ دايىندىعىنا كىرىسكەندەي... ءبارى دە جانقوجانىڭ الجىعانىنا شاك كەلتىرمەيدى. وعان جاسالاتىن قاستىقتىڭ الۋان ءتۇرى تالقىعا ءتۇستى. جانقوجاعا الدىمەن بەكباۋىل وكپەلى. جاقايدىڭ سوزىنە شىنىمەن ەلىگىپ وتىر.
باياعى بالا قۇلباراق بۇل كۇندە وتىزدىڭ ۇستىنە شىققان. ءۇي كورۋى سيرەك ەدى. بىلتىر حيۋالىقتارمەن شايقاسقاندا، قۇلباراق جورىقشىلاردىڭ الدىندا ءجۇردى... ودان كەيىن قايتادان قاراۋىل ۇيشىگىنە كەتكەن. بۇل كەزدە ارىستانباي قوسى ەكىگە ءبولىندى. قۇلباراق ايدارقۇل اعاسىنىڭ قاسىندا، التى جاز ءومىرى قۋاڭداريا بويىنداعى قاراۋىل ۇيشىگىندە وتەدى.
جولىم ءۇيدىڭ ورتاسىندا قازان قايناپ جاتىر. ايدارقۇل وتىز جىگىتتىڭ الدىندا بۇلبۇلداي سايرايدى. باياعى جاقايدىڭ اڭگىمەسىن كوڭىرسىتىپ وتىر ەدى. قۇلباراق شوشىپ كەتتى.
— ورتاڭداعى جالعىز داراق ەكەن. ءتۇبىن قازىپ جاتقاندارىنا ون بەس جىل. ءتۇبى قارا نيەت يتتەر، قۇلاتپاي تىنبايتىن شىعارسىڭدار! — قۇلباراقتىڭ ءجۇزى ءورت سوندىرگەندەي، ورنىنان تۇردى. — شىق بىلاي، جاكەمدى ولتىرەتىن، باتىر نەمە!
— ءوماي، ءوزىڭدى جىن قاققان با؟ ايتىپ جۇرگەن اناۋ جاقاي اعاڭ، بار، قىرىپ الا عوي!
قۇلباراق جاقايعا باراتىن ەدى. ءبىراق جارى جولدان اسقاندا اقىلعا كەلدى. قۋ جاق جاقاي اعاسىنىڭ اياعىنا وتىرعىزبايتىنىن، اقىر سوڭىندا ءوزى اقىماق بولىپ قالاتىنىن ءبىلىپ كەلە جاتىر. ونى تىلگە كەلتىرۋگە بولمايدى. ال جاسى ۇلكەن كىسىگە باس جوق، كوز جوق، تاپ بەرۋدىڭ ىڭعايى تاعى جوق...
ودان دا جاكەڭە بارۋ كەرەك. انا قارا نيەت ءىنىسى سىرتىنان قاستىق ۇيىمداستىرىپ ءجۇر.
جانقوجانى تۋرا كەلگەن اجالدان بۇل جولى دا قۇلباراق قۇتقارىپ قالدى.
باتىر ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنە الماي وتىر. جاقايدىڭ "حاندىقتان" دامەتىپ جۇرگەنىن ءبىلدى. "تاڭداۋ شەكتىگە قالسا، بولاتىن كيىكباي بالاسى عوي..." جاقاي سونى ايتىپ كەلە جاتقاندا، جانقوجا ەزۋ تارتىپ وتىراتىن ەدى. ءبىراق بايبىشە بولاتىن قاتىن باقىرىپ بولا ما ەكەن؟ جاقايدىڭ جانقوجانى سىرتىنان ولىمگە بۇيىراتىنى قالاي؟...
باياعىدا باراق سۇلتان ءابىلقايىردى ولتىرگەندە، بۇكىل قازاق تىكسىنىپتى. ءبارى ءبىر شىڭعىستان تارايدى، ءتۇبى بىرگە تۋىس دەپ بىلەدى عوي... جاقىن تۋىسقا قاستاندىق جاساۋ قازاق سالتىندا سۇمدىق بولىپ ەسەپتەلەدى. ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن!
انا جىلى بەكباۋىلدىڭ ۇيىندە رامانقۇل بار، ءبايدىلدا بار — كىشكەنەنىڭ بيلەرى قوجانيازدىڭ حاتىن وقىپ، ءوزىن ولىمگە بۇيىرعانىن ەسىتكەندە، جانقوجانىڭ جۇرەگى سەلت ەتكەن جوق. سوندا تۋعان باۋىرى بەكباۋىلدىڭ ولىمگە قيا المايتىنىنا سەنىپ ەدى. رامانقۇل حيۋانىڭ اسكەرىن الىپ كەلە جاتقانىن ەستىپ وتىرىپ، جاقسىقىلىشتان تابان اۋدارماعان جانقوجا عوي. اعايىننىڭ وكپەگە قيسا دا، ولىمگە قيمايتىنىنا كۇمانى جوق...
ءبىراق سول رامانقۇلدار اقمىرزانى ولتىرەتىن جەردە قىزىعىنا قاراپ تۇردى عوي... بۇگىن وزىنە اۋىز سالىپ وتىر.
جانقوجانى جىن بۋدى. اشۋ ۇستىندە يتجەمەسكە كوك ەشكى اتتى الدىرىپ، ەر سالدىرتىپ ەدى. قاسىنا ءبىر قۇلباراقتان باسقا جان ەرىتكەن جوق. ءبىراق ءبىر توبەدەن اسقان كەزدە وي ءتۇستى. وسى اشۋمەن بارىپ جاقايدى ولتىرەدى ەكەن... سوندا ءوزىنىڭ جاقايدان ارتىق جەرى قايسى؟ ولاي بولمايدى. باسقا امالىن قاراستىرۋ كەرەك...
جارى جولدان كەرى قايتتى.
ءبىر قىردىڭ استىندا ساپاق ءبيدىڭ اۋىلى وتىر. يتجەمەستى جىبەرىپ شاقىرتىپ الدى.
— اناۋ جاقاي ءىنىم مەنى ولتىرگەلى جۇرگەن كورىنەدى. ەسىتكەن قۇلاققا ۇيات. ءوزىم بارا الماي وتىرمىن. وسى ءسوزىمدى بەكمىرزاعا جەتكىزشى!
جۇرت ءبىلىپ ايتىپتى. بەكمىرزانى باسقا قازاق تۇگىل، جانقوجا دا حان تۇتادى ەكەن. الىم-سالىق جيناتاتىن قاراپايىم اكىمنىڭ قازاق اراسىنداعى قىلمىستى تەكسەرەتىن ءجونى جوق-تى. كىسى ولىمىنە ارالاساتىن بولعانى، بەكمىرزانىڭ حان بولعانى عوي...
جانقوجا ءوز ويىنا ءوزى تاڭىرقاپ وتىر.
* * *
ءماستات توبەسىنىڭ باۋرايىندا اق شاڭقان ۇزىكتى سەگىز قانات ءۇي قوڭىرقاي كيىزدى ديقان اۋىلىندا وقشاۋ كوزگە ۇرادى. بۇل بەكمىرزانىڭ ءۇيى.
جانقوجانىڭ ايتقانى شىندىققا شىقتى، باسقا قونعان ب ا ق جىگىتتىڭ ابىرويىن دا كوتەرەدى ەكەن. ءبىر جىلقى، ءبىر تۇيە جەتەكتەپ كەلمەگەن اعايىن جوق. اۋەلى التىنبايدىڭ بايلارى باستادى. ودان كەيىن كۇلىك... اردانا مەن تاتىران... ءتورت ايدەربەكتە قالىس قالعان ەشكىم جوق. ءبىر جازدا بەكمىرزا ءۇيىرلى جىلقى جيناپ وتىر. مىناۋ سەگىز قانات ءۇيدى دە سول اعايىن باستىرتىپ بەردى.
بەكمىرزا كەشە عانا جانقوجانىڭ قاسىندا اتقوسشى بولىپ جۇرۋگە ريزا ەدى. ءقازىر ەل اعاسى. ال داۋلەتى باتىردى ەكى وراپ الۋعا جاراپ قالعان. بىرەۋى مالىن، بىرەۋى جەسىرىن داۋلاپ، الدىنان ادام كەتپەيدى.
ءبىر جازدىڭ ىشىندە حاننىڭ كوزى كوپ شىندىقتى بايقادى. قيسىق سويلەسەڭ — ءارۋاققا شەت بولاسىڭ. ءتۇزۋ ايتساڭ — ىسىك كوكىرەك جۋاندار جاقتىرمايدى. كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ قيىن ەكەن...
ونىڭ ۇستىنە، كوك جەلكەڭدە ورىس وتىر. قىزىپ كەتسە، قۇدايدى قارعايتىن قازاق ەمەس پە؟ ورىسقا دا بويى ۇيرەندى. بايشوقى باياعى جەر داۋىن قايتا قوزعادى. ءبىر جاعى جالاڭاش كولى، ءبىر جاعى تالبوگەت وتكەلى — جاقايىمنىڭ قىس قىستاۋىن اسكەر جىلقىسى جايىلىمعا اينالدىردى. ورىسقا بارۋعا قورىققان بايشوقى ارىزىن حانعا ايتادى.
— اۋزى تۇكتى كاپىرگە ءارى ءجۇر دەيتىن ءال جوق. وعان سەنىڭ دە تاۋەكەلىڭ تۇرا قويماس. — بايشوقى اۋەلى سولاي توبا قىزىعىنا تاقاپ العان. — مىناۋ اردانا تۋىسىڭ ءبىر شامىشكولدى باۋىرىنا باسىپ جاتىر. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءتولى قىستاۋىنىڭ شەتىن باسسا، تاياعىن كوتەرە تۇرەگەلەدى!
بايشوقى سولاي شومىشكول ماڭىنان ءوpic دامەتەتىنىن بايقاعاندا، بەكمىرزا تىكسىندى.
اردانا — تۋىسى. كەشە ءوزى حان كوتەرىلىپ جاتقاندا، ول اۋىل دا قۋانىپ، ەرۋلىك-تارتۋىن الىپ، كەلىپ كەتكەن. بۇگىن ونىڭ قونىسىن جاقايىمعا الىپ بەرسە، جۇرتتىڭ بەتىنە قالاي قارايدى؟
"ورىس تورەسىنە تاۋەكەلىڭ جەتپەس" دەگەن بايشوقىنىڭ ءسوزى بەكمىرزانىڭ نامىسىنا ءتيدى. سول كۇنى اتقا قونعان. قاسىندا بايشوقى رايىمعا قاراي بەتتەدى.
ەروفەيەۆپەن كوز تانىس ەدى. جاڭا كومەندانتتىڭ ءتۇسى سالقىن، قازاقتار كەلگەندە قۇراق ۇشا قويعان جوق.
— بىزگە گۋبەرناتور مىرزانىڭ بەرگەن نۇسقاۋى بويىنشا، رايىم بەكىنىسىنە ءبىر جاعى سىرداريا، جالاڭاش كولى، ءبىر جاعى قامىستىباس — اينالا جەتى شاقىرىمعا شەيىنگى ءوڭىر، اسكەرلەردىڭ مال جايىلىمى، ەگىستىك جەرى بولىپ ەسەپتەلەدى...
— بۇل كىسى ەكەۋمىز جانارالدىڭ الدىندا بولىپ قايتقانبىز. ول جولى مال ءورىسى، ەگىستىك جەر جايلى ءسوز بولعان جوق. جانارال مىرزا رايىم بەكىنىسى بۇل جەردە ۋاقىتشا تۇرادى، كەيىن قونىس اۋدارامىز دەگەن...
— ءبىز قونىس اۋدارساق، سەندەردى كىم قورعايدى؟
— ءبىزدى قورعاۋ ءۇشىن كەلگەن بولساڭدار، رايىمدا قاراۋىل قاراپ وتىرسىڭدار ما؟ ءتورت ءجۇز شاقىرىم جەردە اقمەشىت قامالى، جاڭاداريا بويىندا حيۋا بەكىنىسى تۇر. جاۋ جاق بەتكە نەگە جاقىنداپ قونىستانبايسىڭدار؟! — بەكمىرزا ءوزىن حان تۇتىپ، قاتتىراق كەتىپ تۇر.
ونى ماتۆەيەۆ تە ءتۇسىندى. ورىس پودپولكوۆنيگى ءۇشىن بەكمىرزا اتقا جەڭىل قۇباشا، ۇشىر جيناتۋدى ءبىلۋى كەرەك. ەكەۋى شالكەم-شالىس كەلىپ قالدى.
ورىس بەكىنىسىنە بارعان بۇيىمى بىتپەي قايتتى. بەكمىرزا بايشوقىنىڭ الدىندا جەرگە كىرگەندەي، قايتار جولىندا بەتىنە قاراي المادى.
— تىلەگىڭىزدى گۋبەرناتور مىرزاعا جەتكىزەرمىن...
ماتۆەيەۆ سونى ايتىپ قالعان...
بۇگىن ەكى اي وتكەندە، جاۋابىن الىپ وتىر. ورىنبور اكىمشىلىگى قازاقتاردىڭ تالابىن قاناعاتتاندىرا المايتىنىن ايتىپتى.
ساپاق كەلگەندە، حاننىڭ قاباعى تۇنەرىڭكى ەدى.
— جاقايدى ۇستاپ اكەلىڭدەر!
ۇلىبەكتىڭ قاسىنا ەكى جىگىت قوسىپ، اتقا قوندىردى.
ءبىر كىسى تاققا مىنسە، قىرىق كىسى اتقا مىنەدى. ەندىگى التىن— بايدىڭ پىسىعى وسى ۇلىبەك. بەكمىرزا وعان ءۋازىر اتاعىن بەرىپ، قاسىنا ەرتىپ ءجۇر...
...جاقايدىڭ ەكى قولىن ارتىن قايىرىپ بايلاپ، جىگىتتەر دەدەكتەتىپ ايداپ كەلەدى.
— ات توبەلىندەي ايدەربەك، كوزىڭنىڭ ەتى وسكەن ەكەن. كەشە حان سايلاعان جاكەم ەدى. بۇگىن مەنىڭ قولىمدى بايلاتتىڭ. وڭباسسىڭ، بەكمىرزا! — دەيدى.
— جاكەم مەنى سەن سياقتى بۇزىقتاردىڭ قولىن بايلاتۋ ءۇشىن سايلاعان بولاتىن. وتەكەم بالاسى، ولاي شالقاقتاما! جاماندىققا باعىپ، باسىڭدى الدىرسام، قايتەر ەدىڭ؟!
بەكمىرزانىڭ ءتۇسى سۋىق ەدى. مۇرتىنىڭ ەكى جەبەسى تىكىرەيىپ كەتكەن ەكەن. الگى ءسوزى شىنى سياقتى. كوز الدىندا قۇرۋلى دار ەلەستەپ، جاقايدىڭ جانى شىعىپ كەتتى.
بەكمىرزانىڭ سۇرقىنان قورىققان جاقاي، باياعى جانعازىنىڭ الدىندا تۇرعانداعىسى سياقتى، ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى.
— بەكەنجان، ءبىر قاسىق قانىمدى كەشە كور...
— جاكەمدى ولتىرگەلى جۇرگەن ءمانىسىڭدى ايتشى؟
جاقاي جالتارىپ كەتۋگە ءازىر ەدى. كەنەت كوزى ەسىكتىڭ الدىندا وتىرعان ايدارقۇلعا ءتۇستى. وتىرىك ايتىپ قۇتىلۋدىڭ ءساتى بولمايتىنىن بايقادى.
— جاسى سەكسەنگە كەلدى. باتىردىڭ ءونىمىن الىپ بولدىق قوي. بىرەسە ورىسىن اكەلەدى، بىرەسە حيۋامەن جاۋلاسادى. شال الجىعان شىعار دەگەنىم... راس ەدى... — دەدى.
— جاسىنا جەتپەي الجىپ جۇرگەن سەن! — بەكمىرزا اقىردى. — قايدا جاقاي جۇرگەن جەردە وسەك-اياڭ ءوربيدى. باسىڭدى قاعىپ تاستاعاندا وبالىڭ جوق ادامسىڭ.
بەكمىرزا قاسىنداعى ۇلىبەككە ءامىر ەتتى.
— مىنانىڭ ۇستىندەگى شاپانىن، استىنداعى اتىن الىپ قالىڭدار. اۋىلىنا جاياۋ قايتسىن!
ايدارقۇل قارق-قارق كۇلدى.
— ءاي، جامان نەمە! جاكەمدى ولتىرگىڭ كەلدى-اۋ. اتىنان ساداعا كەتكىر! جىلاپ وتىرعان كەسكىنىنە قاراسايشى!
جاقاي ۇستىندەگى شاپاندى شەشىندى. بەكمىرزاعا جالتاق-جالتاق قارايدى. بالكىم، قالجىڭ ايتىپ وتىرعان شىعار. جانعازى دار اعاشىن قۇرعىزىپ قويىپ، ەرتەڭىنە اۋىلىنا قايتارعان جوق پا؟
* * *
بۇل كەزدە جاقايىم ىشىندە قوبالجۋ بولىپ جاتقان.
رايىم بەكىنىسىنىڭ ماڭىندا جاقايىم قىستاۋىنىڭ سانى جيىرماعا تاقاپ قالادى. ءبارى دە جاراتىپ جاتىر. بەكىنىس سىرتىندا ءجيى-جيى توبە كورسەتەدى.
— بەكمىرزا التى ءالىمنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان جوق پا؟ قونىسىمىزدى الىپ بەرسىن!
ەلەۋرەگەن جۇرتتىڭ بالاعاتى ارالاسا جۇرەدى. بەكمىرزا ءبارىن ەستىپ وتىر ەدى. بايشوقىنى شاقىرتتى.
ورىستىڭ قولىندا زەڭبىرەك بار، مىلتىق بار... كەشە سەگىز مىڭ قول بولىپ اتتانعان حيۋا بەگى ماسقارا بولىپ، ءداۋقارا تاۋىنا شەيىن قاشقانىن كورىپ وتىر. جاقايىم اعايىننىڭ بۇلاي ءزىل تاستايتىنى قالاي؟
— سەن ورىستى اراعا سالما. تاۋىپ بەرەتىن بولساڭ، باسقا جاقتان دا قونىس تابىلادى...
بايشوقى باياعى اردانانىڭ قىستاۋىن ايتىپ وتىر.
— الپىس ءۇيلى اردانانى قايدا توزدىرامىز؟
— اردانا الپىس ۇيگە تولعان جوق. ونىڭ دا جارمىسى تەڭىز بويىن قىستاپ ءجۇر. شومىشكولدە جيىرما شاڭىراق وتىر. — بايشوقى جاۋابىن ازىرلەپ كەلىپ ەدى.
— ءۇي ساناسىپ، كۇش ايتىسىپ، قايتەمىز، باكە!— بەكمىرزا ءبىراز ارىنداپ الىپ، بايلاۋىن ايتتى. — شومىشكولدەن دامەتپەڭدەر!
— وسى ءسوزىڭ ءسوز عوي، بالا؟!
— حان ەكى ايتپايدى!
— ەندەشە سارتاي اتامنىڭ ءارۋاعىنا تاپسىردىم!
بايشوقى اشۋلانىپ اتقا ءمىندى.
جاقايىم اۋىلدارىنىڭ جىگىتتەرى تۇگەل ات ۇستىندە، بايشوقىنىڭ قىستاۋىنا قاراي شۇباپ جاتىر. تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندەگى بايقارا-تەكەلەر دە كەلىپتى. ۇزىن سانى ءبىر مىڭعا جاقىن قالىڭ قول ەكى كۇننەن كەيىن سارتايدىڭ باسىندا شوعىرلاندى.
قازاق ءىشى قوبالجىپ جاتقانىن رايىم بەكىنىسىنىڭ كومەندانتى دا ءبىلىپ وتىر. سول كۇنى ءبىر سالت اتتى قازاقتى بەكمىرزاعا جۇمسادى. تۇسىنىك بەرۋىن ءوتىنىپ وتىر.
بەكمىرزا بەكەتايدى شاقىرىپ الىپ، قولىنا قالام ۇستاتتى. ءوزى ايتىپ، جاس جىگىتكە جازدىرتادى. بار جانجال قازاقتىڭ قىس قىستاۋى تارىلعانىنان شىعىپ وتىرعانىن ايتىپ، بالە باسى بايشوقى بي ەكەنىن ەسكەرتتى.
— جانقوجا باتىرعا ادام كەتتى. ەرتەڭ سارتايدىڭ باسىندا جيىن بولادى. ءبىزدىڭ ورىس بەكىنىسىنە تيەتىن ويىمىز جوق. سولاي دەپ جاز!
بۇل شىن ءسوزى ەدى.
قازاقتارمەن ەكى ارادا داۋ تۋىپ جاتسا، ماتۆەيەۆكە دە جاقسى اتاق ەمەس. گەنەرال-گۋبەرناتور وبرۋچيەۆتىڭ اتىنا راپورت جازدى. قازاقتار بەكمىرزا دەگەن تەكسىز بىرەۋدى حان كوتەرىپتى... جانقوجا باتىردىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن قازاق "حانى" تىنىش ەلدىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، ورىسقا قارسى اي— داپ سالىپ وتىر...
"وسىنىڭ ءبارى ءتۇبى جانقوجا باتىردىڭ ارەكەتى بولۋى دا كادىك... سىر بويىنداعى ەل ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيدى. ءبىزدى رايىم بەكىنىسىنەن تايدىرۋعا تىرىسادى..."
پودپولكوۆنيكتىڭ حاتى وسىلاي اياقتالاتىن ەدى.
بايشوقى سارتايدىڭ باسىندا توپ قۇراپ جاتقانىن ەسىتكەن— دە، قىرداعى جاقايىم تۇگەل قوزعالدى.
شەكتىنىڭ باسقا اۋىلدارىنان دا كەلىپ جاتىر.
قاراكەسەك، قاراساقالدار دا اتقا قونىپتى.
جانقوجا بۇل حاباردى جول ۇستىندە ەسىتتى.
جولدا "اقيرەكتە" وتىرعان بەكمىرزاعا سوقتى.
بايشوقىنىڭ قوشتاساتىن جەردە سارتايدىڭ ءارۋاعىن اۋىزعا العانىن ەسىتكەندە، جانقوجا سۇرلاندى. اردانانىڭ قونىسىنا داۋ ايتىپ وتىرعان مىنەزى دە ۇناپ وتىرعان جوق. كەشە حاندىقتان دامەتكەن ءبيدىڭ بىرلىگى بايشوقى ەدى-اۋ... الدە بەكمىرزانىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن ادەيى بۇلىك شىعارىپ جاتقان شىعار...
بەكمىرزا ات توبەلىندەي ايدەربەكتەن شىعىپ، حان سايلاندى. بۇل جۇمىستى قالىڭ كىشكەنە دە كەشىرمەيدى. مىڭ جارىم ءۇي جاقايىم دا كەشىرمەيدى...
باتىر وي ۇستىنە ءۇنسىز قالعان. الدىنا داستارقان جايىلىپ، قىمىز كەلدى.
— ماعان شۇبات اكەلدىرشى...
— جاكە، شۇباتقا ۇياتتىمىز. — سونى ايتقاندا بەكمىرزانىڭ اققۇبا جۇزىنە قان تەپتى. — ەكى جىلدان بەرى اقيرەكتىڭ استىنان ىرگە اۋدارعانىمىز جوق قوي.
بەكمىرزانىڭ اقيرەكتىڭ استىنان ەكى جىل بويى ىرگەسى قوزعالماعانى راس. قوراسىندا ەكى سيىر ەدى. مىنىسكە جالعىز كوكساندىقتى ۇستايدى. ءۇيىر-ۇيىر جىلقى بىتكەنى بيىل عانا... ول دا بايعازىدان جينالدى... انشيىندە ايرانعا تالاساتىن بالالار قىمىزعا تويىپ، بەتتەرىنە قان جۇگىردى.
— تۇيەنى شوپتەن تاباتىن بولعان سوڭ ۇستاماي وتىرعان جوق شىعارسىڭ. جومارت جوقتىعىن بىلدىرمەيدىنىڭ كەرى عوي...
— بيىل ەسىكتىڭ الدىنا تۇيە دە ءبىتتى. ءبىراق ءازىر ساۋلى ىنگەن جوق...
— سەن ءۇشىن سول تۇيەنىڭ بارىنان جوعى جاقسى. كوشەتىن كولىك تابىلسا، قازاق ءبىر جەرگە ىرگە تەۋىپ وتىرمايدى. اقيرەك اۋليە ورناعان جەر ەدى. حان ورداسىنىڭ ءبىر جەردەن ىرگە قوزعاماعانى وڭدى بولار...
سودان سوڭ بەكەتايدىڭ جاعدايىن سۇرادى.
جانىكە اۋلەتىنىڭ تارىسى بيىل دا بىتىك. ايباس پەن قارامەرگەندى جاز جايلاۋعا كوشىرىپ، قاتپا ءوزى قالادى ەكەن. ءبىر ءجۇز قاپ تارى العانىن ايتىپ وتىر.
— سەندەردىڭ قىستاۋلارىڭ داريانىڭ اياعىندا، قوسارال، قوسۋاق ەمەس پە ەدى؟
— مالدان جۇتاعالى اقيرەكتىڭ استىندا قىستاپ قالىپ ءجۇرمىز. كوش كولىك تە كەمىس... جاز ەگىن سالامىز...
بەكەتاي ارجاعىن ايتپاي ءمۇدىردى.
— بۇلار بيىل قوسارالعا كوشەتىن شىعار، — دەپ بەكمىرزا ءىلىپ اكەتتى. — ويتكەنى ءبىزدىڭ التىنبايلاردىڭ قىستايتىن جەرى تارىلىپ بارادى. بيىل بىزدەن ءجۇز ءۇي ەگىن سالعان ەكەن. كۇز باسىندا مەرگەنساي مەن شيجاعادان تاعى جيىرما شاقتى ءۇي كوشىپ كەلدى...
— بالىقشى جاقايىمدار "جايىننىڭ جانساسىن جەگەن جاتپايدى" دەپ ماقال شىعارىپتى، — دەدى جانقوجا كۇلىپ.
بەكمىرزا ءسوز اراسىندا بەكەتايدى حاتشىلىققا العالى وتىرعانىن ايتتى. ورىس بەكىنىسىمەن ەكى ارادا الدەن داۋ شىقتى. حان باسىمەن رايىمداعى ورىس تورەسىنىڭ الدىندا كىشىرەيىپ، ءوزى جۇگىرىپ جۇرگەنى ۇيات ەكەن. ەندىگى جەردە شاپقىنشى جۇمساپ، ورىسپەن حات ارقىلى سويلەسەتىن نيەتى بار ەكەنىن ايتتى.
جانقوجا بەكەتايعا اقىل ايتتى.
بۇلاردىڭ توبىندا ون شاقتى ادام، سارتايدىڭ باسىنا جەتكەندە، كۇن ەكىندى بولعان ەدى.
قازان سوققالى ءبىر اپتا. كۇن سۋىق. جولاۋشىلار ات ۇستىندە جاۋراڭقىراپ قالعان.
سارتايدىڭ مولاسى تۇرعان كولدىڭ باسىندا ون شاقتى ءۇيلى قىستاۋ بار. بيلەر تامعا ازەر سىيىپ وتىر.
قورالاردىڭ اۋزى-مۇرنىنان شىعىپتى. تاماق ىستەۋگە قازان جەتپەيدى. جىگىتتەر كەز كەلگەن جەردەن جەروشاق قازىپ، كەسەك-كەسەك جىلقى ەتىن وتقا توعىتىپ جاتىر.
سوعىسى بولاتىن بولسا، تەزىرەك بولسا ەكەن. ءبۇيتىپ ءجۇرىپ ءالى اشتان قاتاتىن شىعارمىز، — دەدى ءبىر قاباساقال.
جانقوجا قورانىڭ الدىنا اتتان ءتۇسىپ جاتىر ەدى. الگى ءسوزدى ەسىتكەندە، جۇرەگى مۇزدادى.
سوندا بايشوقى ورىستارمەن سوعىسپاقشى عوي. قۇرۋلى مىلتىق، قۇرسانعان جاۋعا قارسى شاپقالى وتىرعانى ما؟
توردە دابىل مەن تولەگەننىڭ توبەسى كورىندى. ءتورتقارادان باسقا ءالىم اتالىقتارىنىڭ يگى جاقسىلارى تۇگەل. جانقوجا كىرگەندە، ورىندارىنان جاپىرلاسا تۇردى.
— جاكە-اۋ، بىزدەن بۇرىن كەتتى دەپ ەستىپ ەدىك. — اۋزى جەڭىل دابىل ءبىر سويلەپ قالدى. — بۇل تۇندەلەتىپ جۇرگەنىڭ قالاي؟ ءبىر جەردە بوگەلدىڭ بە؟
— جولدا اقيرەكتە توقتاپ، ات شالدىردىم...
— اۋليە اتتاعان وڭبايدى. — بايشوقىنىڭ داۋىسىندا اپ-انىق كەكەسىن بىلىنەدى.
جانقوجادان انتەك كەيىن كىرىپ كەلە جاتقان بەكمىرزا بايشوقىنىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستىپ قالعان. ءبىراق ءتۇسىن بۇزىپ سىر بەرگەن جوق.
اماندىق-ساۋلىق سۇراستىرىلىپ بولعانى سول، قوناقتاردىڭ قولىنا سۋ قۇيىلدى.
Ac ءۇستى ارتىق اۋىز ءسوز جوق، تىنىش ءوتتى.
سودان سوڭ قىمىز كەلتىرىلدى.
ءسوزدى دابىل باتىر باستادى. بايشوقى بيلىكتى ارا اعايىنعا سالعان ادامنىڭ كەسكىنىن بايقاتادى. ءوزى باسىن تومەن سالىپ، ءۇنسىز وتىر.
جاقايىمنىڭ قىس قىستاۋدان تارىعىپ وتىرعان جاعدايى بار... مىنا شەتى قامىستى كولىندەگى تاسارىق، مىنا شەتى ەسكىۇرا، ودان ءارى كارىبوگەت، لايكولى بار — ون شاقتى قىستاۋدىڭ اتى اۋىزعا الىندى. ەل قىسقى قونىسىنا كوشىپ كەلگەلى تولىق ءبىر ايدىڭ ءجۇزى بولعان جوق... ورىستار ەكى-ۇش اۋىلدىڭ جىلقىسىن ۇستايدى ەكەن. مالدا ەس بار ما، اياعى بوس، ۇيرەنگەن جايىلىمىنا تارتادى دا تۇرادى. اياعىنا قاشانعى شىدەر سالىپ قوياسىڭ؟.. دابىل باتىردىڭ ءسوزىن بايشوقى ودان ءارى ءتىرىلتتى.
— قولدى بولعان قانشا جىلقى؟ — دەپ جانقوجا سۇراق قويدى.
— ەكى-ۇش ءۇيىر بار...
شىندىعى ون بەس جىلقى ەدى. قازاق داۋ قۋعاندا، وسىرىڭكىرەپ ايتۋعا تىرىسىپ باعادى. ول ادىسكە جانقوجا دا قانىق. سودان سوڭ قازبالاعان جوق.
— سەندەر باياعى جانقوجا دەپ، مەنىڭ اۋزىما قاراپ وتىرسىڭدار. اقساقالدىنىڭ قارا ساقالدى اعاسى بار. مەنىڭ اعام كوپشىلىك. وزدەرىڭ نە تۇجىرىمعا كەلىپ وتىرسىڭدار؟
باتىر "قارا ساقالدى اعانى" اۋىزعا العاندا، ءبارىنىڭ دە ەسىندە جاقاي تۇردى. قازاق اراسىندا وسەك جاتپايدى. قۇرماناي-قۇتتىقتىڭ جانقوجانى سىرتىنان ولىمگە بۇيىرعانى جايلى الىپ قاشتى حابار نەشە الۋان بولىپ تاراپ جاتىر. جاقاي كەشە حيۋالىقتاردىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەندە، جانىن وتقا سالىپ ايىرىپ الىپ قالعان وسى جانقوجا ەدى.
قالىس اعايىن وسىلاي سويلەيدى. ءقازىر دە باتىردىڭ سىنىق تارتقان جۇزىنە قاراپ، اركىم ايانىش ءبىلدىردى.
— بىزگە قارا ساقالدى اعانىڭ كەرەگى جوق. سەنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىڭ كەرەك، — دەدى تولەگەن ەلپىلدەپ. — مىناۋ جاقايىم تۋىسىڭ قالىڭ قول جيناپ جاتىر. باسقا ءالىم دە كەلدى. ورىسقا شاپساق دەپ وتىرمىز...
— قالىڭ قولىڭنىڭ سانىن ايتشى؟
— مىڭ جىگىت! — بايشوقىنىڭ ۇنىندە ماقتانىش سەزىلدى.
باباجاننىڭ قامالىن قامايتىن جولى قىرىق مىڭ الىمنەن ءۇش مىڭداي قول جينالىپ ەدى. باسىنا بالە تاقالماسا، قازاق شاۋ قوزعالادى. جاقايىمنىڭ ون شاقتى قىستاۋى ءبىر ءۇيىر جىلقى الدىرعان ەكەن، مىڭ جارىم ءۇي جىگىتتى اتقا قوندىرىپتى. بولار، بولار!
— باسقا ءالىم، سەندەردىڭ قولدارىڭ قايدا؟
— اۋ، ساعان قاراپ وتىرعانىمىز جوق پا؟
— مەن اتقا قوندىق دەگەندە، كوتەرىلە اتتاناتىن قايسىلارىڭ بار؟ — جانقوجا ءبارىنىڭ بەتىنە ءبىر-بىر قاراپ شىقتى. دابىلدان باسقالارىنىڭ نازارى تومەن، كوزدەرىمەن جەر شۇقىپ قالىپتى. — شىعارسىڭدار-اۋ، وندا دا ۇيالعاننان شىعارسىڭدار. مىقتاسا، قالعان ءالىم مىڭ جىگىت جينار. ودان ارتىق قول جيناۋ ءۇشىن تاعى ءبىر اي كۇتۋ كەرەك قوي. ال ەكى مىڭ قولىمەن رايىمداعى ورىستاردى شاۋىپ الاتىندارىڭا سەنەسىڭدەر مە؟
وندا زەڭبىرەك بار. بەس ءجۇز سولدات، بەز ءجۇز مىلتىق... حيۋا حانى اتتاندىرعان سەگىز مىڭ قولدى جانقوجا قاشىرعان جوق. ورىستىڭ مىلتىعى مەن زەڭبىرەگى... سوندا ءتورت قايىقتا ەكى-اق ءجۇز سولدات وتىر ەدى. ءقازىر الدارىنان بەس ءجۇز مىلتىق كۇتىپ العالى تۇر ەكەن... ول جان شىداتا ما؟
بايشوقى كىبىرتىكتەدى. تاعى دا شومىشكولدى ايتىپ كەلە جاتىر ەدى، جانقوجا توقتاتتى.
— جەلكەندە — ورىس وتىر. سەن اعايىننان جەر داۋلاپ، تاعى قىرىلاسىڭ... ول بولمايدى، بايشوقىجان.
— سوندا بولار جەرى قايسى؟
— مەن سونى ايتقالى وتىرمىن. — جانقوجا ورنىنان اۋىر قوزعالدى. — ءقازىر جان-جاققا شاپقىنشى اتتاندىر. جانقوجا رايىمعا اتتانعالى جاتىر دەگەن حابار تاراتسىن. كىشكەنە مەن ايدەربەكتىڭ جىگىتتەرى جالاڭاش پەن تاسارىق ماڭىنا توپتالىپ، قارا كورسەتەدى. باتىر جىگىتتەر تابىلسا، بەكىنىسكە جاقىنداڭقىراپ بارعاننىڭ دا زيانى جوق...
— سودان سوڭ؟
— جاۋ ەلەۋرەسىپ، تاسىر-تۇسىر مىلتىق داۋسى ەسىتىلگەن كەزدە اق تۋ ۇستاپ العا بەكمىرزا شىعادى. ورىس كەلىسىمگە شاقىراردا، اق تۋ ۇستاپ شىعاتىن سالتى بار ەكەن. كوڭىلىمىز اق دەگەنى شىعار. — جانقوجا ءسال كىدىردى. — بايشوقى، سەنىڭ جىلقىلارىڭدى قايتارۋعا سول دا جەتەر....
— اۋ، ەرتەڭ تاعى ۇستايدى عوي!
— ول راس. — جانقوجا بۇل جولى دا ىركىلگەن جوق. — جىلقى قايتارىلعان سوڭ، بەكمىرزا اتقا قونادى. ورىنبورعا بارىپ قايتسىن. قاسىنا تولەگەن مەن ساپاق ءبيدى ەرىتەيىك. ءالىمنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل ەمەس دەپ، قالعانىن جانارال دا ىزدەمەس. ال مۇنداعى ورىس تورەسى قاراپ جاتقان جوق. شاپقىن— شىنىڭ الدى جولدا بارادى، ءالىم تۇگەل قوبالجىعانىن ەستىسە، جانارال دا ويلانادى. سودان كەيىن رايىمنان قالاي ىرگەسىن اۋدارمايدى؟...
— ءاي، بارەكەلدە!
— اقىلىڭنان اينالايىن، اق جاكەم!
قىسىلىپ وتىرعان بيلەر ارانىڭ ۇياسىنداي گۋىلدەدى.
* * *
سول كۇنى تۇستە ايتۋار ۇستانىڭ قىستاۋىندا قۇرماناي-قۇتتىقتىڭ ءبىر جۇزدەي جىگىتى وشارىلدى.
— اتام ايان بەردى. جاكەمنىڭ استىندا كوكەشكى ات، سارتتاردى جاپىرىپ قىرىپ بارادى ەكەن. ءىنشاللا، كاپىرلەر ىرگەسىن اۋداراتىن شىعار...
قوندىباي قورانىڭ ىشىندە قىزىل قۇناجىننىڭ بۇتىن-بۇت، سانىن-سان قىلىپ سويىپ جاتىر.
جاقسى ءسوز — جارىم ىرىس. جىگىتتەردى باستاپ كەلگەن ايدارقۇل ەدى، ەڭسەسى كوتەرىلىپ قالدى.
— اۋليە اعا، قۇناجىندى قازانعا سالا بەرىڭدەر. ءقازىر جاۋدى جاپىرىپ تاستاعان سوڭ، قايتىپ كەلەمىز. قىزىل قۇناجىن قۇداي جولى، ەتىن سونىڭ تويىنا جەيىك!
ايتۋار ەس بىلگەلى سىر شەكتىسى تالاي شاپقىنشىلىقتى باستان كەشىردى. باسى قاماۋدا، مالى تالاۋدا، — كورگەن قورلىعىنىڭ ەسەبى جوق. سونىڭ ءبارىن دە باسقا تۇسكەن قاسىرەتتىڭ شىن ايىپكەرىن حيۋا حاندىعى دەپ بىلەدى. قازاقتىڭ ورتاازيالىق شاپقىنشىلارعا قويىپ العان ورتاق اتاعى سارت ەدى.
ورىسقا اتتانىپ شىققان جانقوجانىڭ ايتۋاردىڭ تۇسىندە سارتتاردى قۋىپ جۇرەتىنى سوندىقتان.
— اتا-بابانىڭ ءارۋاعى شىنىمەن-اق سارت بولىپ كەتكەنىڭ بە؟ — بۇل قازاقتىڭ شىن نالىعاندا ايتاتىن ءسوزى.
قانشا جىل قازاق دالاسىندا قورقىنىش-قاتەر ءتوندىرىپ، قوسۇرەي قىلىپ بىتكەن باسقىنشىنىڭ بەتىن ورىس قارۋى قايتاردى.
— تۇسىڭدە ورىس كورسەڭ، قورىقپاڭدار. ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ ءارۋاعى ورىس بولىپ ايان بەرەدى. — بۇل دا ايتۋار ۇستانىڭ ءسوزى. الگىدەي شىندىققا كوزى جەتكەن سوڭ ايتىپ ءجۇر.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن ەدى. حيۋالىقتار قوسىنى تالاي اۋىلدا ويرانداپ، تالاي ازاماتتىڭ باسى شابىلىپ جاتتى. اۋىلعا وتىز بالانى بەسىگىمەن سۋعا اعىزعان حابارى جەتتى.
سونداي ەل ءىشى بۇلىنشىلىك بولىپ جاتقان كۇندەرى، ايتۋار تۇسىندە ورىس قوسىنىن كوردى. ات اربانىڭ ۇستىندە سۇيرەتكەن زەڭبىرەكتەرى بار... داريانى ورلەپ بارادى ەكەن... ەكى كۇننەن كەيىن سارتتاردىڭ قاشقان حابارى ەستىلدى.
وزدەرى ورىسقا اتتانىپ بارا جاتىر، اۋليە تۇسىندە سارتتاردى قۋىپ بارا جاتقان باتىردى كورەدى... بۇل جەرىن ايىرىپ سۇراۋ ايدارقۇلدىڭ دا ەسىنە كەلگەن جوق.
جانقوجانىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، قۇرماناي-قۇتتىقتىڭ جىگىتتەرى اتقا قونادى. رايىم تاۋىنا ەكى شاقىرىمداي جەردە كەسە ءتۇسىپ قۇبا ءدوڭ جاتىر. ايدارقۇل سوندا جەتىپ بوي تاسالاۋى كەرەك ەدى...
جاۋ قيمىلىن باقىلاپ جاتىپ، زاۋال اۋعان كەزدە، بەكىنىسكە تاپ بەرەتىن بولادى...
بۇل حاباردى جەتكىزگەن شەگەبايدىڭ ايتۋىنشا، جالاڭاش كولىنىڭ جاعاسىندا جاقايىمدار توپتالادى. قالعان قول ءۇشتاعاندا جاقتا باس قۇراپ جاتىر. ايدارقۇل جاۋ نازارى سولارعا اۋعان كەزىن بايقاپ تۇرىپ، تۋ سىرتىنان باس سالۋى كەرەك...
دالانىڭ قازاعى ونداي سوعىس تاسىلىنەن نە ءتۇسىنىپ جاتىر. جانقوجا باستاپ شىققان ەكەن، ورىستى قاشىرماي قايتپايدى. باتىردىڭ بەلدەسكەن جەردە سۇرىنگەنىن كورگەن قازاق جوق. بۇل جولى دا سولاي بولاتىنىنا شاك كەلتىرمەيتىن ەدى. جىگىتتەر الاقاندارىنا تۇكىرىپ، الەكەدەي جالاقتايدى.
اسىعىپ ءجۇرىپ، ۇستادان باتا سۇراۋدى دا ۇمىتىپ كەتتى.
— جورىتقاندا جولدارىڭ بولسىن، قىدىر اتا جولداسىڭ بولسىن! — ايتۋار ارتتارىنان قاراپ قالا بەردى.
ايدارقۇل توبى قۇبا دوڭگە جەتپەي-اق زاۋال اۋدى.
بەلگىلى مەجەلى ۋاقىت جەتتى... شەگەبايدى "جاۋ نازارى باسقا قاققا اۋعان كەزىن بايقاپ تۇرۋ" جايلى تاپسىرماسى الداقاشان ەستەن شىققان. ايدارقۇل كۇرەڭ اتتى شاپتان ءبىر تارتىپ قالىپ، قويىپ كەتتى.
— باقتىباي، باقتىباي!
قاپىسىن تاۋىپ سوعۋدىڭ ورنىنا، ايقاي-سۇرەندى كۇشەيتىپ، ۇران سالىپ بارادى.
جانقوجا مەن بەكمىرزا ءۇشتاعاندا، سوڭدارىندا ءبىر مىڭداي جىگىت، جاۋ بەكىنسىنە تاقاپ قالعان. ايقاي سالىپ، ات قويعان ايدارقۇل ارەكەتىن كورىپ تۇر. باتىر وكىندى.
— قاپ، مىنا دەلىق ۇلى ءبارىن ءبۇلدىردى-اۋ. انا جىگىتتەر قۇرۋلى مىلتىققا قارسى شاۋىپ، ارانداپ قالماسا بولار ەدى. شەگەباي قايدا؟!
— جاكە، مىندامىن! — سارى جالاق جىگىت شەگەباي، تورى دونەندى قوس وكپەگە تەپكىلەپ، قاسىنا كەلدى.
— شاپ انالارعا! قايتسىن!
ەگەر ۇشقىر ات بولعاندا، شەگەباي رايىمنىڭ ەتەگىن ايدارقۇلمەن قاتار ىلىككەندەي ەكەن. كۇنۇزىن شابىس، تورى قۇنان بولدىرىپ قالعان. كەشىگىپ جەتتى.
— قايت، قايت!
شەگەباي ايقايدى سالىپ كەلەدى.
وسى كەزدە بەكىنىس جاقتان تاسىر-تۇسىر مىلتىق داۋسى ەستىلدى.
باتىردىڭ ءبىر تاپسىرماسىن ايتۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى. شەگەبايدىڭ ەسىنە جاڭا ءتۇستى. ايدارقۇل توبى، بەكىنىسكە كيمەلەمەي، تاۋ بوكتەرىنە جەتە بەرىپ، بوي كورسەتكەن سوڭ قايتا قايتۋى كەرەك ەدى. قارا باسىپ، ول جايىندا جىگىتتەرگە تۇك ايتقان جوق... بىرەۋ جازىم بولسا، ۇياتىنا بۇل قالادى.
— قايت، قايت! جاكەم قايتسىن دەپ جاتىر!...
جىگىتتەر ءالى العا ەنتەلەپ بارا جاتىر ەدى. قۇلباراق ەت قىزۋىمەن كىرىڭكىرەپ كەتىپتى. قارسى الدىندا ەكى جۇزدەي اتتى قازاق، ساتىر-سۇتىر مىلتىق اتىلعاندا، ارتىنا جالت قارادى.
جىگىتتەر جايىلىپ ارتا قالىپتى. وكشە ءىزى ءۇشتاعان جاقتان شىققان ءبىر قارا، بەرى قاراي توپەپ كەلەدى. "قايت، قايت" دەگەن ءسوز، قۇلاعىنا اپ-انىق جەتتى.
ءاي، مىناۋ شەگەباي عوي... جاكەم جۇمساعان ەكەن... قايت دەپ كەلە جاتىر.
قۇلباراق جالت بەردى. جاۋدى كورىپ تۇرىپ، ايقاسا الماعانىنا وكىنىپ كەلە جاتىر. الگى ايدارقۇل...قويان جۇرەك قورقاقتار... ءبىر جەردە بۇعىپ قالعانى عوي...
ءبىر سايدىڭ ىشىندە بىرەۋ بۇكەڭ-بۇكەڭ ەتەدى. قولى اتىنىڭ تىزگىنىندە، سوندا ايرىلمايدى.
— قۇلباراقجان، ءتىرىمىسىڭ؟ اپىراي، جازىم بولا ما دەپ قورقىپ تۇر ەدىم. — بۇل ەستەكباي، باتىر اعاسىنىڭ بەت-اۋزى قيسايىپ كەتكەن، ورنىنان تۇردى. — ايدارقۇل وققا ۇشتى...
— باتىر دا ساسار بولار ما، ەتەگىن باسار بولار ما... — قۇلباراقتىڭ ۇنىندە كەكەسىن، اتىنىڭ باسىن تەجەدى.
— ايدارقۇل وققا ۇشتى... — ەستەكبايدىڭ ەرنى كەمسەندەپ، سويلەي المايدى.
— قايدا؟!
اناداي جەردە قۇلاعان ات، استىندا بىرەۋ باسى شاڭ-شاڭ بولىپ تۇرىپ جاتىر.
وق اتىنا ءتيدى، ايدارقۇل ءتىرى ەدى.
ەستەكباي ەكەۋى ءبىر اتقا مىنگەستى.
قۇلباراقتىڭ ءقاۋپى ورىستار كوپ، ارتىنان قۋعىن تۇسەتىن شىعار دەپ ەدى. وندا ۇشتاعانعا قاراي سالادى. ول جاقتاعى قالىڭ ءنوپىر كوپ قولدى كورىپ كەلە جاتىر.
— جاكەم قايتسىن دەپ جاتىر...
القىنىپ شەگەباي جەتتى.
— ءوزىمىز دە قايتىپ كەلەمىز... — قۇلباراق كەيىستىك بىلدىرگەندەي ەدى.
— كوپىر مىلتىعىنىڭ داۋسى قانداي جامان ەدى. قۇلاعىمدى جارىپ كەتتى عوي. — ەستەكباي ارت جاعىنداعى ورىس بەكىنىسىنە جالتاق-جالتاق قارايدى.
ءۇشتاعانداعى توپتان قولىنا اق جالاۋ ۇستاعان ءبىر كىسى شىعىپ، بەكىنىسكە قاراي بەتتەدى.
— ءاي، مىناۋ بەكمىرزا ەمەس پە؟
قۇلباراق تاڭىرقادى.
بۇل كەزدە قازاقتاردىڭ قاراسى كوبەيگەنىن بايقاپ، پودپولكوۆنيك ماتۆەيەۆتىڭ ءحالى مۇشكىل، جانى مۇرنىنىڭ ۇشىندا تۇر ەدى.
ەروفەيەۆتىڭ كەزىندە تىپ-تىنىش قازاق اياق استىندا ءبۇلىنىپ جاتىp. بۇل ءۇشىن ۇلى مارتەبەلى گراف وبرۋچيەۆ ونى ماڭدايىن سىيپاي قويماس...
وسىدان ءبىر ايداي بۇرىن، جايىلىمدا جاتقان اتتاردى كوزدەپ قايتقان جولى، قازاقتار ءبىر ءۇيىر جىلقى قۋىپ اكەلدى...
— ءبىزدىڭ اتتارمەن ارالاسىپ جايىلىپ جاتىر...
— جىلقىشىسى قايدا؟
— تاقسىر، كيرگيزداردان ەشكىمدى كورە المادىق، — دەدى باقتشىلاردان باستاپ كەتكەن شەگىر كوزدى كاپرال.
— جىلقىلاردى قوراعا قاماڭدار!
ونىڭ الدىندا ءبىر اي بۇرىن بەكمىرزا مەن بايشوقى كەلىپ، جايىلىم جەر ءۇشىن داۋ شىعارعانى ەسىندە... قازاق حانى قاتتى-قاتتى سوگە كەلدى. قولىندا جوعارىداعى اكىمشىلىك ورىندارىنان نۇسقاۋ جوق، پودپولكوۆنيك سىپايىلىقتان اسا المادى.
ءقازىر نۇسقاۋ قولدا. رايىم بەكىنىسى ورنىنان قوزعالمايدى. ونىڭ اينالاسىنداعى شابىندىق جەر، مال جايىلىمى بەكىنىستىڭ مەنشىگى... قازاقتارعا سولاي ءتۇسىندىرۋ كەرەك. گەنەرال وبرۋچيەۆ جاۋاپتى قىسقا قايتارىپتى...
ارتىنان ءبىر اپتا دا وتكەن جوق، قازاقتار بۇلىك شىعارىپ جاتىر. جىلقىلاردى قوراعا قاماتىپ قوياتىن جولى پودپولكوۆنيكتىڭ قاپەرىندە ەشتەڭە جوق ەدى.
ەرتەڭىنە ەكى-ۇش قازاق كەلىپ تۇر. ۇستەرىندە جاباعى كۇپى، شيدەم شەكپەن، تۇرعان بويى قي ساسيدى. وزدەرىندە ءوڭ-تۇس جوق، مۇرىندارىنىڭ استىنان بىردەڭەنى مىڭگىرلەيدى. ماتۆەيەۆ ءتىلماشتى دا شاقىرتقان جوق، قازاقتاردى قۋىپ جىبەردى.
ۇشقىننان ءورت شىعادى. وسى ءبىر ءسوزدىڭ ويىنا قايدان ساپ ەتكەنىن بىلمەيدى. پودپولكوۆنيكتىڭ ەت جۇرەگى دىرىلدەدى. دەكابريستەردىڭ اۋزىنان شىققان ۇران بۇل كۇندە قاناتتى سوزگە اينالىپتى. پودپولكوۆنيك ۇشقىننان ءورتتىڭ قالاي شىعاتىنىن بۇگىنن ءتۇسىنىپ تۇر.
و جاق، بۇ جاعى ءبىر اپتا عانا وتكەن ەكەن. قازاقتاردىڭ قيمىلى داۋىل كۇنى لاپ ەتكەن قىزىل جالىنعا ۇقسايتىن ەدى. ساحارا اياعىنان تىك كوتەرىلدى. رايىمنىڭ ىرگەسىندە ءۇش مىڭداي قول... باستاپ كەلگەن جانقوجانىڭ ءوزى كورىنەدى. كەشە ءبىر قازاق قولعا تۇسكەن، بار بىلگەنىن سايراپ بەردى.
جانقوجا قوزعالسا، ورتكە اينالاتىنى راس...
ونى رايىم بەكىنىسىنە كومەندانت ەتىپ بەكىتەردىڭ الدىندا، گۋبەرناتور كانسەليارياسى ءبىراز دوكۋمەنت بەرىپ، تانىسىپ شىعۋدى تاپسىردى. بەكىنىستىڭ ورىنى، اسكەر كۇشى، قارۋ-جاراعى... اراسىندا وسىدان ەكى جىل بۇرىن بولىپ وتكەن حيۋا شاپقىنشىلىعى كەزىندە جازىلعان راپورتتار دا بار ەدى. سول جورىقتا كوزگە ەرەكشە تۇسكەن باتىرلاردىڭ دا ەسىمى اتالىپتى. ءبىرىنشى قاتاردا جانقوجانىڭ اتى... وعان حورۋنجيي اتاعى بەرىلىپ، كۇمىس ساپتى قىلىش سىيلانعانى ايتىلادى.
— جانقوجا باتىر عانا ەمەس، ۇلكەن اقىل يەسى ادام. قازاقتا بي كوپ، ءبىراق قاي-قايسىسى دا ءوز اۋىلىنىڭ نامىسىن جىرتۋدان ارىگە بارمايدى. رۋى بولەك سىرت اعايىنعا تىزە كورسەتۋدەن تايىنبايدى. جانقوجا وسىنشا بەدەلىنە قاراماي، باسقا رۋلاستارى الدىندا ءوزىن كىشىپەيىل ۇستايدى. ءسىرا، وڭگە بيلەردەن ءزابىر كورگەن قازاقتار سوعان جۇگىنىپ، تەندىك الىپ قايتاتىن بولۋى كەرەك... ويتكەنى الىم-شومەن قىرىق مىڭ ۇيدەن اسادى، جانقوجانى سىيلامايتىن ءبىر اۋىل جوق. قارادان تۋىپ، ونداي بەدەلگە يە بولماق قيىن جۇمىس. ونى دا باتىردىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتىنىڭ بيىكتىگى بولار دەپ تۇسىنەمىن...
سۋحانقۇلوۆ بىلتىر كەلىپ كەتكەن جولى وسىنى ايتىپ ەدى.
جانقوجانى داتتاپ جازعان ءوز حاتىنداعى پىكىرمەن كانسەلياريادا وتىرعاندار كەلىسپەدى. تەكسەرىپ قايتقان سۋحانقۇلوۆ... سول شالا تاتارعا پودپولكوۆنيك كۇدىكپەن قارايدى.
جانقوجانىڭ اتىن ەسىتكەندە ەلەڭدەگەنى سوندىقتان...
ەندى قانداي ارەكەت جاساۋى ءتيىس ەكەنىن ويلاستىرعاندا، پودپولكوۆنيك داعداردى. جوعارىدان نۇسقاۋ جوق... ماتۆەيەۆ ورىس وفيسەرلەرى اراسىندا نۇسقاۋسىز اتتاپ باسپايتىن ءتارتىپ بار. بۇل دا سول دارىنسىزداردىڭ سورتىنان ەدى.
رايىم — مۇحيت ورتاسىنداعى ارالشىق ىسپەتتى. سىر بويىنا ەڭ جاقىن بەكىنىستى ورىس قالاسى ورال ەكى مىڭ شاقىرىم جەردە ەكەن. ءولدىم دەگەندە، داۋىسىڭدى ەستيتىن ەشكىم جوق.
قازاقتاردىڭ قول جيناپ جاتقانىن ەسىتكەن كۇنى-اق شاپقىنشى اتتاندىردى. ول ەڭ جاقىن ورىس بەكىنىسىنە جەتكەنشە، تاعى ءۇش اپتا كۇتۋ كەرەك... كومەك ودان دا كوبىرەك كەشىگەدى...
بەكىنىستە بەس ءجۇز سولدات... قازاقتار ءۇش مىڭ... بۇگىن بەتىن قايتارعانمەن، ەرتەڭ ەسەسى تولىپ وتىرادى... ەل دە سولاردىكى، جەر دە سولاردىكى...
بەكىنىستىڭ ءحالى ناشار. بۇگىننەن باستاپ اتتارعا جايىلىم جوق. ءبىر ايعا جەتەتىن جەم قالعان. كۇن وتكەن سايىن ءوق-دارى .ازايىپ، ادامداردىڭ رۋحى تۇسەدى...
ەروفەيەۆتىڭ سەگىز مىڭ ادامدىق حيۋا توبىرىن تالقانداعانى راس. ءبىراق ونىڭ مىقتى وداقتاسى — جانقوجانىڭ قازاقتارى بار ەدى. اسكەري بازاسىنان قاشىقتاپ، سىر بويىنا تالىعىپ كەتكەن حيۋالىقتاردىڭ اق بوراندا باسى ودان ءارى ىدىرايدى.
قازاق جىگىتتەرى ءبىر بۇيىردەن تاپ بەرىپتى...
قازاقتاردىڭ اسكەري بازاسى رايىمنىڭ ىرگەسىندەگى قىستاۋلار... قىستاۋلاردان شىققان سالت اتتىلار قاپتاپ بارادى.
ونىڭ كوزى ەكى بۇيىردەن قىسىپ كەلە جاتقان قالىڭ نوپىردە ەدى. بەكىنىسكە ەكى شاقىرىمداي جاقىنداپ، توقتادى.
ءقازىر تاپ بەرەدى...
سول كەزدە باسقا ءبىر جاقتان "باقتىبايلاعان" ۇران ەستىلىپ، قازاقتار تۋ سىرتىنان لاپ بەردى.
بۇلاردىڭ قيمىلى شالت. پودپولكوۆنيك ەس جيىپ ۇلگىرگەنشە، بەكىنىسكە تاقاپ قالدى.
قازاق جىگىتتەرى رايىمنىڭ بوكتەرىنە ىلىككەندە، ماتۆەيەۆ قوبالجىدى. ءجۇز قازاققا قارسى ەكى ءجۇز قازاق... ءارى سولداتتاردىڭ قولىندا قارابين... پودپولكوۆنيك كۇشتىڭ باسىم ەكەنىن كورىپ تۇر...
مىناۋ قازاقتاردى اتۋ كەرەك پە الدە جوق پا — پودپولكوۆنيكتى سول ماسەلە ويلاندىردى.
كازاكتار مىلتىقتارىن كوتەرىپ-كوتەرىپ الىستى.
— كاپرال، شاپ! مىلتىقتى اسپانعا اتسىن! كىسى ءولىمى بولماعانى دۇرىس...
— ەست، اسپانعا اتۋعا!
قاپرال كازاكتارعا قاراي توپەي جونەلدى. شىرىلداعان داۋىسى جەردى جارىپ، ايقايلاپ بارادى.
مىلتىقتار ساتىر-سۇتىر اتىلدى.
اسپانعا اتقان سياقتى. سونشا قولدان ءبىر-اق ادام قۇلادى. پودپولكوۆنيك اسىعىس شوقىندى.
قازاقتار جالت بەرىپ، اتتارىنىڭ باسىن كەيىن بۇردى.
تاپ پودپولكوۆنيكتىڭ شوقىنعانىن كۇتىپ تۇرعانداي، ءۇشتاعان جاقتا توپتالىپ تۇرعان قالىڭ قولدىڭ ىشىنەن ءبىر ادام ءبولىنىپ شىعىپ، بەرى قاراي بەتتەدى.
كوك اتتى قازاقتىڭ قولىندا اق تۋ كورىنەدى.
بۇلار دا اق تۋ كوتەرىپ شىعادى ەكەن عوي... پودپولكوۆنيك تاڭىرقادى.
كوك اتتى قازاق بۇلكىلدەپ كەلىپ قالعان. بەكمىرزانى تاني كەتكەن پودپولكوۆنيك كۇلىپ قويا بەردى.
— اتپاڭدار! ەلشىنى بەرى جىبەرىڭدەر!
قازاقتاردىڭ ءوز اياعىنان ءتيىپ، كەلىسىمگە شاقىرىپ كەلۋى جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەدى. قارادان شىققان حانعا بۇل جولى كىسىمشىلىك كورسەتىپ سىرەسكەن جوق.
— تامىر، امان؟.. — دەيدى، ءبىر جارىم جىلدا ءوزى ۇيرەنگەن قازاق سوزدىگى وسىمەن سارقىلدى.
ءتىلماشتى شاقىرتتى.
جىلقىلار جايلى ءسوز دە بولعان جوق. پودپولكوۆنيك ولاردى يەسىنە قايتارتتى.
رايىم بەكىنىسى كورشى قازاق اۋىلدارىنا كوپ جايسىزدىق اكەلگەنىن ورىس تورەسى ءوزى دە مويىنداپ وتىر. جاقىندا سىر بويىمەن ورلەي ءجۇزىپ، ءبىراز جەرگە بارىپ قايتقان. بەكىنىسكە قولايلى جەر قاراستىردى. وسىدان ەلۋ شاقىرىمداي جەردە، داريانىڭ يىنىندەگى توعايلىقتى ۇناتىپ كەلىپ وتىر ەدى.
سىر بويىنا جاپپاي قىستاۋ تۇسكەندە، سول جەر امان قالىپتى. حيۋانىڭ جولى... ارجاعى قىزىلقۇم، باسپاشىنىڭ توبەسى كورىنىپ تۇر... ونداي جەردەن قىستاۋ باسۋعا قازاقتىڭ باتىلى بارمايتىنىن پودپولكوۆنيك بىلگەن جوق.
بەكمىرزانىڭ ورىنبورعا جۇرگەلى جاتقانىن ەسىتكەندە، ماتۆەيەۆ ودان ءارى كوڭىلدەندى.
"بەكمىرزا قاتەرلى ادام ەمەس. قايتا ونىڭ قازاق اراسىندا وتىرۋى بىزدەر ءۇشىن پايدا كەلتىرەدى. مۇندا ەڭ بەدەلدى كىسى جانقوجا... رايىم بەكىنىسىن قان توگىستەن ساقتاپ قالعان دا سول كىسى كورىنەدى..."
ماتۆەيەۆ ورىنبور اكىمشىلىگىنە جازعان حاتىندا وسى جاعدايدى باسا ەسكەرتىپ ەدى. ءبىر اۋىز سوزىمەن، بەكمىرزانى باسىنا ءتونىپ تۇرعان قاتەردەن، تۇتقىندالۋ قاتەرىنەن قۇتقارىن قالعانىن ءوزى دە بىلگەن جوق.
قازاقتار قوسىنى كۇن باتقانشا قاراسىن باتىردى.
* * *
بەكمىرزا ورىنبور ساپارىنان باس توقساننىڭ ىشىندە ورالدى. سوندا جولدا قىرىق كۇن جۇرەدى ەكەن...
ەكى جىلدان كەيىن ءوزىنىن وسى ساپارى جايىندا، بالا جىراۋ دوسپامبەت شىعارعان تولعاۋدى تىڭداپ وتىرىپ، حان تاڭ قالدى.
استىندا تۇلپار كوكساندىق،
ارتىق تۋعان بەكمىرزا،
التى ايشىلىق ساپاردان،
التى كۇندە ورالدى...
دوسپامبەت قوجامبەتتىڭ بالاسى... جامانقۇل بايدىڭ نەمەرە تۋىسى. بەكمىرزا حاننىڭ سەگىز قانات ۇيىندە جىرلاپ وتىر ەدى.
قازاق قيالى جۇيرىك. ول التى ايشىلىق جولدى التى اتتايتىن تالاي تۇلپاردى تۋعىزادى. قازاقتىڭ قارابايىر جۇيرىگى قاناتتى تۇلپار بولىپ شىعا كەلىپتى...
بەكمىرزانىڭ شىققان اتالىعى جامانشا التىنبايدىڭ ىشىندە وتىز-اق ءۇي. ۇلىبەك ءۋازىر قارادان تارايتىن ەدى. وزىمەن جاسى قۇربى تۋىسى تاققا وتىرعان كۇنى، ۇيىرىندە جۇرگەن كوكساندىق اتتى ۇستاپ اكەلىپ، بەكمىرزانىڭ استىنا مىنگىزدى.
كوكساندىقتى قيناپ كورسە، التى كۇندە قايتىپ ورالماعانمەن، ورىنبورعا ءبىر اپتادا جەتىپ قالار ەدى. ءبىراق بەكمىرزانىڭ قاسىندا، جاسى قارتاڭ تارتقان ساپاق بي سياقتى سەرىگى بار. قانشا جەدەلدەتكەنمەن، ورىنبورعا اراعا ون ەكى كۇن سالىپ ازەر جەتتى.
ورىس قالاسىنا بارعان سوڭ جول قيىندايدى.
گۋبەرناتوردىڭ كەڭسەسى بەكمىرزانىڭ سەگىز قانات اق بوز ءۇيى ەمەس. بيىكتىگى كوككە تالاسقان، الدەنەشە قابات ءۇي. كىرگەن بەتىندە وڭىندا دا، سولىندا دا قاپتاعان ەسىك... ەكى كوزىڭ الاقتاي باستايتىن ەدى.
ءبىرىنشى قاباتىنداعى اكىمدەردى اداقتاپ بولىپ، ودان ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، جانارالدىڭ الدىنا جەتكەنشە، قارا قازاقتان شىققان حان ءۇشىن تاياقتاي التى كۇن كەرەك بولدى...
ءوزىنىڭ حان ەكەنىن ايتا باستاسا، ورىس اكىمدەرى بەتىنە باجىرايا قارايدى.
گۋبەرناتوردىڭ اديۋتانتى سىمباتتى جاس وفيسەر ەكەن.
بەكمىرزادان قاي حاننىڭ اۋلەتى ەكەنىن سۇراستىردى.
— حان اۋلەتى ەمەس، قارا قازاقتان شىققانمىن!
جاس وفيسەر بىردەڭەدەن كادىك العانداي، بەكمىرزانىڭ بەتىنە تاڭىرقاي قارادى.
— بىزدە حاندار كوبىنە ءابىلقايىر اۋلەتىنەن سايلانادى. جادىك سۇلتان بار...
بەكمىرزا ءوزى قارا قازاق ەكەنىن، حالىقتىڭ قالاۋىمەن سايلانعانىن ازەر ءتۇسىندىردى.
اديۋتانتتىڭ ەسىنە ەۆروپا ماتەريگىن ءدۇر سىلكىندىرگەن بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسيالار ءتۇستى. اۋەلى انگليا... ودان كەيىن گوللانديا تاعى شايقالدى. بىلتىر عانا فرانسۋزدار ىشىندە ۇلكەن بۇلىك بولىپ ءوتىپ، ورىس پاتشالىعى تاعى ءبىر ەلەڭدەپ ەدى. ەرتەرەكتەگى روبەسپەر، دانتون، مارات ءداۋىرى قايتا ورالاتىنداي... روسسيا بوناپارتيزمنەن دە سەسكەنەدى.
وقىمىستى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ پىكىرىنشە، ونداي قوزعالىستىڭ ءبارى تەك الدىڭعى قاتارلى دامىعان ەلدەردە بولىپ جاتىر. دەكابريستەر ارەكەتىنىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋ سەبەبى دە سوندا، روسسيادا ۇلتتىق بۋرجۋازيا تىم ءالسىز، ءوندىرىس كاسىبى جوققا ءتان ەدى. ءبىر توپ اق پەيىل وفيسەرلەردى قارا بۇقارا اراسىنان قولداپ ەشكىم شىققان جوق...
قازاقتىڭ ساحاراسى... تاعى حالىق... ءوز ورتاسىنان اتا تەگى قارا بۇقارادان شىققان بىرەۋدى حان سايلاپ الىپ وتىر. دانتون سياقتى وقىمىستى ريەۆوليۋسيونەردىڭ قولىنان كەلمەگەن جۇمىستى قاراپايىم قازاق جۇزەگە اسىراتىنى قىزىق ەدى...
اديۋتانت بەكمىرزانى كوپ اينالدىردى. قازاق حانى مولدانىڭ الدىن دا كورمەگەن ساۋاتسىز جىگىت ەكەنىن بىلگەندە، ودان ءارى تاڭىرقايدى.
بۇل — روسسيانىڭ كوزى اشىق مادەنيەتتى قاۋىمىنىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرى اراسىندا بوستاندىق سۇيگىش پيعىلدار كەڭىنەن تاراپ جاتقان كەز. جاس اديۋتانت گەرسەندى دە، چادايەۆتى دا بىلەدى، ماقالالارىن، حاتتارىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقيدى. ورىس مادەنيەتىنىڭ تاعى ءبىر ۇلى ەكىلى بەلينسكييدى، ونى كوزىمەن كورىپ، ۇلاعاتتى ءسوزىن قۇلاعىمەن ەسىتكەن جەرى بار... بوستاندىق دەگەن سوزگە اديۋتانتتىڭ ءوزى دە ەلىگەدى.
بەكمىرزانىڭ جولى ودان ءارى جەڭىلدەدى.
ينفالتەريا گەنەرالى وبرۋچيەۆ مونارحيانىڭ ماڭگىلىك ەكەنىنە شاك كەلتىرمەيتىن، سويىلشى نيكولاي داستۇرىندە تاربيەلەنىپ، قالىپتاسىپ بىتكەن كىسى. ەگەر بەكمىرزانىڭ مىناۋ قارادان شىعىپ، حان بولعان جاعدايىن ەسىتسە، گەنەرالدىڭ قاباعى بىردەن بۇزىلۋى مۇمكىن ەدى.
وسىنىڭ الدىندا عانا ماتۆەيەۆتىڭ حاتى قولعا ءتيدى. سىر بويى قازاقتارى اراسىنداعى بۇلىككە بايلانىستى بەكمىرزانىڭ دا ەسىمى اتالىپتى. ونىڭ حان ەكەنى جايىندا ەشتەڭە ايتىلماعانىن اديۋتانت ءوز كوزىمەن كوردى.
سۋحانقۇلوۆ ءقازىر گۋبەرنيالىق سەكرەتار قىزمەتىن اتقارادى. وتكەن جىلى سىر بويىن ارالاپ قايتقان ساپارىندا وسى اديۋتانتپەن كەزدەسكەن. ديقان قازاقتار بار، كوشپەلى اۋىلدار بار — سولاردان ءتۇتىن باسى الىم-سالىق جيناۋعا جاردەمدەسەتىن وكىلەتتى ادام سايلانعانى تۋرالى بىردەڭە ايتقان سياقتى ەدى...
سوعان ۇقساس ءبىر اڭگىمەنى ماتۆەيەۆتىڭ ءبىر حاتىندا دا كەزدەستىرگەن ەكەن...
سول ايتقان قازاق بەكمىرزا ەكەنىن ءبىلىپ وتىر.
ەندەشە گەنەرالعا مالىمدەنەتىن جەردە ونى حان دەپ دابىرايتۋدىڭ قاجەتى جوق. بەكمىرزانى سۋحانقۇلوۆتىڭ تۇسىنىگىندەگى، سالىق جيناۋشى لاۋازىمىمەن اتاۋى كەرەك...
ءبىراق گەنەرالدىڭ الدىندا وتكەن اڭگىمەدە بەكمىرزانىڭ ءوزى ءبۇلدىردى. حالىق سايلاعان ەكەن، سول حالىقتىڭ اتىنان وكىلدىك الىپ كەلىپ تۇرعانىن ايتتى.
"حان" دەگەن ءسوز قۇلاعىنا جاقپاي، ءبىر مەزەت گەنەرال اڭتارىلىپ قالعانداي ەدى.
قازاق ساحاراسىندا حاندىق وكىمەتتىڭ كۇشىن جويۋ تۋرالى پاتشا ۋكازى شىققالى، جيىرما جىلدان ارتىق ۋاقىت ءوتتى. كىشى ءجۇز اۋىلدارى بىرنەشە وكرۋگتەرگە ءبولىنىپ، ولاردىڭ باسىنا حان اۋلەتىنەن شىققان ءبىر-بىر سۇلتان پراۆيتەل قويىلدى. ەڭ سوڭعى حان لاۋازىمى ءبىر-اق جاعدايدا — بوكەي ورداسىنىڭ ءامىرشىسى جاڭگىر ەسىمىنە بايلانىستى ايتىلاتىن ەدى. ول كوز جۇمعالى دا ءتورت جىل... ءقازىر "حان" "حاندىق" تۋرالى ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس.
— مىنا قازاق نە بىلشىلداپ تۇر؟ ول جاقتاعى ەل ءوز الدىنا حاندىق بولىپ شىققىسى كەلە مە؟
گەنەرال ەندى تىكسىنە سويلەيدى.
— ۇلى مارتەبەلىم، بۇل كىسى سىر وڭىرىندەگى قازاقتار ىشىنەن الىم-سالىق جيناۋعا وكىلەت العان. تاعى قازاقتاردىڭ تۇسىنىگىندە، لاۋازىمى بار ادامنىڭ ءبارى حان بولىپ ەسەپتەلەدى. قاراڭعى ەلدىڭ سوزدىك قورى دا ءقايبىر جەتىسىپ جاتىر. بىزدەرشە، "پرەدسەداتەل"، "ۋپراۆليايۋششيي" دەپ سويلەۋدى ولار بىلمەيتىن بولۋى كەرەك...
ونىسى راس. سىر وڭىرىندەگى قازاقتاردا ءالى كۇنگە سۇلتان پراۆيتەل دە جوق. وبرۋچيەۆ عالي تۋنگانشين سۇلتاندى بەيىمدەپ جۇرەتىن ەدى. ونى قازاقتار جاقتىرمايتىن بولىپ شىقتى. قايدا جۇرسە دە ۇستىنەن ارىز ءتۇسىپ، داۋ-شارا كوبەيىپ كەتكەن سوڭ، قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.
تاعى قازاقتىڭ سوزدىك قورى سونشالىقتى از ەكەندىگىنە گەنەرال تاڭىرقاعان جوق.
بەكمىرزامەن بارىنشا سىپايى سويلەسۋگە تىرىستى.
ماتۆەيەۆتىڭ ايتقان ءسوزىن بۇل قازاق تا راستاپ وتىر. رايىم بەكىنىسىنىڭ تۇبىندە شايقاس بولۋعا از-اق قالعان. بۇلىكشىلەر قاتارىندا بەس مىڭداي ادام بولعانىن ەسىتكەندە، گەنەرالدىڭ قاباعى تىرجيدى. "قارادان شىققان حاننىڭ" ەكى ەسە ءوسىرىپ ايتىپ تۇرعانىن بۇلار تۇسىنگەن جوق.
گەنەرالدىڭ كوز الدىندا سوعىس كارتيناسى ايقىن ەلەستەيدى. قازاقتار ءۇش توپقا ءبولىنىپ، رايىم تاۋىن ءۇش جاقتان قاماپ كەلە جاتىر... ەڭ ۇلكەن شوعىردىڭ باسىندا بەكمىرزانىڭ ءوزى، قول قيمىلىنا جىبەرمەيدى... سول كەزدە كولدىڭ ارعى بەتىنەن شىققان ءبىر مىڭداي اتتى جاساق بەكىنىسكە تاپ بەرىپتى...
— ارتتارىنان جانقوجا باتىر جەتىپ ابىروي بولدى. قامالعا شاپقان جىگىتتەردى سول كەيىن قايتاردى...
جانقوجا... بۇل ەسىم جانارالعا كوپتەن تانىس ەدى. وعان حيۋالىقتارمەن شايقاستا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن حورۋنجي شەنى بەرىلگەنىن، ءوز قولىمەن جىبەرگەن سىيلىقتارىن دا ەسكە ءتۇسىردى. ءبىراق باتىر وفيسەر شەنىن قابىلداۋدان باس تارتىپتى. گەنەرال سونى ەسىتكەندە تىكسىنىپ قالعان. بۇگىن ىرزا بولدى. باتىر انتىنان تايعان جوق ەكەن...
بەكمىرزانىڭ ايتۋىنشا، رايىم بەكىنىسىنىڭ اينالاسىندا قازاق قىستاۋلارى تىعىز ورنالاسقان. ورىسكە شىققان تانالار ورىستاردىڭ قولىنا تۇسەدى...
بۇل شىندىقتى حاتىندا ماتۆەيەۆ تە مويىنداپ وتىر.
گەنەرال سۋحانقۋلوۆتى شاقىرىپ الىپ سويلەستى.
سىر بويى كوشپەلى قازاقتار ءۇشىن جالعىز باسپانا. جايىق، ور، ەلەك وزەندەرىنىڭ ماڭايىنداعى ەلدەرمەن بۇلاردىڭ جاعدايىن سالىستىرىپ بولمايدى. سارىارقادا، جايىقتىڭ ماڭايىندا اۋا رايى ىلعالدى، قىستاۋعا قولايلى شابىندىق توعايلىق جەرلەر مول ۇشىراسادى. مۇعالجار تاۋىنىڭ ساي-جىراسى تاعى بار، ىق پانا جەتكىلىكتى. سىر بويىنداعى قازاقتار التى اي جاز قاراقۇمدا قامالىپ وتىرادى. بۇرىن قىزىلقۇمدى جايلاپ كەلگەن اۋىلداردى ارجاعىنداعى حيۋا مەن قوقان حاندىقتارىنىڭ شاپقىنشىلىعى كۇيزەلتكەن، بەرگى بەتكە كوپتەپ ءوتىپ جاتىر... جاز قۇدىق جەتپەي ءبىر قىرىلىسادى. ال التى اي جاز مال تۇياعىندا تاپتاۋىرىن بولىپ، اق شانداعى شىعىپ جاتقان جەر، ءوزى قۇنارسىز ولكە، قىس قونىس بولىپ جارىتپايدى. سىردىڭ قۇيىلىسىندا اراسى بەس شاقىرىم، التى شاقىرىمنان ءبىر قىستاۋ... قازاقتىڭ مالىن قالىڭ قوپانىڭ ىق-پاناسى ساقتاپ وتىر...
بۇل سۋحانقۇلوۆتىڭ، قازاق اراسىندا ەكى-ۇش جىلداي توبە كورسەتە جۇرگەندە، كوزىمەن كورگەن، كارى قۇلاق قاريالاردان ەسىتكەن شىندىعى ەدى.
— رايىم بەكىنىسىنە جاقىن وتىرعان قىستاۋلار جاقايىمداردىكى. كوتەرىلىستى باستاعان دا سولار. قونىسى تارىلعانىن بىزدەن كورەدى. — بەكمىرزا شاعىندى. — مەنىن جاعامنان العانى بىلاي تۇرسىن، جانقوجا باتىردى جازعىرادى...
بەكمىرزا "ءبىز" ءسوزىن ايتقاندا، ءوزىن ورىستار جاعىنا ىڭعايلى سويلەيتىن سياقتى. سۋحانكۇلوۆتىڭ قۇلاعىنا سولايشا ەستىلدى. اۋدارعان دا ءوزى ەدى، جاتىق شىقتى.
ماتۆەيەۆ حاتىندا اسكەري قونىسقا لايىق جاڭا ءبىر جەردى ايتىپ وتىر. كارتاسىن دا سىزىپ جىبەرىپتى.
گەنەرال ماماندارمەن ويلاستى.
جاڭا قونىس قازالى اتالادى. رايىمنان ءبىر ارتىقشىلىعى: قازاقى قىستاۋلارىنان شەتكەرى، حيۋاعا قاراي اساتىن جولدىڭ ۇستىندە، قوقان قامالى — اقمەشىتتەن 300 شاقىرىم جەردە ەدى.
يمپەريانىڭ تۇپكى ماقساتى ايقىن، سىر وعان پلادستارم ءۇشىن كەرەك. ءارى قاراي ورتا ازيا حاندىقتارى — قوقان مەن حيۋاعا جورىق باستالادى...
ورىس ارمياسى پەرسياعا قاراي بەتتەگەن ساپارىندا كاۆكاز حالىقتارى سەنىمدى وداقتاس بولدى. پارسى مەن تۇرىك شاپقىنشىلىعىنان زارەزاپ بولعان ارمياندار مەن گرۋزيندەر تالاي جەردە ورىس پولكتەرىنە شىلبىر ۇشىن بەرىپ كومەكتەستى...
الاقانداي داعىستان ءشامىلدىڭ شاشپاۋىن كوتەرىپ، قارسىلىق كورسەتكەندە، اياققا قانشا ورالعى بولدى. وتىز جىل... تەرەك وزەنىنىڭ ارجاعىندا ءشامىل، بەرگى جاعاسىندا ورىس سولداتتارى، وتىز جىل شايقاسقان ەكەن... دەمەك، قازاق اۋىلدارىمەن كەتىسۋگە بولمايدى، رايىمنان قونىس اۋدارۋ كەرەك...
پەروۆسكييدىڭ 1839 جىلعى ايگىلى حيۋا جورىعىنىڭ ساتسىزدىككە قالاي ۇشىراعانىن ورىنبور اكىمشىلىگى ۇمىتقان جوق. ءبىر وق اتپاستان، جارى جولدان كەرى قايتتى... قىرىق كۇنشىلىك ءشول... قاتال اۋا رايى... ول دا سەبەپ بولعان شىعار. بارىنەن بۇرىن اياقتان شالىپ جۇرگىزبەگەن ادايلاردىڭ ارەكەتى قول بايلادى.
سىر بويى قازاقتارى بۇگىنگە شەيىن ورىس بەكىنىسىمەن تاتۋ بولىپ كەلدى. سول قاتىناستى ساقتاۋ كەرەك...
گەنەرال ءبىر شەشىمگە كەلگەندەي ەدى.
بەكمىرزانىڭ بۇيىمىن ءبىتىردى.
رايىم بەكىنىسىنە اسكەري ستارشينا كارامىشيەۆتى اتتاندىرىپ، قازالى بەكىنىسىن تەزدەتىپ ءبىتىرۋ ءۇشىن، ماتۆەيەۆكە كومەكتەسۋ مىندەتىن جۇكتەپ وتىر.
قۇدىرەتتى ورىس ارمياسىنىڭ الدىڭعى شەبى حيۋا، قوقان حاندىقتارىنىڭ شەكاراسىنا تاعى ءبىر قادام جاقىندادى...
* * *
بيىلعى كوكتەم قازاق اۋىلدارىنا قۋانىش اكەلدى.
ورىستار رايىمداعى قونىسىنان كوتەرىلدى.
بۇل بەكمىرزا حاننىڭ جەڭىسى ەدى. اقيرەكتىڭ استىنداعى التىنبايلار، قوسارالداعى كۇلىك اۋىلدارى اردانا مەن تاتىران ءبىر-بىر دۋىلداسىپ باسىلدى.
جاقايىمدار ايتۋاردىڭ ءارۋاعىنا سىيىنادى.
التى ءالىم اينالىپ كەلگەندە جانقوجاعا توقتادى. جانقوجانىڭ اتىن ەستىسە، حيۋالىقتاردىڭ دا قۇتى قاشادى... ورىستى دا قونىسىنان جانقوجا اۋدارىپ وتىر...
وسىلاي ورىستىڭ قونىس اۋدارۋى ءار ءتۇرلى اڭىز-انگىمەلەردىڭ تاراۋىنا مۇرىندىق بولدى... بۇل كۇندەرى كەز كەلگەن جاقايىمنىڭ اۋىلىنداعى توي ات، شاپتىرىپ مارە-سارە بولىپ جاتىر ەدى.
ءتورت جىلدان بەرى ىرگەسىندە ورىس بەكىنىسى، كوك جەلكەسىندە كاپىر مىلتىعىن تاقاپ وتىرعانداي، بالا-شاعا ۇركىپ بىتكەن. ءبىر قۇقايدان قۇتىلعان ەل تىراڭداسىپ قالدى.
قازاقتا قازا — ورتاق، قۋانىش — ورتاق. بۇرىن قىرعي قاباق وتىرعان اۋىلدار اتاسىنا اس بەرىلەتىن جولى، بالا تۋعان شىلدەحانا ۇستىندە — ءبارىن ۇمىتىپ، ارالاسىپ كەتەدى.
جاز جايلاۋعا بەتتەگەن داۋلەت اۋىلى تاسقۇدىقتىڭ باسىنا باسقا جۇرتتان كەيىندەۋ جەتكەن. قوندىبايدىڭ قاتىنى كوشجونەكەي بوسانىپ قالىپ كىدىرەدى ەكەن. دامەلىنىڭ ەر بالالارى تۇرماي جۇرەتىن ەدى. جاس نارەستەنىڭ ەسىمىن ىرىم قىلىپ وتەش قويىپ وتىر.
بىلتىر تيشىمبيكەدەن كەيىن تۋعان ۇلى قۇدايبەرگەن ولگەن سوڭ، قوندىبايدىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى. بۇگىن قاباعى جادىرادى. تاسقۇدىقتىڭ باسىندا ءبىر اپتا ەرۋ بولىپ، جاس نارەستەگە توي جاسايتىن ويىن ايتتى.
بۇل جايشىلىقتاعى شىلدەحانا ەمەس، كىشىگىرىم تويعا بەرگىسىز ەكەنى راس ەدى. مىنا شەتى جاقسىقىلىش، كوكشوقات، مىنا شەتى شىقىمان مەن تەرىستۇبەك، — قوندىباي جيىرما شاقتى اۋىلدى شاقىرىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە قوزى كوش جەردە وتىرعان ءالىقۇل اۋىلىنىڭ ازاماتتارىنا الدىمەن حابار تيەدى.
ات شاپتىرۋ ءۇشىن قازاق كەمى ءبىر اي بۇرىن بەرەدى. بايگىنىڭ جولى قيىن... ات جاراتۋ كەرەك... دامەلى سىرعالارى مەن جۇزىكتەرىن تۇگەندەپ جاتىر. جەلىككەن جاس جىگىتتەرگە مۇشە بەرىلەتىن بولدى.
قىزىل قۇناجىن پىشاققا جىعىلىپ، قازاق ەتكە تويدى.
قاتىندار اق جاۋلىقتارى دەدەگەيلەنىپ، توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، مۇشە الىپ قاشقان بالالارىن قىزىقتادى.
— تاسقۇدىقتىڭ اينالاسى قۇم، بۇتالى بىجىر. اتتار باۋىرىن جازىپ شابا المايدى.
— قاپ، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قوڭىرلىق بولىپ... كەنجەعۇلدىڭ اق باقايىمەن كوسىلتكەندە عوي!
توماننىڭ استىندا توپىرىش تورى، وكىنىپ تۇر.
— توكە، مىناۋ قالىڭ بىجىردى جانۋار تورى ات باۋىرىن جازىپ شابا المايتىن بولدى-اۋ. — دوسپامبەت مىرس-مىرس كۇلدى.
قوجامبەتتىڭ جىراۋ بالاسى مىسقىلشىل. دوسپامبەت بۇل اۋىلعا تۇندە كەلىپ ەدى. سودان تاڭ اپپاق اتقانشا قولىنان دومبىراسى تۇسكەن جوق. "ەر تارعىندى" سويىپ بەردى.
— تورى اتتى ايتاسىڭ با؟ — اڭقاۋ تومان ءسال اڭىراپ تۇردى.
اتىنىن سىرى يەسىنە ءمالىم، دوسپامبەتتىڭ كەكەتىپ تۇرعانىن ەندى اڭعاردى.
مارقۇم اعاسى جامانقۇل، توپىراعى تورقا بولسىن، تورى اتتى تومانعا سول مىنگىزىپ ەدى...
تورى ات ءسوز بولسا، توماننىڭ كوز الدىنا جان ءتاسىلىم ۇستىندەگى باي اعاسىنىڭ بەينەسى ەلەستەيدى. وسى دوسپامبەتكە نەشە ايتىپ بەرگەن شىعار. جارىقتىق باياعىنىڭ ادامدارى اۋليە عوي. تۋعان باۋىر قانداي قيىن... ءوزى جان كەشكەلى جاتىر... تومان اينالايىن جاياۋ ءجۇر عوي دەپ... ودان ءارى مومىن شال ەڭكىلدەپ جىلايدى.
تومانعا اعاسى ءبىر اتتى ەنشى قىلعانىن قارا كەمپىر ايتقان. جان ءتاسىلىم حالىندە جاتقان جامانقۇلدا سويلەيتىن ءال جوق ەدى. تومان ول جەرىن ۇمىتقالى قاشان. ارى-بەرىدەن سوڭ اعاسىنىڭ داۋىسى قۇلاعىندا ىزىڭدايدى...
جاقسىنىڭ ءقادىرى ولگەن سوڭ بىلىنەدى ەكەن. جامانقۇل تىرىدە تولەباي مەن توماننىڭ ساۋىنى مول، ءبىر-بىر ىنگەن بەرىپ قوياتىن ەدى. قارا كەمپىر ونى قايتىپ الدى. ءقازىر سيىر ساۋىپ وتىر.
بيىل كوكتەمدە جامانقۇل ءۇيىنىڭ كەلەسىندە بەس ىنگەن بوتالادى. سودان ەكى-اق بوتا ءتىرى قالعان ەكەن. ۇشەۋىنىڭ تۇبىنە ءبىر ىشەك جەتتى. كەز كەلگەن ىنگەن تۇلىپقا يىمەيدى. سۋسىنى ازايعان سوڭ، قارا كەمپىردىڭ دە پەيىلى تارىلدى.
ىنگەندى جامانقۇل ءتىرى بولسا دا قايتىپ الار ەدى.
وندايعا توماننىڭ اقىلى جەتە بەرمەيدى. ساراڭ كەمپىردى، ساڭىراۋ جەڭگەسىن سىرتتان قاجىرتا جۇرەدى.
قايتار جولدا سالت اتتى ەركەكتەر وزىپ كەتتى. تۇيە مىنگەن ايەلدەر ءبىر بولەك كەلە جاتىر.
ەتكە تويىپ جەلىگىپ العان جاس جىگىتتەر، شىعا بەرە اتقا قامشىنى باسادى. تومان مىنگەن شابان تورى، ەڭ ارتىندا سولەكتەپ جالعىز قالعان.
قاراشا ىنگەننىڭ ۇستىندە قارا كەمپىر، ماساتىمەن تىستاتقان كۇزەن ىشىكتىڭ ەكى ومىراۋىن اشىپ تاستاپتى. اق كيمەشەگىنىڭ سىررتىنان دەدەگەيلەندىرە تارتقان اق جاۋلىعى وقشىرايىپ، جۇرتتان الا بولەك كوزگە تۇسەدى.
تومان قارا كەمپىردىڭ توبىنا قوسىلدى.
مومىن قوندىبايدى ءالىقۇل تۇقىمى جاقسى كورەتىن ەدى. قاراقالپاق قىزى دەگەن اتى، دامەلى قۇداعاي قانداي بيازى... جاڭا تۇسكەن كەلىنشەكتەي ءۇزىلىپ تۇر.
— كەلىنىمىزدى كوردىڭدەر مە؟ — دەدى بەكجاراستىڭ قاتىنى اقىق. — ءوزى بويجەتىپ قالىپتى عوي...
— قويشى، جاپ-جاس بالانى...
— قايداعى بالا؟ — اقىق داۋ ايتتى. — سول قىزعا قايناعا سارتتار قاشاتىن جىلى قۇدا تۇسكەن جوق پا ەدى؟ ودان بەرى ون ءۇش جىل. ون ۇشتە وتاۋ يەسى. ءوزىنىڭ بويى سىرىقتاي، ءوسىپ قالىپتى. وسىدان بارعاسىن با؟
"بارعان سوڭ" اقىق كەنجەعۇل قاينىسىن جاعادان العالى تۇر. ەركە مىنەزدى ايەل، الىسا كەتسە، ءبىر جىگىتتى الىپ ۇراتىن قايراتتى ەدى.
اقىق — جانقوجانىڭ اعاسى اقمىرزانىڭ قىزى. اڭگىمە جىل ەسەبىنە ويىسسا، سارتتاردى ەسكە الادى. اكەسى دە سول جىلى قازا بولدى...
اق جاكەم قولدان ساناپ قىرىق سارت قىرعان... حان جىراۋى دوعالاقپەن ايتىسقان تورەمۇرات ايتاتىن وسى ءسوزدى ءالىقۇل اۋىلىندا بالاعا شەيىن جاتقا ايتادى.
سول جولى تۋعان تولەبايدىڭ جىلكەلدىسى بيىل ون تورتكە شىعادى ەكەن. استىندا تارعىل بۇقا، كۇندە كەشكىسىن زار قاقساپ جۇرەتىن ەدى.
اق جاكەم قولدان ساناپ قىرىق سارت قىرعان... قوندىبايدىڭ تويىنا جىلكەلدى دە كەلدى. ساڭىراۋ كەمپىردەن مىنەتىن تاي سۇراپ، الا الماي قويعان. استىندا تارعىل بۇقا، ەكى وكپەگە تەپكىلەپ، قاتىنداردىڭ قاپتالىندا كەلە جاتىر. اقىق سارتتاردى اۋىزعا العان كەزدە، بارىلداعان داۋسىمەن ولەڭدەتىپ قويا بەردى.
اق جاكەم قولدان ساناپ قىرىق سارت قىرعان...
— ءاي، جاقسى بالا! — قايىناعاسى تولەبايدان تۋعان جىلكەلدىنىڭ اتىن اتاي الماي، اقىقتىڭ دىڭكەسى قۇرىپ كەلەدى. — الگى ولەڭدى قايتا ايتشى!
اقىق جانقوجا اعاسىنىڭ اتى اتالاتىن جەردە تىڭداۋدان جالىققان ەمەس. اقىرى جىلكەلدى جالىقتى.
كوش الدىنا مىنگەنىم تارعىل بۇقا،
بۇيرەك مايىڭ قالپاقتاي شىربىڭ جۇقا، —
ويدىڭ-ويدىڭ-ويدىڭ-اي،
دەيدىڭ-دەيدىڭ-دەيدىڭ-اي!
بۇل دوسپامبەت اعاسىنىڭ ۇيرەتكەن ولەڭى، دوسپامبەتتىڭ اۋەنى. جىلكەلدى تارعىل بۇقانى ەكى وكپەگە تەپكىلەي ءتۇسىپ، ورشەلەنە ايقايلاپ ايتادى.
قاتىندار ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلىپ جاتىر.
— وسى بالا دوسپامبەت اعاسى سياقتى جىراۋ بولاتىن شىعار...
تۋىسقان ادام دەگەن قىزىق، انشيىندە جىلكەلدىنى بوقتاپ وتىراتىن تومان ءقازىر ەمىرەنىپ ايتادى. جىلكەلدىنىڭ ولەڭىنە شىنىمەن ءسۇيسىنىپ كەلەدى.
جىلكەلدى شىقىمانداعى اۋىلدىڭ توبەسى كورىنگەنشە اۋىزىن جاپقان جوق. باياعى قوڭىر اۋەن...
كوش الدىنا مىنگەنىم تارعىل بۇقا...
* * *
قوندىبايدىڭ اۋىلىنداعى شىلدەحاناعا ءالىقۇل اۋىلىنداعى بۇكىل ەركەك كىندىك، ەڭ اياعى جىلكەلدىگە شەيىن، تارعىل وگىزىن تەپەڭدەتىپ كەتىپ بارا جاتقاندا، جالعىز كەنجەعۇل ارتتارىنان قاراپ قالعان.
مىنەزى جەڭىل سايقىمازاق جىگىت ۇيگە ءبىر كىرەدى، ءبىر شىعادى. جەرقازىقتا بايلاۋلى تۇرعان اقباقايدىڭ قاسىنا نەشە باردى. تويلى اۋىلعا قاراي جوستىرتىپ تارتىپ كەتەر ەدى. اتتەڭ... كۇيەۋ دەگەن اتاعى بار. قازاق سالتى ونداي ەركەلىكتى كوتەرمەيدى.
ءقازىر عوي بوگەنباي اۋىلى، بۇرشاي اۋىلى، بوتاتتار مەن سارىلاردان ءبىر جان قالعان جوق. اتقا مىنگەندە قايدا بارارسىڭ. ۇلكەن-كىشى كوتەرىلە تويعا كەتكەندە، اۋىلدا ۇيىلىپ-توگىلىپ بالا-شاعا، كەمپىر-شالدار عانا قالادى... سايقىمازاق كەنجەعۇلدىڭ ولارمەن اڭگىمەسى جاراسپايتىن ەدى.
جاس جىگىتتىڭ ءىشى پىسقاندا، وندىردەي اپپاق ءجۇزى قۋقىل تارتىپ، قارا قاستارىنىڭ ەكى ۇشى تۇيىسە قالعان. ماڭداي سۇيەگى انتەك شىعىڭقى، قاباعى بيىكتەۋ بىتكەن. تىپ-تىك قىر مۇرنىنىڭ ۇشىندا شىپ-شىپ تەر بىلىنەدى. ءالى ۇستارا كەرمەگەن مۇرتى ەپتەپ قارا قىلشىقتانا باستاپتى. بىر-ەكى جىلدان كەيىن اۋزىنا تۇسەتىنى انىق ەدى. ءارى كەنجە بولسا، ءارى جالعىز ۇل، اعايىن الدىنان شىقپايدى. جاسى جيىرما ۇشكە كەلگەنشە تالپىشتىگى قالعان جوق-تى. ال ءالىقۇل تۇقىمىنىڭ كوزىنە، جىڭىشكە سۇيەكتى ءالجۋاز كەنجەعۇل، ءالى كۇنگە جاس ءوسپىرىم بوزبالا سياقتى كورىنەتىن ەدى.
تويدان قايتقانداردىڭ الدى بولىپ تولەباي ورالدى. موينى بىلق-سىلق ەتىپ، اتتان ءتۇسىپ جاتىر.
— كەنجەعۇل، ءاي! ۇيدە قىمىز بار ما؟
ءبىراق كەنجەعۇلدىڭ ۇلىقساتىن كۇتىپ تۇرعان جوق، كىرگەن بويى قارا سابانىڭ پۇشپاعىن شەشتى. ءبىر توستاعان قىمىزدى ءسىمىرىپ سالعان سوڭ كوڭىلدەندى.
— قوندىبايدىڭ اۋىلىندا تويعانىم-اي! ءىشى مەن سىرتىم بىردەي بولدى.
تولەباي جىمىڭ-جىمىڭ كۇلەدى، موينى بوس، سويلەي باستاسا، بىلق-سىلق ەتەدى. مەستىڭ پۇشپاعى شەشىلىپ، تاعى ءبىر توستاعان قىمىز قۇيىلادى.
قانداي مۇشەنى كىم الىپ كەتتى، كىمنىڭ تاباعىنا قانداي جىلىك تارتىلدى... سول ءتارىزدى قۇسشىنىڭ قۇر اڭگىمەسى... كەنجەعۇل جالىقتى.
— اقباقايدى بەرە عوي دەپ ەدىم. ءوي، وكىرتەتىن ەدىك.
ەكىنشى توستاعاننىڭ ارتىنان ءۇشىنشىسى، ءتورتىنشىسى كەتتى.
تولەباي مەشكەي. ەندى بەسىنشى توستاعان قىمىزدى كۇيىپ الىپ جاتىر ەدى.
ەسىكتىڭ الدىندا قاراشا ىنگەن ب ا ق ەتتى.
— ويباي، جەڭەشەم كەلىپ قالدى عوي!...
بەسىنشى توستاعاندى توگىپ-شاشىپ باسىنا ءبىر-اق كوتەرىپ، تولەباي ۇيدەن اتىپ شىقتى.
— اق كورمەگىر! شاشپاعان جەرى جوق! يەندەپ تۇرعان سابانى ءبىر ءوزى سارقىپ ءىشىپ بارادى، انە!
ساڭىراۋ كەمپىر مەشكەي قاينىسىن قارعاپ-سىلەدى.
بەس بيەنىڭ قىمىزى ءۇش ۇيگە جەتىپ ارتىلادى. قارا سابانىڭ قۇر تۇراتىن كۇنى جوق. سودان كەلە ساڭىراۋ كەمپىر تولەبايعا ءبىر قارعىس ايتپاي قىمىز بەرگەن ەمەس.
كەنجەعۇل قامشىسىن بەلىنە قىستىرىپ ۇيدەن شىقتى.
ويدىڭ-ويدىڭ-ويدىڭ-اي...
تارعىل وگىزدى تەپەڭدەتىپ جىلكەلدى كەلىپ قالعان ەكەن. قامشىسىن بۇلعاپ قاسىنا شاقىردى.
— جەڭەشەڭدى كوردىڭ بە؟
كەتەردە جىلكەلدىگە جەڭەشە جايىن كوپ ايتىپ، كورىپ قايتۋدى تاپسىرعان. ەسەرسوق ءىنىسى تارس ۇمىتىپ كەتىپتى. وتىرىك ايتۋ سالتىندا جوق، كوزى قۇر جىپىلىقتايدى.
— سەن ادام بولساڭ، كورگەنىم وتىرىك!
كەنجەعۇل اقباقايدىڭ ۇستىندە شىرەنىپ تۇرىپ سونى ايتتى.
بوگەنباي اۋىلىنا قاراي ساتىرلاتا جونەلدى.
وندا اقىق پەن اقشا بار. ول ەكەۋىنىڭ كوزىنەن ەشتەڭە قاعاس قالمايدى. جىلكەلدى قاپى جىبەرگەن ەكەن، قالىڭدىعىنىڭ جايىنا اقىقتان قانىعادى.
توستاعان تولى قويدىڭ قاتىعى الدىندا، كەنجەعۇل بەكجاراستىڭ ۇيىندە وتىر.
— پاي-پاي، جەڭەشەمنىڭ ۇيىتقان قاتىعى-اي! — كەنجەعۇل قاتىقتى تاڭدايىنا تاتىماسا دا ىشەدى.
— ءاي، سايقىمازاق! ۇيىندە يت باسىنا ىركىت توگىلەدى، ءويتىپ مازاق قىلما!
— مازاقتاسام، وگىز بولىپ كەتەيىن!
— ءوزىڭ دە ءپىشتىرىپ تاستاعان وگىزسىڭ! ءولى-تىرىسىن بەرگەن سوڭ ءولى كۇيەۋ جاتپايدى. قۋ تىزەڭدى قۇشاقتاپ وتىرعانىڭ مىناۋ! — اقىق باستىرمالاتىپ اكەتكەندە، كەنجەعۇلدىڭ ماڭدايىنان تەر شىقتى.
— ونىڭ ماعان نەسىن ايتىپ وتىرسىڭ. مۇشەلى جاس كىشى قىزدى ايتگىرىپ جۇرگەن قايناعاڭا وكپەلە...
قاينىسى قايىسقاندا، اقىق قىسىلايىن دەدى.
— قوي، تورە بالا، مۇشەلى جاس دەپ جۇرگەن كىم؟ قوندىبايدىڭ قىزىنا سارتتار قاشاتىن جىلى قۇدا تۇسكەن جوق پا ەدىك؟ ءتىپتى ءپىسىپ تۇر!
— ءويدايت! جالاڭبۇت جالپىلداپ جۇرگەن شىعار!
— ويباي، قىز سالتاناتىن قۇرىپ قالىپتى. ءبىز وتىرعاندا، شوشاڭ ەتىپ دالاعا شىققان جوق. الگى قوندىبايدىڭ نەمەرە ءىنىسى بار عوي. قۇرىپ قالعىردىڭ اتى كىم ەدى؟ سونىڭ وتاۋىنا شولدەگەن سوڭ، كىرە قويىپ ەدىم. — اقىق ەلپىلدەتە ءتۇستى. — كەلىنىم جالعىز، ساعاعىنان ءۇزىلىپ وتىر. كىمنىڭ قىزى ەكەنىن قايدان بىلەيىن. ءجۇزى جىلى ۇشىراپ كەتكەن سوڭ، اتىن سۇراسام، تىنىشتىقبيكە ەكەن...
— تيشىمبيكە، — دەپ تۇزەتتى كەنجەعۇل.
— انا قاراشى، ۇيالماي اتىن اتايدى!
— قايناعام ەمەس قوي! — كەنجەعۇل ۇيدەن شىقتى.
كۇن باتا اۋىلعا كەلگەن.
بۇگىن ۇيىقتاپ تا جارىتقان جوق. ءولى-تىرىسىن بەرگەن سوڭ، ءولى كۇيەۋ جاتپايدى... اقىقتىڭ سول ءسوزى ويىنان كەتپەيدى.
ەلەڭ-الاڭدا جىلكەلدىنى توسەگىنەن تۇرعىزدى.
— تۇر، بۇرشاي اۋىلىنا قىدىرامىز!
بۇرىن كەنجەعۇلدىڭ ونداي مىنەزى جوق، جىلكەلدىنى قاسىنا ەرتىپ كەرگەن ەمەس. جاس بالا قۋانىپ كەتتى. استىندا تەرلىك، اقباقايدىڭ ارتىنا مىنگەسىپ جاتىر.
كەنجەعۇل اۋىلدان ۇزاڭقىراپ شىققان سوڭ، اتتىڭ باسىن تاسقۇدىققا قاراي بۇردى.
— اعا، اعا، بۇرشاي اعامنىڭ اۋىلى...
— ۇندەمە... — كەنجەعۇل الابۇرتىپ كەلە جاتقان ءىنىسىن ءتۇرتىپ قويدى. — ءبىز تاسقۇدىققا، جەڭەشەڭدى كورىپ قايتۋعا بارامىز...
— الاقاي!
قامشىنىڭ سابىنان وڭدىرماي ءبىر تۇرتكى جەپ، جىلكەلدى جىم بولدى.
سىدىرتا اياڭداتقان اقباقاي ات، ساسكە ءتۇس بولماي-اق تاسقۇدىقتان قۇلاتقان. بەرگى جاعى قالىڭ بىجىر. كەنجەعۇل ءبىر توبەشىكتىڭ تاساسىندا اقباقايدى شىدەرلەدى. ءوزى جان باۋىردا ەتبەتتەپ جاتىر. جىلكەلدىنى قاسىنا شاقىردى.
— ءقازىر زاۋلاپ وتىرىپ قوندىبايدىڭ ۇيىنە بار. ءبىراق جىمىڭ بىلىنبەسىن. ءۇيدىڭ جابىعىنان عانا سىعالاپ قايت. جەڭەشەڭ قانداي ەكەن كورىپ كەل...
اۋىل بەس-اق ءۇي، اۋدەم جەردە كورىنىپ تۇر. قوڭىرقاي كيىزدەرى دوڭگەلەك شارۋالى ەكەنىن كورسەتكەندەي. كەنجەعۇل قوندىباي ءۇيى قايسىسى ەكەنىن دە بىلمەيدى، جىلكەلدىدەن سۇرادى.
— قىزدىڭ ءۇيى قايسىسى؟
— توي ىستەگەن ءۇي مە؟ اناۋ!
— زىت ەندەشە!
زىتا جونەلگەن جىلكەلدى، شەتتەۋ تۇرعان التى قانات ۇيگە جاقىنداعاندا، جۇگىرىسىن باياۋلاتتى. بويى تاپەلتەك. تۇندىك باۋعا تىرمىسىپ، جابىقتىڭ دەڭگەيىنە ازەر كوتەرىلدى. سول قالپى تاپجىلاتىن ەمەس. تۇر... تۇر... كەنجەعۇلدان تاعات كەتىپ، تىقىرشي باستادى.
— بۇل اۋمەسەر ءالى بۇلدىرەدى...
ءبىراق جىلكەلدى بۇلدىرگەن جوق. امان-ەسەن قايتتى. ەكى ەزۋى قۇلاعىندا، انادايدان ىرجيادى.
— وتىرىك ايتسام، وڭبايىن. قوندىبايدىڭ قاتىنى، الدىندا ءبىر قامىر، بىرش-بىرش يلەپ وتىر. — اپتىعا سويلەيدى. — قازانجاپپاي جاباتىن شىعار، ءا؟
— قىز قايدا؟ قىز قايدا وتىر ەكەن؟!
اعاسىنىڭ قىزعا جۇمساعانى ەندى ەسىنە ءتۇسىپ، جىلكەلدىنىڭ كوزى جىپىلىقتادى.
— قىزدى كورىپ كەل دەسەم، قامىرىڭ نە؟ ءاي، سەنى اسىراسا دا ادام بولماسسىڭ!
جىلكەلدى قايتا كەتتى. دامبالىنىڭ جىرىم-جىرىم بالاعى، جالاۋلانىپ جەلپ-جەلپ ەتەدى.
جابىققا بويى جەتپەيدى. بەلدەۋدەن باشپايمەن تىرەپ، ۇزىك باۋعا جارماسىپ، كەرەگەنىڭ باسىنا اقىرى قولى ءتيدى. جابىققا كوتەرىلۋدەن قورقادى. كەنجەعۇل اعاسى جاسىرىنىپ وتىرعاندا، وعان نە جوق. ءبىراق تاماقساۋ جىلكەلدىگە بار دۇنيەنى ۇمىتتىراتىن ءبىر قۇدىرەت بار. ونىڭ اتى — تاماق. پىسكەن ناننىڭ ءيىسى مۇرنىنا كەلسە، اقىل-ەستەن ايىرىلادى.
بۇل جولى سولاي بولدى. ءۇيدىڭ قاق ورتاسىندا، وشاقتىڭ استىنداعى وتتى كوردى. جانىپ بىتكەن جاپا، قىپ-قىزىل شوققا اينالعان كەزى. ۇستىندە توڭكەرۋلى قازان. جىلكەلدىنىڭ مۇرنىنا پىسكەن ناننىڭ ادەمى ءيىسى كەلەدى.
ونىڭ تىسىنە نان تيمەگەلى قاشان. ءوز ۇيىندە نان جوق، كۇندە كەشكىلىك ءبىر قازان بىلامىق پىسىرەتىن. كەيدە تارى كوجە اسادى. كوجەگە دە، بىلامىققا دا ايران قاتىلادى. بۇل جىلكەلدىنىڭ ەڭ ءتاۋىر كورەتىن تاماعى...
بۇل اۋىلدا نان پىسىرەتىن جالعىز قارا كەمپىر ەدى.
قازانجاپپايعا قاراپ تۇرىپ، قىز ەسىنەن شىققان. قىستىرۋلى اينا الدىنداعى بىرەۋگە كوزى تۇسكەنى راس. وندا دا تارقاتىلعان قولاڭ شاشتى عانا كوردى. ونىڭ ارجاعىندا كىم تۇر، اجارى قانداي، — بايقايىنشى-اۋ دەگەن وي جوق، ەسىل-دەرتى توڭكەرۋلى قازاندا ەدى.
قازان اۋدارىلعاندا قىپ-قىزىل بولىپ پىسكەن قازانجاپپايدىڭ ءجۇزى جارق ەتتى. سىلقىلداعان مىرزانىڭ الدىنان حوردىڭ قىزى شىعا كەلگەندە، ونداي بولماس! جىلكەلدى اۋىزىنىڭ سىلەكەيىن جيناي السايشى... جۇتىپ جاتىر، جۇتىپ جاتىر... جۇتىپ جاتقانى نان ەمەس، اۋىزىنىڭ سىلەكەيى ەكەنىن دە ءتۇسىنىپ جارتقان جوق...
پاي-پاي، اجەمنىڭ قازانجاپپايى...
قازانجاپپايدىڭ بەتىنە قايماق جاعىلدى. سودان كەيىن ۇستىندە قازان پىشاق ويناق سالىپ، وسقىلاپ-وسقىلاپ ءوتتى دەيسىڭ. سول قىزىقتان قۇر قالاتىنداي، جىلكەلدى ىلگەرى ەمىن تۇسكەندە، قولى كەرەگەنىڭ باسىنان شىعىپ كەتىپ... باشپايىنا شي كىرىپ، ءدىز ەتە ءتۇستى.
— ءىڭ-ىڭ-ىڭ...
ودان ارتىق دىبىس شىعاراتىن ءال جوق، دومالانىپ جەرگە ءتۇستى. ۇيدە كۇبىرلەيدى.
— بىرەۋ دىبىستادى ما؟
ۇيگە سۇيكەنگەندەي بودى عوي...
— تيشىمبيكە، قاراپ كەلشى!
سارتتان قاشقان ءنامارت، جىلكەلدى ەكى ەتەگىن ءتۇرىنىپ، كەنجەعۇل اعاسىنا قاراي سالدى.
ءۇيدىڭ سىرتىنا سۇڭعاق بويلى بالاپان قىز شىقتى. موينىن سوزا قارايدى. جاسى ون ەكىدە بولعانمەن، تيشىمبيكە قىز سالتاناتىن قۇرىپ قالعان. بالانىڭ ءتۇسى بەيتانىس كورىنىپ، قىز جۇرەگى كادىك الىپ تۇر ەدى. پوشىمى ۇرى-قارىعا دا كەلمەيدى... قىزدى اۋىلدى قىرىندايتىن بوزبالالارعا دا ۇقسامايتىن سياقتى... كيىم ءتۇرى الاۋ-دالاۋ... ءبىراق قىز كوڭىلى كادىكشىل، بالانىڭ زىتىپ بارا جاتقان سىيقىنا قاراپ، ونىڭ ۇرلانىپ بۇلاي ءجۇرۋىنىڭ وزىنە قاتىستى ەكەنىن توپشىلادى. سوندىقتان شەشەسىنە شىنىن ايتۋعا دا ۇيالىپ تۇر.
— قوڭىر تايىنشا...
— ارام قاتقىر، سوعان-اق تىنىم جوق!
دامەلى قارعادى.
ءۇيدىڭ سىرتىندا قىز كورىنىپ، جىلكەلدىنىڭ سىرتىنان قاراپ تۇرعانىن كەنجەعۇل دا كوردى. دالپىلداعان ءتۇرىن قاراسايشى. جابىققا جابىسىپ، بيەنىڭ ءبىر ساۋىمى بولعانشا تۇردى. انە، ۇيدەگىلەر دە سەزىپ قالىپتى. ءالى، ءوستىپ ءجۇرىپ، ارتىمىزدان قۋعىن تۇسەدى... كەنجەعۇل بۇعىپ جاتىر.
تاناۋراپ كەلە جاتقان جىلكەلدىنى بىلەگىنەن ۇستاپ، تەمەن قاراي دىرىلداتا جونەلدى.
— ءوشىر ءۇنىڭدى. كەرىپ قالدى!
جىلكەلدى ەتبەتتەپ جاتا كەتتى.
كەنجەعۇل بۇتا-بۇتانىڭ ارا-اراسىمەن باسپالاپ قاراپ تۇر. قىز ىشكە كىرىپ كەتكەلى الدەقاشان. ءبىراق ول جاقتا دۇرلىگىسكەن ەشكىم كورىنبەيدى. كەنجەعۇل تىنشىدى.
— ال، سويلەشى!
ۇرەيى ۇشقان، تىم-تىرىس جاتقان جىلكەلدى، باسى قۇم-قۇم بولىپ تۇرىپ جاتىر.
— وتىرىك ايتسام وڭبايىن، اعاجان! ءبىر-بىر قازان قازانجاپپاي. بەتى قىپ-قىزىل-اۋ، قىپ-قىزىل. اناۋ قاتىن قايماقتى جاقتى دەيسىڭ كەلىپ... سودان كەيىن...
— ءاي، تاماقتا باسى قالعىر ەسۋاس! مەن سەنى قىزدى كورىپ قايت دەپ جۇمساعانىم جوق پا؟ ەسىل-دەرتىڭ قازانجاپپاي، سودان باسقا ويلايتىنىڭ بار ما؟!
— قىزى... — كەنەت جىلكەلدىنىن كوز الدىنا الگىدە عانا ءوزى كەرگەن قولاڭ شاش ەلەستەپ كەتىپ، بەتىنە قاراي الماعانى ەسىنە تۇسكەندە وكىندى. — قىز دەگەن... قىز دەگەن... ۇزىن كويلەك كيگەن... ايناعا قاراپ تۇر.
— بەتىن كوردىڭ بە ءوزىڭ؟
— بەتىن شاشى كورسەتپەيدى...
جىلكەلدى وتىرىك ايتا بىلمەيدى. كوردىم دەۋگە باتىلى بارعان جوق.
— ءاي، اۋمەسەر! — كەنجەعۇلدىڭ ءۇنى ەندى ءزىلسىز ەستىلەدى.
قالىڭدىعىن الىستان بولسا دا كوردى. بوي تۇزەپ قالىپتى.
قولاڭ شاشتىڭ تاساسىندا بەتى كورىنبەيتىن بولسا، قىز سالتاناتىن قۇرعانى. كەنجەعۇل قالعان جاعىن قيالىمەن-اق جەتىستىرەدى.
اقباقاي اتتىڭ تۇساۋىن الدى.
ارتىندا جىلكەلدى ءىنىسى، اقباقايدى سيپاي قامشىلاپ، بىجىردان شىقتى.
قالىڭدىعى بيىل ون ەكىگە شىقتى. قازاق ون ۇشتە وتاۋ يەسى دەپ ءجۇر. وعان ءبىر جىلى بار... ءبىر جىل.. ءبىر جىل دەگەن نەمەنە، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وتە شىعادى.
جاس جىگىتتىڭ كەۋدەسى كۇمبىرلەيدى، كەۋدەسىن ءان كەرنەيدى. بىلاي شىققان سوڭ اقىرىن ىڭىلدادى.
اق جاكەم قولمەن تانداپ قىرىق سارت قىرعان...
ءومىرى داۋىسىن كوتەرىپ ءان سالمايتىن اعاسىنىڭ، ولەڭ ايتقانى بالاعا قىزىق كورىنەدى. ءارى قاتە ايتقانىن دا سەزىپ تۇر. جىلكەلدى تۇزەتۋ ەنگىزدى.
— اعا، "قولمەن تاڭداپ" ەمەس، "قولدان ساناپ" ولتىرگەن عوي، — دەيدى ەنتىگە ءتۇسىپ. — قۇداي اقى، دوسپامبەت اعام دا سويدەپ ايتادى.
كەنجەعۇل ءوز ويىمەن الەك، جىلكەلدىنىڭ نە ايتىپ كەلە جاتقانى قۇلاعىنا كىرگەن جوق.
ارازدىق ورشىگەندە
قازاقتا "ساتىپ الماي قۇل بولماس" دەگەن ماقال بار.
سوعان قاراعاندا، قۇل ساتىپ تا، ساتىپ الىپ تا كورگەن سياقتى. ءبىراق قازاقتى قازاق قۇلدانعان جەرى جوق. ادەتتە، جاۋگەرشىلىك زاماندا قولعا تۇسكەن ۇلتى باسقا ادامدار قۇل بولىپ ەسەپتەلەدى. راحمەتالىنىڭ قان جوسىن بولىپ جاتقان قاراقالپاق جۇرتىنان تاۋىپ العان بالاسىنىڭ تەگىن جاسىرىپ قىپشاق اتاندىرىپ جۇرگەنى سوندىقتان. ءقازىر ول جىگىت ءۇي بولىپ، ءوز الدىنا ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىر...
كوشپەلى ەلدىڭ كۇنكورىسى مال. قۇلعا باقتىراتىنى دا مال. قوي باعۋ كەز كەلگەن تاز بالانىڭ قولىنان كەلىپ جاتىر... ول ءۇشىن قۇل ساتىپ الىپ، اۋرەگە ءتۇسۋدىڭ قاجەتى جوق. ال قۇلعا تۇيە مەن جىلقى سياقتى اياقتى مالدى باقتىرىپ قويۋ ءقاۋىپتى. جان قاتتى قينالعان كۇنى قاراسىن باتىرىپ جوعالۋى مۇمكىن... جوڭعار شاپقىنشىلىعى زامانىندا قولعا تۇسكەن قالماق قۇلداردىڭ ءبارى دە كەيىن باستارىنا بوستاندىق الىپ، ءۇيلى-باراندى بولىپتى. قازاق سەنىمسىز قۇل ەڭبەگىنەن گورى، قاراشىنىڭ كومەگىن سول كەزدىڭ وزىندە-اق ءتيىمدى كورسە كەرەك...
جاسى ەلۋگە كەلگەنشە بالا سۇيمەگەن بايتىلەۋدىڭ ماڭدايىنا عايىپتان پەرزەنت بىتەدى. اسىراپ العان...
قايدا جۇت بولسا، الدىمەن قىرداعى اعايىن — ءتورتقارا مەن شومەكەيدەن باستالاتىن ادەتى عوي...
سول جىلى ۇلكەن جۇت بولىپ، شومەكەي اۋىلدارى سىر بويىنا قاراي بوسقان. بايتىلەۋ الگى بالانى — بايقارانى سول شومەكەيلەردەن اسىراپ الاتىن ەدى...
قازاقتا بالا اسىراپ الۋ ەكىنىڭ بىرىندە كەزدەسەدى. پەرزەنت كورمەي جۇرگەن ادام ءبىر تۋىسىنىڭ بالاسىن باۋىرىنا باسسا، ونىڭ ەشقانداي ايىبى جوق. ال تۇلدىرسىز قالعان جەتىمدى اسىراپ، ونى ادام قاتارىنا قوسسا — قازاق سالتىندا ساۋاپ...
اڭگىمە سوندا، بايتىلەۋدىڭ باۋىرىنا باسىپ وتىرعانى تۋىسىنىڭ بالاسى ەمەس، اتا-اناسىز جەتىم دە ەمەس. ايتا بەرسەڭ، جاياۋ جالپى بوسىپ كەلە جاتقان شومەكەي جىگىتتىڭ استىنا ساۋلى ىنگەنىن مىنگىزىپ جىبەرەدى...
بالە سول ىنگەننەن شىعىپ وتىر.
قازالىدا ورىس قامالى بار. ورىس قامالىندا، ارينە، ورىس تورەسى بار. ال ورىس تورەسىنىڭ قاسىندا احمەروۆ اتتى ءتىلماش بار... احمەروۆتىڭ ءتۇسى ورىسقا كەلەدى، ءتىلى قازاققا كەلەدى. بىرەۋلەر ۇلتىن نوعاي دەسىپ ءجۇر.
سول احمەروۆ بايتىلەۋگە قاسىن تىككەن.
بايقارا — ءقازىر جيىرما جەتىدەگى جىگىت، قاتىن-بالاسى بار... احمەروۆ اۋەلى الدىنا بايقارانى شاقىرتتى. بايتىلەۋ ونى قاشان ساتىپ الىپ ءجۇر؟ اكە-شەشەسى كىم؟ بايقارا ولاردىڭ ءولى-تىرىسىن بىلە مە؟ بايتىلەۋ جىگىتتى قانداي جۇمىسقا پايدالاندى؟ سۇراقتارىنىڭ ءتۇرى وسى ءتارىزدى، بايقارانىڭ جانىن قىسادى.
"ساتىپ الدى" دەگەن ءسوزدى ەسىتكەن جىگىت شامدانادى. ول كەزدە ءۇش جاسار بالا اكەسىنىڭ كىم ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. ولى-تىرىسىنەن دە حابارى جوق. بايقارانىڭ جاۋابى وسىلاي داميدى. ول ەسىكتەگى قۇل ەمەس. قىس جىلقى تەبىنىندە جۇرەتىنى راس. بايتىلەس اۋىلى جەتى-سەگىز ءۇي... قىرىق-ەلۋ جىلقى ءۇشىن ادام ۇستامايتىن ەدى. جىگىتتەر كەزەكتەسىپ باعادى...
بايتىلەۋ بەكمىرزاعا جاماعايىن. سوندا ات شاپتىردى. احمەروۆ بايتىلەۋدى قازالىعا جاۋاپقا شاقىرىپ كەتكەن.
— قۇل ۇستاپ وتىرسىڭ. ءسىبىر ايداتامىن دەيدى...
جاسى جەتپىستەگى شال ساقالىن جۋىپ جىلادى.
بەكمىرزا اعاسىنىڭ قاسىنا ەرىپ، قازالىعا اتتاندى.
احمەروۆتىڭ ەلدى دۇرلىكتىرىپ جۇرگەنى ورىستىڭ زاڭىندا قۇل ۇستاۋعا تىيىم سالىنادى ەكەن.
— قازاقتا قۇل بولمايدى. باياعى جىلقايدار باتىردى ءنۇرتاي ءولتىرىپ كەتەتىن جولى، قۋىپ كەتكەن جىلقامان ەكى-ۇش قاراقالپاقتى قۇل قىلىپ اكەلەتىنىن ەسىتكەم. بىرەۋىن جىلقايداردىڭ بالاسى بايشوقىنىڭ ەسىگىنە سالىپ، ودان نۇرىباي ءبيدىڭ اۋلەتىنە اۋىسقانىن بىلەمىن... — دەدى بەكمىرزا ءۋاج ايتىپ. — بايتىلەۋدىڭ شومەكەيدەن بالا اسىراپ الاتىنى راس. ءۇيلى-باراندى ازاماتتى قۇل دەگەنىڭ، نە سۇمدىعىڭ؟
— شومەكەيدەن ءبىر تۇيەگە ساتىپ العان. ونى بايتىلەۋدىڭ ءوزى دە مويىنداپ وتىر.
— اش-ارىق بوسقىنعا تۇيە مىنگىزىپ جىبەرسە، ونىسى — ازاماتتىق. جاس بالامەن جاياۋ-جالپىلاپ قايدا ۇزايدى؟ وندا ءبارى قىرىلار ەدى. ەل ايتادى، ءوزىم كورگەنىم جوق. — بەكمىرزا ىڭىراندى. — باياعى قاراقالپاق بوساتىندا، بىرەۋى ەكى قىز بالاسىن جاقايىم جىلقى باتىردىڭ قولىندا امانات قالدىرادى ەكەن. الىپ جۇرسە، جولدا ولەدى. ءتىرى بولسام، ءبىر ورالارمىن دەگەن شىعار. ءقازىر سونىڭ ءبىرى — دامەلى جەڭگەمىز، جاقايىم قوندىبايدا، ۇل-قىزدىڭ اناسى بولىپ وتىر. ەكىنشىسى جەتىرۋدا دەپ ەستيمىن. ورىسىڭنىڭ زاڭى بۇل جەردە قانداي ءۋاج ايتار ەدى؟
— زاڭ سەنىمەن ايتىسىپ وتىرمايدى. بىزگە بەرىلگەن بۇيرىق بار. قۇلدىڭ باسىنا ەرىك بەرىلۋى ءتيىس. ونى ساتىپ العان ادام ءجۇز ەلۋ تەڭگە كۇمىس اقشا ايىپ تارتادى. ەگەر قارسىلىق جاساسا، سىبىرگە جەر اۋدارىلادى...
— ورىستىڭ زاڭى اۋىر ەكەن. پەرزەنتتەن تارىققان قازاق بالانى تۋىسىنان دا اسىراپ الىپ ءجۇر. بايتىلەۋدىڭ ايىبى اشتان ولەيىن دەپ جاتقان ادامنىڭ اۋىزىنا سۋ تامىزعانى عوي... ەندى ازاماتتىقتى دا قويامىز با؟
ورىس ءتىلماشى مەن قازاق حانى اۋىر-اۋىر سوزگە كەلىپ قالعان. بەكمىرزانىڭ حان باسىمەن شالا قازاق احمەروۆتەن ءسوز ەسىتىپ وتىرعانى قورلىق ەدى. ورىس تورەسىنىڭ وزىمەن سويلەسۋگە بەل بايلادى.
ءبىراق ونىڭ الدىندا دا احمەروۆپەن كەزدەسەدى. ورىس مىلقاۋ ءتىلماشسىز ءبىر اۋىز سويلەۋگە جوق ەدى. احمەروۆتىڭ قالاي ءتۇسىندىرىپ جاتقانىن ءوزى ءبىلسىن... سودان كەيىن كادىكتەنگەن بەكمىرزا بەكەتايدى الىپ شىقپاعانىنا وكىندى.
ورىس تورەسىنىڭ الدىنا ەتەكتەي قاعاز... بىلشيتىپ ءمور باسىلىپتى. احمەروۆ قاعازداعى ءسوزدى ءتۇسىندىرىپ وتىر.
— مىناۋ — ورىنبوردىڭ شەكارالىق كوميسسياسى وتكەن جىلى شىعارعان جارلىق. بالا ساتىپ الىپ، ونى قۇل ورنىنا پايدالانىپ وتىرعان قازاق بايلارى ءار جەردە كەزدەسەدى. مىسالى، بايتىلەۋ...
— بايتىلەۋ ساتىپ العان جوق! بايقارا قۇل ەمەس!
بەكمىرزا كۇندەي كۇركىرەيدى. ونى ورىس تورەسى قالاي ءتۇسىنىپ جاتقانىن كىم ءبىلىپتى، ايتەۋىر احمەروۆ سويلەي باستاعاندا، قاباعى تۇكسيىپ كەتتى.
— تورە بايتىلەۋدى ايىپتى دەپ وتىر. ايىبىن تولەيدى. بولماسا، قۇلىپ استىنا الدىرتادى...
— ورىس اكىمىنىڭ ونىسى قالاي؟ تەكسەرىس دەگەن بولماي ما؟ قازاقتىڭ حانى بار، سالتى بار، شاريعات جولى بار... سوعان سالىپ اق-قاراسىن انىقتامايمىز با؟
— تورە حاندىق جويىلعالى جيىرما بەس جىل دەپ وتىر. ال ورىس زاڭى مەن شاريعات جولى سىيىسپايدى.
— ەندەشە، ورىسىڭنىڭ زاڭى قازاق سالتىمەن دە سىيىسپايدى. بايتىلەۋ ايىپ تولەمەيدى! مەن ءتىرى تۇرسام، تولەتتىرمەيمىن!
بەكمىرزا تورەنىڭ الدىنان تۇلان تۇتىپ شىقتى.
ماسقاراسى ارتىنان بولدى. جولاۋشىلار اتقا قونعالى جاتقاندا، سوڭىندا ەكى سولداتى بار احمەروۆ كەلدى.
بايتىلەۋ اباقتىعا قامالدى.
ايىبىن تولەي قوياتىن، قازاقتىڭ قالتاسىندا قاپەلىمدە اكشاداتابىلمايدى. بەكمىرزا جىلۋ جيناپ جاتىر...
بايتىلەۋدى ءبىر اپتادان كەيىن بوساتىپ الىپ قايتتى. احمەروۆ اقىرى دەگەنىن ىستەتىپ تىندى. ءجۇز ەلۋ تەڭگە كۇمىس اقشا ايىپ تولەندى...
بەكمىرزا جۇرتتىڭ بەتىنە قاراي الماي وتىر.
ورىنبوردىڭ شەكارالىق كوميسسياسى تارپىنان الگىدەي جارلىق بولاتىنى راس. بۇل جاقتاعى قازاق اۋىلىنا ول جاڭالىق جاڭا جەتىپ جاتىر.
احمەروۆ بايشوقىنىڭ بايسالبايىمەن دوس-جاران بولىپ ءجۇر. قازاق ىشىنە كەلسە، سول ۇيدە جاتادى...
باياعى قاراقالپاق قۇل تۋرالى الدەقالاي ەسىتكەنى بار. بالكىم، بايسالبايدىڭ ءوزى ايتقان شىعار. ءبىر كەلگەنىندە احمەروۆ سودان شىعارىپ، الگى جارلىقتى ەسكە تۇسىرەدى...
بۇل كەزدە بايشوقى بي دۇنيە سالىپ، قارا شاڭىراقتىڭ يەسى وتىز بەس جاستاعى جىگىت بايسالباي بولىپ قالعان. اتا كورگەن وق جونادى. قوناقاسىلى ءبيدىڭ ورىس تورەلەرىمەن قارىم-قاتىناسى مىقتى. ال بيلىك قۇمارلىعى ودان ءارى ەدى.
ات توبەلىندەي ايدەربەكتىڭ بەكمىرزاسى حان سايلانىپ، ءيىسى جاقايىمنىڭ ەسەسى كەتكەندەي بولىپ جۇرەتىن. رايىم جانجالى تۇسىندا بايشوقى بي بەكمىرزا حانعا بارىپ، بەتى قاتقانداي بولىپ، ءتۇڭىلىپ كەلەتىن جەرى بار. كۇيىنگەندە اتاسى سارتايدىڭ ءارۋاعىن اۋىزعا العانىن بايسالباي دا بىلەدى...
سودان بەرى بايسالباي بەكمىرزانىڭ باسقان قادامىن اڭديدى. حاندى اياقتان شالۋدىڭ ءيىنى ءبىر كەلمەي-اق قويعان. احمەروۆ جاڭا جارلىق جايىن ايتىپ وتىرعاندا، بايسالبايدىڭ ەسىنە بايتىلەۋ الدەقالاي ءتۇستى...
بايتىلەۋ — بەكمىرزانىڭ تۋىسى... ونى قارتايعانشا پەرزەنت كورمەي، بايقارانى اسىراپ العانىن ءيسى شەكتى بىلەدى... ورىس زاڭى كۇشتى. قازاق دالاسىندا حاندىقتىڭ مانسۇق ەتىلگەنىن احمەروۆتىڭ ءوزى ايتىپ ءجۇر... مىقتى بولسا تۋىسىنا ارا ءتۇسىپ كورسىن!
قۇل ۇستاپ وتىرعان تورت-بەس ادامنىڭ اتى اتالعاندا، بايسالبايدىڭ اۋىزىنا ەڭ الدىمەن بايتىلەۋدىڭ ەسىمى تۇسەتىنى سوندىقتان... تىستەنىپ وتىرىپ ايتتى.
بەكمىرزانىڭ ايىپ تولەپ، ماسقارا بولىپ قايتقان حابارىن ەسىتكەندە، بايسالباي تابالادى.
— سارتاي اتامنىڭ ءارۋاعى اقىرى تاپقان ەكەن! جامان ايدەربەك، ساعان بۇل از!
* * *
وسى وقيعادان كەيىن، تاعى ءبىر جىل وتكەندە، قازاق اراسىندا ۇلكەن وزگەرىس بولدى.
بۇرىن زەكەت جيناتقاندا باسىندا بەكمىرزا جۇرەدى... سونىڭ ەسەبىنەن ورىستىڭ ءتيىستى الىم-سالىعىن وتەيتىن ەدى.
بيىل ورىس اكىمشىلىگى زەكەت جيناتۋدى توقتاتۋعا جارلىق بەردى. الىم-سالىق بولسا، ونى جيناۋدى ءار رۋدىڭ اقساقالدارىنا، بىلىكتى بيلەرىنە جۇكتەپ وتىر.
بۇرىن ۇشىر قاراۋىل ۇيشىگىندەگى جىگىتتەردىڭ ازىعى ءۇشىن جينالاتىن ەدى. ءقازىر قازالى بەكىنىسىنىڭ ىرگەسى بەكىپ، ول ۇيشىكتەر تاراتىلدى. ۇشىردان تۇسكەن استىق قازالىعا ورىس سولداتتارىنا تاسىلىپ جاتىر... تارى پىسكەن كەزدە ۇشىردىڭ ەسەبىنەن ۇلەس الاتىن قوجا-مولدالار، قارىپ-قاسەرلەر تەگىن نەسىبەسىنەن قاعىلدى.
بىرتە-بىرتە قولىنان بيلىك كەتە باستاعانىن سەزگەن جەردە بەكمىرزا شيراتىلدى. ونىڭ قىسىلعاندا سىيىناتىن ءپىرى — جانقوجا. سوعان كەلىپ وتىر.
— ورىس تەك جەرىندە ورىن تەۋىپ العانشا ەكەن. اۋەلى ەدىلدى الدى، ارتىنان ەلدى الدى، ەندى الماعان نەڭ قالدى؟..
بۇل كۇندەرى ماتۆەيەۆ تە جوق، ورىس اكىمشىلىگى كۇندە اۋىساتىن ەدى. اۋىسپايتىن جالعىز ادام — احمەروۆ.
بۇرىن كىم كەلسە دە، اۋەلى باتىرعا كەلىپ، سالەم بەرىپ كەتەتىن ەدى. سوڭعى ەكى جىلدا ەسىگىن اشقان ءبىر ورىس اكىمى جوق.
سوڭعى ەكى جىلدا قازالى بەكىنىسى دە ۇلعايىپ، فورت اتاعىن الىپ وتىر.
بيىل قازالىعا قاراي شۇباتىلىپ ورىستىڭ قالىڭ قولى ءوتتى... ات-ارباسىنىڭ ءوزى الدەنەشە ءجۇز بار شىعار... ءار جەردە زەڭبىرەكتىڭ وقتىعى شوشايادى. اتتىلى-جاياۋ سولداتتاردىڭ سانىندا ەسەپ جوق. جولدىڭ بويىنداعى قازاق اۋىلدارى الدى-ارتىنا قاشا كوشتى. ەل ورىسقا ۇركە قارايدى.
ورىس قولىنىڭ قولباسشىسى گەنەرال پەروۆسكيي جاقسىقىلىشتا وتىرعان جانقوجانىڭ اۋىلىنا ات باسىن بۇرۋدى قاجەت دەپ بىلگەن جوق...
قوقان قامالى — اقمەشىتتى ورىس الىپتى...
— سول سارتتارىڭدى قويشى! زەڭبىرەك داۋىسىن ەسىتكەندە، بىت-شىت بولدى...
ونى قۇلباراق ايتىپ وتىر. ورىس زەڭبىرەگى اۋىلىنىڭ ۇستىنەن وتكەندە، بەكباۋىلدىڭ بالاسى ىلەسىپ جۇرە بەرەدى ەكەن. سول بويى اقمەشىتتەن ورالىپتى...
— قامالدىڭ اقمەشىت اتى جويىلدى. ەندىگى جەردە پەروبىسكى اتالادى...
— ول نەمەنەسى؟!
— پەروبىسكى وسى قامالدى العان جانارالدىڭ اتى بولسا كەرەك.
ۇدەنتامى، تايمان سياقتى جەر اتى، قۇدىق اتى قازاقتا دا بار، ونى ەشكىم سوكەت كورگەن جوق.
قازاق جەرىنە ورىس جانارالىنىڭ اتى تاڭىلعانىن ەسىتكەندە، جانقوجا قاتتى نالىدى.
ورىستاردىڭ بيلىكتى بەكمىرزانىڭ قولىنان الۋىندا دا ىشكى ەسەپ بار. حان باسقارسا، قازاق اراسىنىڭ اۋىزبىرشىلىگى ساقتالادى. ءار رۋدىڭ ءبيى، بيلىك قولدارىنا تيگەن سوڭ، باسقانىڭ اقساقالدىعىن نە قىلسىن... ەلدىڭ اراسىنا ىرىتكى سالىپ، سولاي باسىن ىدىراتىپ ۇستاۋ — ورىستارعا كەرەك بولىپ وتىر.
رايىمنىڭ كەزىندە ورىس اسكەرى ازعانتاي ەدى. حيۋانىڭ قىرۋار قولى اتتانىپ شىققاندا، ونىڭ بەتىن قايتارۋ ءۇشىن قازاقتىڭ كومەگى كەرەك بولدى. جانقوجانى ىزدەگەنى سوندىقتان...
ءقازىر حيۋا حانى قۇيرىعىن قىستى. قوقاننىڭ دۇركىرەپ قاشىپ بارا جاتقانى اناۋ... سەكسەندەگى سەلكىلدەگەن شال جانقوجا ورىستىڭ قاي شيقانىنا كەرەك؟..
— انا جىلى رايىمنىڭ تۇبىندە جانجال بولىپ، التى ءالىم دۇرلىككەندە، ورىنبورعا باردىم عوي. جانارالىنىڭ ءوزى سويلەستى. ءتۇسى جىلى، ءۇنى جۇمساق كىسى ەدى. ورىستار ۇزاماي رايىمنان قونىس اۋداردى. — بەكمىرزانىڭ تولقىپ وتىرعانى بايقالادى. — بىلتىر بايتىلەۋدى جەتەكتەپ، قازالىداعى ورىس تورەسىنە باردىم. ءسوزىمدى تىڭدامادى. الدە ورىنبورعا تارتىپ تۇرسام با ەكەن؟
— ول كەزدە التى ءالىم الاقانىندا، ەكى يىعىندا ەكى شىراق جانىپ تۇر ەدى. ءقازىر تىزگىندەرى قولدارىنا تيگەن قاراۋ بيلەر سەنەن ىرگەسىن اۋلاق سالۋعا تىرىساتىنىن بىلەسىڭ بە؟ كوپشىلىك قولدامايتىنىن اڭدىسقان جاۋ ءبىلىپ وتىر.
بەكمىرزا بايسالبايدىڭ مىنەزىنە شاعىندى. جاقايىمنىڭ جاس بيىنە نە جازعانىن بىلمەيدى. ىلعي سىرتىنان قىجىرتىپ جۇرەتىن كورىنەدى...
— اكەسى بايشوقى اۋىزبىرشىلىكتىڭ ادامى ەدى. ول كەزدە ادام بولام دەگەن جىگىت ەلدىڭ قاباعىن باعادى عوي. التى ءالىمنىڭ تالقىسىنا تۇسكەن جەردە شىدەر ءۇزىپ كەتكەن ەشكىمدى كورگەنىم جوق. — جانقوجا كۇرسىندى. — موڭكە بي: "قۋ مولادان ءۇيىڭ بولار، قۋ بالادان ءبيىڭ بولار" دەگەن ەكەن. قۋ مولاسى — تام ءۇي عوي — ونى كوردىك. قۋ بالاسى وسى بايسالبايلار شىعار. ەلگە قاراپ ءبىر ءتۇرلى سويلەسە، ورىسقا قاراپ ەكىنشى ءتۇرلى سويلەپ، ءالى بەرەكەمىز وسىلاردان كەتەر...
— الگى شالاقازاق ءتىلماش ەلگە شىقسا، ءبايسالبايدىڭ ۇيىندە جاتادى ەكەن. — بەكمىرزا كوڭىلىندەگى كادىگىن ايتتى. — بىلتىر بايتىلەۋدىڭ باسىنا بالە تاستاپ جۇرگەن دە وسى بايسالباي. كۇپىر بولسام، قايتىپ الدىم... ءبىراق بايتىلەۋگە كەلەتىن جولى ءتىلماشتىڭ وكشە ءىزى جارشاعىلدان شىققانى انىق...
بايتىلەۋ داۋىن جانقوجا دا ەسىتىپ ەدى. بالانى تارتىپ العان جوق، اش ادام ەسىگىنە كەلىپ، ءوزى بەرىپ تۇرعان سوڭ، اسىراعان شىعار. استىنا تۇيەسىن مىنگىزسە، سىر بويىندا ەگىن سالىپ وتىرعان ەلگە جەتسىن دەيدى... الدىندا اجال كۇتىپ تۇرعان ادام بالاسىن امان الىپ قالۋ، اسىراپ ازامات قاتارىنا قوسۋ — ساۋاپ. بايقارانى قۇل دەپ جۇرگەن قازاق جوق.
باتىر سولاي ۇعادى.
ءبىراق بەكمىرزانى جۇباتىپ وتىر.
— "كۇمان يماننان ايىرادى". جىلقايداردىڭ قارا شاڭىراعى جامان اتاقتان امان ەدى. اتا كورگەن وق جونادى. ساتان ور قازىپ، بايسالبايعا نە كورىنىپتى؟..
جانقوجانىڭ سوزىنەن شىعا الماعان بەكمىرزا ورىنبور ساپارىن قويدى. ءبىراق مىناۋ وزگەرىستىڭ ءمانى-جايىنا قانىعۋ ءۇشىن قازالىعا بارىپ قايتۋى كەرەك ەدى.
بەكمىرزانىڭ بارۋىنا قارسى ءقازىر I ساندى فورت اتالاتىن قازالى بەكىنىسىنە، سىرداريا لينياسىنىڭ كومانداشىسى گەنەرال-مايور فيتينگوف كەلىپ جاتىر ەدى. تاعدىر قازاق حانىن نەمىس بارونىنىڭ اۋلەتىمەن كەزدەستىردى.
دەكابريستەر ەرەۋىلى بولىپ، رومانوۆتار تاعى شايقالاتىن سوناۋ ءبىر جىلدارى ەلەڭدەمەگەن ادام جوق. بەس بىردەي اسىل ازامات ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. دۆورياندار قاۋىمىنان شىعاتىن جاس وفيسەرلەر اراسىندا تەبىرەنبەگەن ادام سيرەك ەدى. سوندا يۋنكەر فيتينگوف رىلەيەۆتىڭ باسىنا اجال قاپشىعى كيگىزىلەتىن جەردە، ەكى-اق ادىم جەردە تۇردى. باسقالار تۇنەرىسەدى، ونىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، ءماز بولىپ تۇردى.
اتا تەگى نەمىس بارونى، باسقا بۇراتانا حالىقتار بىلاي تۇرسىن، ونىڭ ويىنا ورىس قاۋىمىنىڭ تاعدىرى دا كىرىپ-شىققان ەمەس. مونارحيانىڭ ماڭگىلىك ءومىر سۇرەتىنىنە فيتينگوف شاك كەلتىرمەيدى. ءوزىن قىزمەت ادامىمىن دەپ تۇسىنەتىن گەنەرال-مايور ءۇشىن اياۋشىلىق سەزىمى جات.
سىرداريا بويىنداعى قازاقتاردىڭ حان سايلاپ العانى جايلى حاباردى وسىندا كەلگەن سوڭ ەسىتىپ ءجۇر. حاندىق سالتاناتىن مانسۇق ەتەتىن يمپەراتور ۋكازى شىققالى قاشان. ءوزى باسقاراتىن بولىپ وتىرعان وڭىردە الدىنان حان شىققانى ونىڭ شامىنا ءتيدى.
ءارى ءابىلقايىر سياقتى حان اۋلەتىنەن بولسا، ءبىر ءسارى عوي، قارا قازاقتان تۋىپ حان سايلاناتىنى قالاي؟ الدە بۇل دا قازاق ءتارىزدى تاعى حالىقتاردىڭ تىرشىلىگىندە كەزدەسە بەرەتىن وعاش كورىنىستەردىڭ ءبىرى شىعار؟
ونىڭ ەسىنە ەۆروپادا ءار جەردە ءجيى بۇرق ەتە قالىپ، مونارحيانىڭ تىنىشىن الىپ تۇرعان ريەۆوليۋسيالار ءتۇستى. قازاق دالاسىنان تاعىلىقتىڭ نەشە ءتۇرىن كەزدەستىرۋى مۇمكىن، گەنەرال وندايعا تاڭىرقامايدى، ءبىراق ريەۆوليۋسياعا ۇقساس بىردەڭەنى ۇشىراتۋ قيالىندا جوق... ياكوبينشىلەردى — بۇلىكشى، روبەسپەردى باس كەسەر دەپ تۇسىنەتىن ادامعا نە جورىق؟ بەكمىرزانى شاقىرىپ الىپ، تاۋبەسىنە كەلتىرىپ قويۋدى ءوزى دە ويلاستىرىپ ءجۇر ەدى. ءقازىر بەكىنىستە كومەندانتتىڭ مىندەتىن اتقارىپ جۇرگەن بۋلاتوۆ قازاق حانى كەلىپ وتىرعانىن ايتقاندا، دەرەۋ وزىنە اكەلۋگە بۇيرىق بەردى.
بەكمىرزاعا قۇلاق سۇراي كەلىپ، مۇيىزىنەن ايىرىلاتىن ەشكىنىڭ كەرى كەلدى.
جانارال قازاق اراسىندا حان سايلاۋعا رۇقسات جوق ەكەنىن ايتىپ وتىر. التى ءالىم ءقازىر قىرىق-ەلۋ مىڭ شاڭىراق ەكەن. ولارعا باس-كوز بولىپ اۋىزبىرشىلىگىن ويلايتىن بىرەۋ كەرەك ەمەس پە؟
— قازاق-ورىس يمپەرياسىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى. ونىڭ تاعدىرىن دا يمپەراتور، ۇلى دارەجەلى نيكولاي ويلايدى.
بەكمىرزاعا ءبارى دە تۇسىنىكتى ەدى.
ورىس پاتشالىعى ءۇشىن قازاق اراسىنداعى اۋىزبىرشىلىكتىڭ قاجەتى جوق ەكەن. رۋ-رۋعا ءبولىنىپ الىپ، بىرىمەن ءبىرى قىرقىسىپ جاتا بەرسىن دەگەنى عوي. قازالىداعى كىشكەنتاي تورەنىڭ ايتۋعا اۋزى بارماي جۇرگەن وسى شىندىقتى جانارالدىڭ وزىنەن ەسىتكەندە، بەكمىرزا تاڭدانعان جوق...
— ورىس پاتشاسى قول جەتپەيتىن الىستا وتىر. وعان ارىز ايتۋعا قاي قازاقتىڭ اۋىزى جەتەدى؟ حالىقتان جينايتىن الىم-سالىعىڭ تاعى بار، وعان دا باس-كوز بولاتىن ادام كەرەك شىعار؟.. — بەكمىرزا جانارالعا ايتار ءۋاجىن ءبىرتىن-بىرتىن ەسىنە ءتۇسىرىپ كەلە جاتىر ەدى.
— الىم-سالىقتى ءار رۋدىڭ ءاقساقال-بيى مىندەتىنە الادى. — بۇل جولى گەنەرال ءۇشىن احمەروۆ جاۋاپ بەردى.
— قازاق اراسى الاۋىز. كەشە عانا بەردىڭقۇل جاقايىمنىڭ جىگىتتەرى جانقىلىشتاردان جىلقى العان حابارى شىقتى. بىلسەڭ — بارىمتام، بىلمەسەڭ — قارىمتام دەيتىن ادەتتەرى. ونداي وقيعا ءار جىلى، ءار جەردە بولىپ جاتادى. — بەكمىرزا ەندى ومىراۋلاي سويلەيدى. — مىناۋ جانارالىڭا وسى ءسوزىمدى دۇرىستاپ جەتكىزشى. اياعى ۇلكەن داۋعا كەتەتىن، كىسى ولىمىنە اپارىپ سوعاتىن بۇل سياقتى جۇمىستاردى كىمنىڭ موينىنا جۇكتەيدى ەكەن؟
بەكمىرزانىڭ قاسىندا بەكەتاي بار ەدى. حان بىلتىرعى مىقتاپ جەگەن تاياعىن ۇمىتقان جوق، قاتپانىڭ تاز بالاسىن قاسىنا ەرتىپ كەلدى. بەكەتاي ورىس قالاسىنا كوبىرەك كەلە ءجۇرىپ، تىلىنە ءبىراز توسەلىپ قالعان. قايىرىپ ايتۋعا شورقاق بولعانمەن، قاتەسىز تۇسىنەتىن ەدى.
احمەروۆ بەكمىرزانىڭ ءسوزىن دۇرىس اۋداردى. ارا-تۇرا ءمۇدىرىپ قالسا دا، بۇرمالاماي جەتكىزدى.
بارىمتا جايىن فيتينگوف تا كوپ ەستيدى. باعۋسىز كەتكەن تاعى حالىقتىڭ سوراقى قىلىقتارىنىڭ بىرىنە جورىپ، جانى تىكسىنەتىن ەدى.
گەنەرالدىڭ تۇسىنىگىندە قازاقتار بىر-بىرىنەن بارىمتا العاندا، سولاي كوڭىلدەرىن كوتەرۋ ءۇشىن ىستەيدى...
ورىنبوردىڭ گۋبەرنيالىق كانسەليارياسىندا قازاق جايلى ءسوز بولعاندا، ورىس اكىمدەرىنىڭ مازاسىن الاتىن ماسەلەلەردىڭ ۇلكەنى دە وسى بارىمتا... وعان تىيىم سالۋدى بۇيىراتىن ارنايى جارلىقتار دا شىعارىپ جاتىر. ءبىراق ودان تيىلىپ جاتقان بارىمتا كورىنبەيدى...
فيتينگوف وسى جەردە ءمۇدىردى. سوزدەن توسىلعان ول لايىقتى جاۋاپ تاپپاي وتىر. بەتىن تىرجيتىپ، احمەروۆكە قولىن سىلتەدى. سونىسىمەن قازاق قىرىلىپ قالعاندا، جانى اۋىرمايتىنىن اڭعارتقانداي ەدى.
بەكمىرزا جانارالدىڭ الدىنان ءتۇڭىلىپ شىقتى.
قازاق بيلەرىنىڭ باسى قوسىلعان جەردە اۋىزدىعا ءسوز بەرمەيتىن شەشەن ادام، ورىس جانارالىمەن ەمىن-ەركىن سالعىلاسا الماعانىنا وكىنىپ كەلە جاتىر. سيىر مۇيىزىنەن، ادام تىلىنەن بايلانادى. ءتىل بىلمەگەن سوڭ قور بولدى.
— بەكەتاي شىراعىم، اعاڭنىڭ جاعدايىن كوردىڭ عوي. قازاققا ءتىل-قۇلاقسىز مىلقاۋدىڭ كەرى كەلدى. ەندىگى جەردە ەلدىڭ كۇنى الگى احمەروۆ سياقتى الاياق ءتىلماشتارعا قارايتىن بولسا، قايدا بارىپ وڭادى؟ — بىلاي شىققان سوڭ كۇيزەلە وتىرىپ، اقىل ايتتى. — كوزىڭ اشىق، مۇسىلمانشا قارا تانيسىڭ. ەندى ورىس ءتىلىن ۇيرەن...
— قايدام، — بەكەتاي دا قاپالانىپ كەلەدى، قوبالجي سويلەيدى. — ورىستار سويلەپ جاتقاندا، بار ايتقانىن ۇعىپ-اق تۇراتىن سياقتىمىن. ءبىراق كاپىردىڭ ءتىلى قوياننىڭ جىمى سياقتى، ءوزىم سويلەي باستاسام، اداسىپ قالا بەرەم. ءالى كۇنگە ەكى ءسوزىنىڭ باسىن قۇراي الماي-اق قويدىم...
— ايتۋعا جەڭىل بولسا، وندا ول ورىسشا بولا ما؟ الدە باسقا جۇرتتىڭ ءتىلى كەلمەسىن دەپ، سوزدەرىن ادەيى قيىنداتاتىن شىعار. — بەكمىرزا سودان سوڭ كۇرسىندى. — ورىستىڭ ويلاپ شىعارمايتىن بالەسى جوق. ەڭ اياعى تىلىنە شەيىن بۇرىپ قويعانى عوي...
جولاۋشىلار ودان ءارى ءۇنسىز قالدى. ءارقايسىسى ءوز ويىنىڭ جەتەگىندە تۇنجىراپ كەلەدى.
بەكەتاي جاس تا بولسا، ورىس اراسىن كوردى، حاندىق ءداۋىرى وتكەنىن تۇسىنەدى. ەندىگى قازاق تىرشىلىگى ورىس قالاسىمەن، ورىس زاڭىمەن بايلانىستى بولىپ قالدى. بەكمىرزا اعاسى وعان دۇرىس ەسكەرتتى — ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋ كەرەك. حانعا حاتشىلىق قىلعاندا، ودان جالاقى دامەتىپ جۇرگەن بەكەتاي جوق. ودان جۇقارعان داۋلەتتىڭ تولىپ، بالا-شاعانىڭ ءبۇيىرى شىعاتىن ءتۇرى بايقالمايدى. بەكەتايدىڭ ءبىر ويى — قازالىعا كەتكىسى كەلەتىن ەدى. سۋ تاسىپ جۇرگەن ات-اربالى قازاقتاردى كوردى. كۇرەكتەپ اقشا تابادى ەكەن... ءوزىنىڭ ورىس تىلىنەن حابارى بار، تەز ءسىڭىسىپ كەتەتىنىنە سەنەدى.
حاندىق داۋرەنى ءبىرجولا وتكەنىن بەكمىرزا دا ءتۇسىنىپ كەلەدى. ءۇش-تورت جىلدان بەرى قازاقتىڭ داۋى الدىنان تارقاپ، بيلىككە بويى ۇيرەنىپ قالعان. قولىنان قىزىق كەتىپ بارا جاتقانىن تۇسىنگەن سايىن، شيىرشىق اتقان ءبىر سەزىم تىنىشتىقتان ايىراتىنداي. ەندى قايتىپ ورىس تورەسىنىڭ الدىن كورمەسكە ىشىنەن انت ەتتى. ات ۇستىندە قوزعالاقتاپ، ءجيى-جيى كۇرسىنىپ كەلە جاتىر.
اقيرەك جوتاسىنىڭ ۇستىندە ءبىر شوق بۇلت — قاناتىن وت شارپىعان قارا قۇسقا ۇقساپ كەتتى. كەۋدەسىن قورعاسىنداي اۋىر وي باسىپ، حان شارشاپ كەلەدى.
* * *
قىرىمدا سوعىس باستالىپتى. ءبىر جاعىندا ورىس پاتشالىعى، ءبىر جاعىندا تۇرىك سۇلتانى، قىرىلىسىپ جاتىر دەيدى... بۇل حاباردى ەلدىڭ الدىمەن بايسالباي ەستيدى.
قازاق اراسى ونشا ەلەندەي قويعان جوق.
قازاق "قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى" جايلى اڭىزدى بىلەدى. سودان سوڭ "ەر تارعىن" جىرىندا قىرىم حاندىعى اۋىزعا الىناتىن ەدى.
جانقوجانىڭ ۇيىندە ەسىتكەن ءسوزى قوجامبەردىنىڭ ءبيىن قاتتى قوبالجىتسا كەرەك. مۇسىلمان تۇرىك پاتشالىعى ورىستاردان جەڭىلىس تاپسا، استىنداعى اتى زورىعىپ ولەتىندەي، قىرىم سوعىسى سوعان باتتى. ءبىر كۇنى سالىپ ۇرىپ سامەكەنىڭ اۋىلىنا كەلىپتى. باتىردىڭ ۇيىندەگى اڭگىمەنىڭ شىپ-شىرعاسىن شىعارماي قوجەكەڭنىڭ الدىنا جايىپ سالعان. وسىنىڭ ءمانىسى قالاي؟
ونىڭ مانىسىنە قوجەكەڭ دە وي جۇگىرتە قويعان جوق-تى. العاش توسىلىپ قالىپ، جان-جاعىن سىيپالاقتادى. قولىنا اۋەلى جاينامازى تۇسكەن. جاينامازىن جازىپ جاتقاندا، اراسىنان ءتاسفيعى شىقتى.
ەكى قۇلاش ءتاسفيعى موينىندا مۇلگىپ وتىر.
— زامان ازدى. قازاقتان مەيىر كەتتى، بايدان بەيىل كەتتى. بەيىل كەتكەنى ەمەس پە، وسى كۇنى جۇرت باستان ءپىتىر بەرۋدى قويدى... ۇشىر... — قوجا ءوز پايداسىن دا ۇمىتپايدى.
— اۋ، سول ۇشىرىندى ورىس جيناپ الىپ جاتىر عوي! زەكەتتى دە سولار الادى. باستا قۇداي شاريعاتىن شىعارعاندا، ورىستاردىڭ قامىن ويلاستىرسا كەرەك! — تەنتەك ءبايدىلدا قوجەكەڭنىڭ ءالسىز جەرىنە شاپ ەتتى. — ايتپەسە، مۇسىلماننىڭ تىزگىنىن كاپىرگە بەرىپ قويماس ەدى.
— بيەكە، بيەكە، سابىر ەت، كۇپىر بولاسىڭ...
كۇپىرلىكتىڭ ارتى قيىن ەكەنىن ءبايدىلدا دا بىلەدى، ساسىپ قالىپ، ءتىلىن كاليماعا كەلتىردى.
بۇل ەكى ارادا قوجەكەڭ دە ءبىر تۇيىنگە كەلگەندەي ەكەن. ءسوزى الگىندەگىدەي جالپىلاما ەمەس، جاتىق شىقتى.
— ورىستاردى قازاققا قۇداي جىبەرىپ وتىر. قازاق قۇدايىن ۇمىتتى، سول جامان بەيىلى ءۇشىن جىبەرىپ وتىر. نۇھ پايعامباردىڭ تۇسىندا دا سولاي ەل ازعان. قۇداي سوندا توپان سۋىن قاپتاتىپ، زارەسىن العان جوق پا؟
قوجانىڭ سوڭعى ءسوزى دالەلدى سياقتى كورىنەدى. حيۋا حانى قامال سالىپ، قازاقتان زەكەت جيناتقاندا، وسى جۇرت ونى دا اۋىرسىندى. كوتىبار باستاعان قىر شەكتىسى، دابىل باستاعان ءبىر بولەك قاراساقال، قارابۇتاقتىڭ ءتورتقارالارى.... باباجانعا زەكەت بەرۋدەن باس تارتقان اۋىلدار ءبايدىلدانىڭ كوز الدىندا سامساپ تۇرا قالعان. جاعاسىن ۇستادى.
ەندى ورىسقا بىردەڭە ايتىپ كورسىن!
بيىل ۇشىر ەكى ەسەلەنىپ وتىر. ەندىگى قولدان سۋاراتىن سىر ءوڭىرى سياقتى وڭىرلەردە ديقاندار جيىرما قاپتان ءبىر قاپ ۇشىرعا شىعارادى ەكەن. ورىستار ون قاپ تارىدان ءبىر قاپ تارى الىپ جاتىر...
— قىرىم سوعىسىنا كومەككە كەرەك!
بيىل الىم-سالىق تا ءوستى. بۇرىن جيىرما بەس قويدان ءبىر قوي بەرىلەتىن ەدى. ءقازىر احمەروۆ جيىرما قويدان بىرەۋىن الىپ وتىر...
— قىرىم سوعىسىنا كومەككە كەرەك!
سوعىسقا كومەكتەسۋ جايلى ءازىر جارلىق جوق. ءبارىن شىعارىپ جۇرگەن احمەروۆ. ارى-بەرىدەن سوڭ ويدان شىعارادى.
ورىس اكىمشىلىگى تاراپىنان الدەقانداي جارلىق بولسا، پىسىق ءتىلماش جاتتاپ الادى. قۇلدىق تۋرالى دا سولاي بولدى. سىر بويىنداعى قالىڭ ەلدى تىمىسكىلەپ ءجۇرىپ، "قۇل ۇستاپ وتىرعان" جيىرما بەس ادام تاپقان. ءبارى دە جەتىم قالعان بالانى پانالاتقاندار، الىس-جاقىن تۋىسىنان بالا الىپ باۋىرىنا باسقاندار... ءبىر زاماندا بىرەۋگە جاساعان جاقسىلىعى الدىنان شىعىپ، ەندى جىلان بولىپ شاعىپ وتىر.
ءبىراق ورىسقا قارسى "قىڭق" ەتۋگە ءال جوق. بايتىلەۋدىڭ قاسىنا بەكمىرزا ەرىپ بارعانداعىسى اناۋ عوي... ورىس تورەسى سول سياقتى حانىڭا دا پىسقىرماي، بايتىلەۋ بايعۇستى قاماپ تاستاپتى. ءجۇز ەلۋ تەڭگە كۇمىسىن الىپ بەرىپ، ازار شىعارىپ الىپ قايتتى.
بالەدەن ماشايىق قاشىپتى. تالاي ءۇيلى-باراندى جىگىتتەر قۇل اتالىپ، احمەروۆكە ايىپ تارتتى.
ونىڭ ءبارى احمەروۆتىڭ قالتاسىندا قالىپ جاتقانىن، قازىناعا ەشتەڭە تۇسپەيتىنىن ءبىلىپ جاتقان قازاق جوق.
قىرىم سوعىسى احمەروۆكە جاقسى ەرمەك بولدى. بايسالباي سياقتى رۋ باسى بيلەردىڭ كوبىسىمەن جەمتىكتەس. الىم-سالىققا جينالعان مالدىڭ ءبىر بولەگى بۇرىنعىداي قازالى قالاسىنا قاراي ايدالماي، جامانقالاعا بەت الاتىن بولىپ ءجۇر. جامانقالا دا ورىس قالاسى... بازارعا سالسا نەسى بار؟ بازار دا ورىستىڭ بازارى... قارا قازاق سولاي توپشىلايدى.
وسىنىڭ ءتۇبى شيكى ەكەنى العاش سەزگەن بەكمىرزا ەدى. ءار جەردە ءسوز كوتەرىلدى. ءبىر ايدەربەك ەمەس، قاراكەسەك، قاراساقال، كىشكەنەنىڭ ىشىندەگى جيەنەي، جولشورا سياقتى اتالىقتاردىڭ اقساقالدارى دا نارازى ەكەن. ورىس تورەسىنە شاعىم ايتاتىن بولىپ كۇزدەي كۇمپىلدەستى.
اكىمنىڭ بەتى قاتتى عوي. وعان شاعىم ايتىپ بارۋ كيىن ەكەن. بەكمىرزا حان باسىمەن ارىز قۋۋعا ارلانادى.
ءبايدىلدا سامەكەگە بارىپ قايتقاننان كەيىن دە ءبىر قىس ءوتتى. تاعى دا جارقىراپ جاز شىقتى. سۇمبىلە تۋعان سوڭ الىم-سالىق ناۋقانى باستالادى.
بۇل الىم-سالىقتىڭ قازاقشا اتى — زەكەت، ورىس زاڭىمەن "كيبيتوچنىي سبور" اتالاتىن ەدى.
بيىل دا زەكەت جيناۋدىڭ باسى-قاسىندا احمەروۆ ءجۇر. اۋەلى زەكەتتىڭ مالىن بولەك شىعارتىپ، سودان كەيىن "قىرىم سوعىسىنا كومەك بەرۋ" باستالادى.
احمەروۆتىڭ قولتىعىندا — تۇپتەۋىندە قايىس وتكىزگەن قالىڭ كىتاپ، الدىنا جايىپ سالىپ وتىر. "كومەك" بەرگەن ادامداردىڭ اۋەلى ءاتى-جونىن، ارتىنان مالىنىڭ ءتۇر-تۇسىن جازادى...
ارادا ءبىر اي وتكىزىپ، احمەروۆ اۋىل-اۋىلدى تاعى ارالاپ شىقتى. پاتشا كومەك سۇراپ جاتىر دەيدى.
— بۇل ناعىلعان تاۋسىلمايتىن كومەك؟
— قازاق بولماسا، وسى سوعىستا اشتان قىرىلا ما؟
ەل ىشىندە قوبالجىعان داۋىستار شىعا باستادى.
— مۇسىلماندارمەن سوعىسىپ جاتقان كاپىر پاتشاعا جىلۋ جيناپ بەرەتىنىمىز قالاي؟ — بۇل قۇلباراقتىڭ ءبايدىلدادان ەسىتكەن ءسوزى. ايتامىن دەپ باسى بالەگە قالدى.
— قايداعى مۇسىلمان!؟ پاتشا انگليچانين، فرانسۋز دەگەن كاپىرلەردىڭ ەلىمەن سوعىسىپ جاتىر! — احمەروۆ اشۋلانعاندا سەلكىلدەپ كەتەدى ەكەن، اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىرايدى.
— ويباي، كوكە، قويدىق! ايتىپ جۇرگەن جۇرت قوي!
احمەروۆ تەك كىجىنىپ قانا قويدى. بەكباۋىلدىس تەنتەك ۇلىن بۇل وڭىردە بىلمەيتىن جان جوق. احمەروۆ ونىڭ اقمەشىت جورىعىنا قاتىسقانىن ەسىتىپ ەدى. سودان كەيىن سەسكەندى.
قاتتى تاسقىن جىلدارى سىرداريا ارناسىنان اسا توگىلەدى. حالىق تا سول مىنەزدەس، قارا شىعىن كوبەيگەن سوڭ تىنىشى كەتتى.
* * *
جانقوجاعا دابىل كەلىپ قايتتى.
ساپاقتىڭ اۋىلى ءبىر قىردىڭ استىندا وتىر. قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ءبىر كەلىپ-كەتەدى.
بۇگىن باتىردىڭ ۇيىندە ءيتىعۇل بي وتىر.
— مىناۋ ورىسىڭنىڭ سۇرقى جامان. قۇددى باباجان... قازاقتان تەك قىز سۇراماعانى قالدى...
ءبارى دە كۇننەن-كۇنگە ەسەلەپ ءوسىپ بارا جاتقان الىم-سالىقتى اۋىرلايدى، باتىرعا شاعىنادى.
جالعىز جاقايىم تىنىش ەدى. نارازى جۇرت وندا دا بار ەكەن. ءيتىعۇلدىڭ ۇستىنە قوندىباي كەلدى.
— اۋ، اعايىن جانقوجانىڭ جاسى سەكسەننىڭ ۇستىنە شىقتى. سوزدەن ءبىز قالعالى قاشان... — مەزگىل سۇمبىلەنىڭ ءىشى ەدى. سول كۇنى قارا نوسەر جاڭبىر قۇيىپ، دەنەسى توڭازىعان باتىر سوندىقتان كۇزەن ىشىگىن الدىرعان، شالعايىن تىزەسىنىڭ استىنا باسىپ، قىمتانا تۇسەدى. — جانقوجا ءوزى سوزدەن قالعان سوڭ، سەندەرگە حان سايلاپ بەرگەن. بەكمىرزاعا نەگە بارمايسىڭدار؟
كىمدى ايتساڭ، سول كەلەدى، ەسىكتەن بەكمىرزا كىرىپ كەلە جاتىر ەدى.
سالەم بەردى. اماندىق سۇراستىرىلدى. اڭگىمە بىرتە-بىرتە ەل تىنىشتىعىنا قاراي ويىستى.
— بەكمىرزا، مىناۋ ءيتىعۇل نە ايتىپ وتىر؟
جانقوجا بەكمىرزاعا قارادى. اناۋ كوزىمەن جەر شۇقيدى. جانقوجاعا كەلگەن اعايىندار ونىڭ دا ەسىگىن توزدىرىپتى. ورىستان حاننىڭ بەتى قايتىپ قالعان، بەتتەمەيدى.
— شاراسىن تاپپاي، وزىڭە كەلىپ وتىرمىن...
— اۋ، حان ەمەسسىڭ بە؟ حالىق باسىنا كۇن تۋدى. حاننىڭ مىندەتى جەل جاعىنا پانا بولۋ... — جانقوجا قاتۋلاندى. — ورىستارىڭا بارىپ، حالىقتىڭ مۇڭىن ايت!
— بىلتىر ءبىر بارىپ كورىپ، بەتىم قايتقان. — بەكمىرزا دا شامىرقاندى. — پەندە بولىپ باراتىن جايىم جوق.
— تەڭ وتىرىپ نەگە سويلەسپەيسىڭ؟
— ورىستىڭ قامالىندا قاپتاعان سولدات. اۋىزى ۇڭىرەيگەن زەڭبىرەك. مەنىڭ قولىمدا نە بار؟
— سەنىڭ قولىندا التى ءالىم بار...
— سول التى ءالىمىڭ تۇگەل بولماي تۇر عوي. — بەكمىرزا قايىستى. — اناۋ كوتىباردىڭ ەسەتى قاي باتىردان كەم ەدى؟ ورىسقا قارسى كەلىپ ەدى، اناۋ بولدى عوي!
ەسەتتىڭ ورىسپەن اشىق كۇرەسكە كەتكەنىنە ءبىر جىلدان اسقان. ەلەك، ويىل، قوبدا وزەندەرىنىڭ بويىنداعى ورىس بەكىنىستەرىنە ءتيىپتى دەگەن ۇزىنقۇلاق حابار شىقتى. وعان ارجاعىندا باي ۇلى، جەتىرۋدىڭ جاقسىلارى دا تىلەكتەس كورىنەدى.
بىلتىر جانقوجانىڭ اۋىلىنا ازبەرگەن كەلىپ كەتتى. ەسەت باستاعان قىر شەكتىسى تۇگەل قوزعالىپ، اتقا قونىپ جاتقانىن ايتادى. جانقوجا ءالىمنىڭ كارى ءارۋاعىنداي ەسكىنىڭ قالعان كوزى ەدى. كوتىباردىڭ بالاسى قالىڭ ەل تىك كوتەرىلىپ، ورىسقا قارسى اتتانعاندا قولدى جانقوجانىڭ باستاعانىن قالايدى ەكەن...
ول كەزدە اقمەشىتكە قاراي اتتانعان ورىس سولداتتارىنىڭ كەرۋەنى اۋىلدىڭ ۇستىنەن شۇباتىلىپ كۇندە وتەدى. سىر شەكتىسىنىڭ قول قيمىلعا بارار دارمەنى جوق... ازبەرگەن ادامنىڭ قابىرعاسىن قايىستىرار سوزدەر ايتىپ، قيىلىپ وتىرسا دا، جانقوجا قوزعالمادى. جالعىز سىلتاۋى — جاسىنىڭ كارىلىگى، سونى ايتتى. قانشا باتىر بولسا دا، جاسى سەكسەندى ورتالاعاندا، قول باستاپ، جاۋعا شاپقان ەشكىم قازاق تاريحىندا جوق ەدى.
بۇل جاقتاعى ءالىمنىڭ بالاسىنان ازبەرگەننىڭ تىلىنە ەرىپ، اتقا قونا قوياتىن ەشكىم تابىلمادى. ازبەرگەن دە سولاي، جانقوجاعا وكپەلەپ كەتتى.
باي ۇلى مەن جەتىرۋ تۇرىپ، ەسەتتى قىر شەكتىسى دە تۇگەل قولداپ جارىتپاعان سياقتى. ءار ءتۇرلى الىپ-قاشتى حاباردان كەيىن، ءبارى دە باياعى جايباراقات قالپىنا ءتۇستى.
بەكمىرزا سونى ايتىپ وتىر.
ءيتىعۇل قاشان دا جاڭالىقتى جۇرتتان بۇرىن ەستيدى. ءبىراق شالاعايلاۋ ۇعادى. بۇل جولى دا سول مىنەزىنە باقتى.
— اۋ، بىلتىر ەسەتكە كومەككە حيۋانىڭ قىرىق مىڭ اسكەرى كەلىپتى عوي! ويىلدى الىپ، ويران سالىپ، ورىنبوردىڭ وزىنە اتتانىپ بارادى دەگەن جوق پا؟
الدىڭعى حاباردىڭ شىققانى راس... ال سوڭعى "ويران سالعان" تۋرالى ءسوزدى ءيتىعۇل ءوز جانىنان شىعارىپ ايتىپ وتىر. كەيدە ونىڭ قىزىپ كەتكەندە ايتا سالعان ءوز سوزىنە قۇدايداي ءبىتىپ قالاتىنى بار... ودان سوڭ شىندىقتى مويىنداۋ قيىن ەدى.
— قايداعى جوقتى ويدان شىعارىپ ايتىپ جۇرەتىنىڭ قالاي وسى، يتەكە؟! — بەكمىرزا سوزگە كيلىگە بەرگەن شالدى جاقتىرماي وتىر. — ەسەت ءقازىر حيۋادا، قوڭىراتتىڭ ماڭايىندا كوشىپ ءجۇر دەپ وتىرعانىم جوق پا؟
بەكمىرازادان باسقا ادام بولسا، ءيتىعۇل كوتكەنشەكتەپ جاتىپ الار ەدى. جاسى كىشى بولعانمەن، حان اتاعى بار. ال حاننىڭ اتىن ەسىتكەن جەردە، ءيتىعۇلدى قارا باسادى. ءقازىر دە قايىرىپ ءسوز ايتۋعا جاراماي، جاسىپ قالدى.
جانقوجا ءوز باسى ورىسقا الىم-سالىق تولەپ كورگەن جوق. جانارالدىڭ ءمور باسقام قاعازى ساندىقتا جاتىر. وندا باتىردىڭ ەڭبەگىن ەسكەرە وتىرىپ، ءار ءتۇرلى الىم-سالىقتان بوساتىلعانى ايتىلاتىن ەدى.
قالىڭ ەلدىڭ قابىرعاسى قايىسىپ جاتقاندا، قارا باسىنىڭ اماندىعىنان قانشا پايدا؟
بۇگىن ءالىم ۇلى تۇگەل قوبالجىعانى بايقالادى. سوڭعى تورت-بەس كۇننىڭ بەدەرىندە الدىنا تالاي ادام كەلدى. جانقوجا تەك توبە كورسەتپەي جاتقانداردى ەسەپتەپ وتىر. كىشكەنەنىڭ ىشىندە ايىمبەت... جاقايىمدا بايسالباي... ە، بايسالباي... ويلاپ تۇرسا بايشوقىنىڭ بالاسى ەكى جىلدان بەرى بۇل ءۇيدىڭ بوساعاسىن اتتاماعان ەكەن... ءىشى كىپى الدى.
— بەكمىرزا، سەن قاراپ وتىرما. مىنا شەتى دابىل مەن تولەگەن، قىرداعى بايمەنگە حابار بەر. بايسالباي مەن ايىمبەت قالماسىن. ءبايدىلدانى شاقىر. بۇل ءوزى — كوپتىڭ كەلىسىمىن كەرەك ەتەتىن جۇمىس قوي. — جانقوجا تۇپكە ساقتاعان ويىن ايتتى. — ورىستان بەتىم قايتىپ قالدى دەپ وتىرسىڭ عوي. قاسىڭا التى ءالىمنىڭ جاقسىلارىن تۇگەل ەرىتەيىن. سوندا جانارالىڭ قالاي تىڭداماس ەكەن. ەل وعان دا كەرەك شىعار...
قىسىلعان جەردە التى ءالىمدى العا سالا سويلەيتىن بيلەردىڭ ساياساتى. جانقوجا وسى جاسىنا شەيىن، حالىقتىڭ قۇرماۋىنان شىعىپ كەتكەن تەنتەكتى كورگەن جوق. ورىستى دا سول ءوز بەزبەنىمەن ولشەيدى. التى ءالىمنىڭ ءارۋاعىن شاقىرىپ، قىرۋار بي قازالىدا وشارىلىپ جاتسا، اكىم قالاي قايىسپايدى؟
ءبىراق بۇل كەڭەسكە ايىمبەت، بايسالباي سياقتى ءبىراز ءبيدىڭ كەلمەي قالاتىنىن بىلگەن جوق. قالعان كوپشىلىكتىڭ ءبارى شال-شاۋقان، ورىستىڭ الدىنا بارىپ بەلسەنىپ سويلەي قوياتىن ەشكىم تابىلمايتىن ەدى.
— وسى ورىسقا جالىنعانشا، حيۋانىڭ حانىمەن نەگە سويلەسپەيمىز؟ — دەدى بەكباۋىل تىقىرشىپ.
— سوندا ورىسپەن سوعىساسىڭدار ما؟ — جانقوجا اعاسىنا تۇكسيە قارايدى.
— ەگەر حيۋا اسكەر جىبەرەتىن بولسا، ورىستى قۋىپ شىعۋ جۇمىس ەمەس! — دابىل سارتاسىنان جۇگىنىپ العان، داۋىسى شاڭق ەتتى.
— حيۋا سول جولى ورىستىڭ مىلتىعىنان قاشتى دەپ وتىرسىڭدار ما؟ — مىنا جاقتا ءبايدىلدا وڭەشتەيدى. — ونى قاشىرعان — جانقوجانىڭ ءارۋاعى. ورىستى جانقوجا قولدادى. سول جانقوجا بۇل جولى حيۋانىڭ اسكەرىن باستايتىن بولادى!
وتىرعان جۇرت شۋ ەتتى.
قازاق ەلشىلەرى حيۋاعا اتتانعالى جاتىر.
* * *
استاناسىنىڭ اتىمەن اتالعانى بولماسا، حيۋا حاندىعىنىڭ ەتەك-جەڭى كەڭ جاتىر. ءبىر جاعى تۇرىنەن قاراقۇمى، ءبىر جاعى ءۇستىرت ءشولى... بەرى قاراي قىزىلقۇمعا شەيىن سوزىلاتىن كەڭ ولكەدە مۇحاممەد ءامين ءامىرىن جۇرگىزەدى.
جانعازى سۇلتان بىلتىر دۇنيە سالدى. انا جىلعى سىر بويىنداعى ويراننان كەيىن قارا نيەت سۇلتان قايتىپ تۇياق سەرپە العان جوق. سودان سوڭ-اق سىرقات اينالدىرىپ، اقىرى كورگە كىرىپ تىندى.
جولاۋشىلار قازاقداريانىڭ بەر جاعىندا وتىرعان الدانازار ورداسىنا سوعىپ، حاننىڭ ارتىنان قول جايدى.
ءبايدىلدانىڭ قىزى ايسۇلۋ بۇل كەزدە سارى تورى ايەل... جانعازىنىڭ ءتورت قاتىنى تۇگەل. ءبايدىلدانى كورگەندە ايسۇلۋ عانا داۋىس قىلدى. جاس ايەلدىڭ قايعىسى كوپ. جانعازىعا كەلگەن سوڭ، بالا كوتەرگەن جوق. جەسىر قالعان سوڭ، باسىنا نەكە دە سالىنبايدى. ءبايدىلدا سەرىكتەرىنە سول جاعدايدى ايتىپ، كۇيزەلىپ وتىردى.
قازاق جاقسىلارىنىڭ حيۋاعا كەلە جاتقان ءمانىسىن ەسىتكەندە، الدانازاردىڭ كوزى شىراداي جاندى. اكەسىنە بۇيىرماعان ءالىمنىڭ تىزگىنىن دامەتكەندەي ەكەن. سول تىزگىن ءۇشىن جانعازى سۇلتان وتىز بەس جىل الىسىپ، اقىرى ەلدەن شىعىپ ەدى. بەكمىرزانىڭ ويى الەم-جالەم، سۇڭعىلا سۇلتانعا اعىنان جارىلا قويماي، ساقتانىپ وتىر.
حيۋاعا قازاق ەلشىسىن ەرىتىپ باراتىنداي ىڭعاي تانىتقان الدانازارعا سىپايىلاي ەسكەرتتى.
— حانعا سەنىم جوق. قازاقتاردى دۇرلىكتىرىپ جۇرگەن تاعى دا ءابىلقايىر اۋلەتى ەكەن دەپ جۇرەر. اۋەلى ءسوز الپەتىن كورەيىك. سەن ءوزىمىزدىڭ ادامسىڭ عوي...
قوناقتار ەسەت باتىردى سۇراستىردى. ۇزىنقۇلاق حابارعا قاراعاندا، كوتىباردىڭ ۇلى قوڭىراتتا ەدى.
— كوتكەنشەك اتالعان كوتىباردان ءقايبىر ءجونى ءتۇزۋ ۇل تۋسىن! قوڭىراتتا ءبىر جىل دا ايالداعان جوق. كوكتەمدە سارىقامىس قوپاسىنا قاراي كەشىپتى عوي. ول دا ءبىر قاڭباق، ۇشارىن جەل بىلەدى... — جانعازى سۇلتاننىڭ بالاسى شەكتىنىڭ باتىرىن جاقتىرمايتىن الپەتىن تانىتتى.
قوناقتار وكىندى.
ەسەتتى ايتىپ، كوبىرەك ىزدەيتىن بەكباۋىل. بەكمىرزا ونىمەن جولىعىپ، بىردەڭە بىتىرەتىنىنە سەنىپ وتىرعان جوق.
الدىڭعى جىلى ازبەرگەن وعان دا سوقتى. قىر شەكتىسى كوتەرىلگەلى جاتقانىن ايتىپ، قارادان تۋىپ حان بولعان ازاماتتان شىلبىر ۇشىن سۇرادى. جانقوجانىڭ قانداي جاۋاپ بەرىپ قايتارعانىن، بەكمىرزا ءبىلىپ وتىر. حان دا قارت باتىردىڭ قاباعىن باعادى. ورىسقا اتار وعى جوق، ءتىسىن قايراپ وتىرسا دا، ازبەرگەنگە دۇرىس جاۋاپ ايتا الماي، بوس قايتاردى.
سول ازبەرگەن ءقازىر باتىر ەسەتتىن وڭ قولى. بەكمىرزا ونىڭ الدىنا ەڭكەيىپ بارادى ەكەن. كوتىباردىڭ وركوكىرەك ۇلى سىر شەكتىسىنىڭ الدىڭعى جىلعى جۇمىسىن بەتىنە باساتىنى انىق ەدى.
حان دەگەن اتاعى بار، جاسى ءوزى قۇربىلاس ادامنىڭ الدىنا بۇل دا كىشىرەيىپ بارا المايدى.
— الدانازار كۇنى بۇگىن اتتانىپ شىعۋعا دايىن!
— قانشا ايتقانمەن ورىن عوي!
— قابىرعاسى قايىسىپ وتىر...
ۇلكەن جولدىڭ ءۇستى. قاسىنداعى سەرىكتەرى، ءبىرىنىڭ اۋىزىنداعى ءسوزدى ءبىرى قاعىپ الىپ، بەكمىرزاعا كەزەك بەرمەيدى.
حان ءبىرىنشى كۇنى ۇندەگەن جوق.
ەكىنشى كۇنى دە سول قالپى، ءوزى وي ۇستىندە، كوكساندىق اتتى سىيپاي قامشىلاپ قويادى.
— بەكەنجان، كەشەدەن بەرى ۇندەمەي قويدىڭ عوي، — دەدى ءبايدىلدا اقىرى شىداماي. — جانعازى حاننىڭ بالاسى...
— جانعازى حان بولىپ، سىر شەكتىسىن ءقايبىر جەتىستىرىپ ەدى. ەلدى قانعا توعىتىپ، قىزىل قارىن جاس بالانى بەسىگىمەن سۋعا اعىزعانى ما؟ — بەكمىرزانىڭ داۋىسى قاتايدى. — "الدانازار"، "الدانازار" دەيسىندەر. الدانازاردىڭ اۋىلىن كوردىڭدەر، بەس تولەڭگىتىنەن باسقا ەشكىم قالماپتى عوي. قازاق ولاردان تۇڭىلگەن سوڭ، قارانى حان كوتەرىپ ءجۇر. ارقار ۇرانىن سالىپ، الدانازار اتقا قونعاندا، ءبىر كىشكەنە سوڭىنان ەرمەيدى. ماعان تىلەمسەك تورە ەمەس، قولىندا كۇشى بار، ارقاسىندا ەلى بار ادام كەرەك!
بيلەردىڭ اۋىزىنا قۇم قۇيىلدى.
جۇرىستەرى سۋىت ەدى. الدانازاردىڭ اۋىلىنان شىققان سوڭ، ارادا ەكى قونىپ، حيۋا شاھارىنا جەتتى.
قازاق ەلشىلەرى كەلە جاتقانىن حيۋا حانى مۋحاممەد ءامين بىلمەيدى...
وسىدان سەگىز جىل بۇرىن، جانعازى سۇلتاننىڭ جەتەگىنە ەرىپ، سىر بويىنا جاساعان جورىعى ءالى ەسىنەن كەتكەن جوق...
جاڭاداريا بويىندا حيۋا ساربازدارىنىڭ توبە كورسەتۋى بۇكىل قازاق اتقا قوناتىنىنا شاك كەلتىرمەيدى. جانعازى سۇلتان دا، ەلكەي دە سولاي سەندىرىپ ەدى.
قازاق اۋىلدارى تىك كوتەرىلىپ، اتقا قونعانى راس. ءبىراق پايعامباردىڭ اق تۋى استىنا جينالىپ، ورىسقا قارسى اتتانعان جوق. كەرىسىنشە، حيۋانى ورىسپەن بىرگە جاۋلاستى.
سول حاباردى ەسىتكەندە، مۇحاممەد ءامين حان جارىلىپ كەتە جازداپ ەدى.
ءقازىر قازاقتىڭ مۇسىلماندىعىنا شاك كەلتىرەدى.
— قازاقتار دا مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانا ما؟
وسى سۇراق الدىنان شىققاندا، ءدىندار بەكباۋىل شوشىپ كەتتى.
— تاقسىر، ءبىسىمىلدا دە! ءدىنىم — مۇسىلمان، پايعامبارىم — مۇستافا.
وسى جاۋاپتى ەسەت تە ايتىپ ەدى-اۋ. قازاق باتىرىنىڭ قاباعىندا سىز، قاتۋلانىپ تۇرعان كەسكىنى مۋحاممەد ءاميننىڭ كوز الدىندا ەلەستەيدى. وندا توسىلىپ قالعان. بۇل جولى جاۋاپتان ىركىلگەن جوق.
— مۇسىلمان ەكەنىڭ راس بولسا، راحمانبەردى باستاعان مەنىڭ اسكەرىم ۇستىڭە بارعاندا، ورىستارعا قوسىلىپ، وق اتقانىنىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىرشى!
— ونى مەن تۇسىندىرەيىن! — بەكمىرزا حان الدىندا سارتاسىنان جۇگىنىپ وتىر، ىلە جاۋاپ قاتتى. — حيۋانىڭ اسكەرى بىزگە مۇسىلمان بولىپ بارعان جوق. قاڭعىپ جۇرگەن سۇلتاندار جانعازى مەن ەلكەيدىڭ ايتاعىنا ەرىپ، ەلگە ءزابىر كورسەتتى، تاقسىر. بەيبىت اۋىلدارعا ويران سالىپ، جاس نارەستەلەردى بەسىگىمەن سۋعا اعىزدى. سونى كورگەندە، حيۋا حانى جىبەرگەن سىپايلاردىڭ مۇسىلماندىعىنا ءبىز دە شاك كەلتىردىك...
الدىنا كىشىرەيىپ كەلىپ وتىرعان قازاق ەلشىلەرىنەن حان مۇنداي قاتىگەزدىكتى كۇتكەن جوق-تى. قاشان دا ساراي ماڭىن جاعىمپاز توبىر جاعالايدى. مۇحاممەد ءامين ون جىلدىڭ بەدەرىندە بەتىنە تۋرا قاراعان ادامدى ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىر.
ءۇش ادامنىڭ باسىن شاپقىزۋ ول ءۇشىن قيىن شارۋا ەمەس. ءبىراق بۇلاردىڭ ارتىندا التى ارىس ەل ءالىم وتىر. ءۇمىتسىز شايتان، حان سىر بويىنا ۇستەمدىك ەتۋدەن ءالى دامەلەنەدى. سوندىقتان امالسىز رايىنان قايتتى.
الداعى قىس حيۋا حانى ۇلكەن جورىقتىڭ دايىندىعىنا كىرىسەدى. قىرىق مىڭ قول اسكەر جينالۋى كەرەك. قازالىعا اتتاناتىن حيۋا قوسىنىڭ الدىندا حاننىڭ ءوزى جۇرەدى...
قوناقاسى ۇستىندە ۋادەنى ۇيىپ-توكتى.
وسى قوناقاسىنىڭ ۇستىندە تاعى ءبىر كۇتپەگەن وقيعا كەزدەستى. قوجانيازدىڭ بالاسى مايقارا قازاق ەلشىلەرىمەن تاباقتاس بولىپ وتىر. قامال قۇلاپ، اكەسى قولعا تۇسەتىن جولى وتىز جاسار جىگىت مايقارا — استىندا قاناتتى قارا تۇلپار — قاشىپ قۇتىلىپ ەدى.
ول جاعدايدى ەكى جاعى دا ءتىل ۇشىنا سالعان جوق. حاننىڭ الدىندا سىپايىلىق ساقتادى.
مايقارا ەلشىلەر قايتاتىن كۇنى ىزدەپ كەلدى.
— مەن سىزدەردى شىعارىپ سالاتىن بولدىم. اۋىل ءامۋداريانىڭ ارعى بەتىندە، وسى ارادان ءبىر كۇنشىلىك جول. سىباعالى قوناقاسىلارىڭدى جەيسىڭدەر...
— وعان راحمەت. ءبىزدى جولدان قالدىرىپ قايتەسىڭ؟
— اۋىل جولدارىندا. بۇرىلىپ جۇرەمىز دەپ قورىقپاڭدار...
مايقارا كۇشتەگەندەي بولىپ، اۋلىنا الىپ ءجۇردى.
بەكمىرزا قازاق اۋىلدارىنا تىزەسى باتىپ، اقىرى سول قازاقتىڭ قولىنان قازا تاپقان باباجاننىڭ بالاسىنان جاقسىلىق كۇتپەيدى. جىلپىلداعان مىنەزىنەن سەكەم الدى.
جول ۇستىندە ءبايدىلدا مەن بەكباۋىل كەزەك سويلەيدى. ەكەۋى دە باباجاندى ماقتاپ، جەتكىزە الماي كەلە جاتىر. قازاق باسىنا قارالى كۇن تۋعىزعان سول ءبىر زامان ءقازىر ۇجىماققا ۇقسايتىنداي ەدى.
— سول جولى عوي مەن قاشىپ قۇتىلىپ كەتتىم. ەگەر قولعا تۇسە قالسام، قازاقتار نە ىستەر ەدى؟
مايقارا الدەقالاي سۇراپ قالدى. ءبايدىلدا مەن بەكباۋىل كىبىرتىكتەيدى. بەكمىرزا ىلە جاۋاپ قاتتى.
— ءبىر اي باسىڭا ءسىرى ءبۇرىپ، قوي سوڭىنا سالار ەدى. سودان سوڭ بوساتادى. ءىنىڭ قايداۋىلدى جاكەم بوساتىپ قويا بەردى عوي.
— بالكىم، جاس بالا بولعان سوڭ اياعان شىعار...
بەكمىرزا سالقىن سويلەيدى. مايقارا كادىكتەنىپ قالعانداي، ءسوزىنىڭ اياعىن جۋىپ-شايدى.
— قالجىڭعا ايتام. اكەم قازاقتارعا كوپ قيانات كورسەتتى. بالا ەمەسپىن، بىلەمىن عوي. جازاسىن تارتتى.
— ءبىز جازىقسىز جانعا تيگەنىمىز جوق، — دەدى بەكمىرزا.
مايقارا قازاقشا كيىز ءۇي تىكتىرىپتى.
حيۋادان شىققان سوڭ جولدا قونىپ ەدى. مايقارانىڭ اۋىلىنا ساسكە تۇستە جەتتى. بەكمىرزانىڭ قوناقاسىعا قارايتىن نيەتى جوق، ارقان سالىپ سۇيرەتكەندەي، ازەر كەلدى.
— ەڭ بولماسا، قاۋىن جەپ شىعىڭىزدار، — دەدى مايقارا جالىنىپ. — ءبىزدىڭ حالىق جىلقى ۇستامايدى. قىمىزعا ۇياتتىمىز.
باقشادان قاۋىن اكەلىپ جاردى. شىرىن ءدامى ءتىلدى ۇيىرەتىن قارا الا كۇلابى. قاۋىندى جاقسى كورەتىن بەكباۋىل اۋىزىنىڭ سۋى قۇرىپ ماقتاپ وتىر.
— الىڭىز، الىڭىز!
ءبايدىلدا دا ۇلكەن ءبىر تۇزدەمەسىن تاۋىستى.
بەكمىرزا تۇزدەمەدەن ءۇش-تورت ءتۇيىر الىپ اۋىزىنا سالعان. سودان سوڭ قول جۋدى.
— ءبىز جۇرەيىك!
مايقارا جىك-جاپار بولىپ جاعداي ايتىپ جاتىر. قوناقتاردى ءوزى اتتاندىرىپ سالدى.
جولاۋشىلار كۇن باتا قىزىلقۇمنىڭ بەرگى شەتىندەگى قازاق اۋىلدارىنا جەتىپ قونعان. بەكباۋىل اتتان ءجيى تۇسەدى. اۋىلعا جەتكەندە اۋرۋ ەكەنىن بىلەدى.
ءبايدىلدانىڭ دا مازاسى جوق.
تاڭەرتەڭ بەكباۋىلدىڭ ەكى كوزى ۇڭىرەيىپ، توسەكتەن ازەر تۇردى. بۋىن جوق.
— ناۋقاسىڭ بار عوي ءتۇرى. قايتەمىز، وسى اۋىلعا توقتايمىز با؟ — بەكمىرزا داعدارىپ تۇر.
— اۋىلعا جەتەيىن! — بەكباۋىل ازەر ايتتى.
سول كۇنى تۇستە جول ۇستىندە ءۇزىلدى.
ءبايدىلدا يمانىن ءۇيىردى. بەكباۋىلدى اتقا كەسەسىنەن تاڭىپ الىپ كەلە جاتىر. كەلەسى اۋىلعا جەتكەن سوڭ، جولاۋشىلار توقتادى. ءبىر كۇن كىدىرىپ، بەكباۋىلدى اق جۋىپ، ارۋلاپ كومدى.
— كەشەگى سارتتىڭ بالاسى قاۋىنعا ۋ قوسىپ بەرمەسە يگى ەدى. مەنىڭ دە اسقازانىما ءبىر پالە بولدى. — ءبايدىلدا جول بويى ۇرەيلەنىپ كەلەدى.
ءوز بويىندا بەلگىسىز ءبىر سىرقات تابىن بەكمىرزا دا بايقاعانداي، ءبىراق سىر بەرگەن جوق.
جولاۋشىلار ءجۇرىستى جەدەلدەتتى.
تاعى دا ءۇش كۇن ءجۇرىپ، قىزىلدا وتىرعان ءبايدىلدانىڭ اۋىلىنا قۇلادى.
قوجامبەردىنىڭ ءبيى سوعان شەيىن عانا شىدادى. ۇيىنە كىرگەن سوڭ تىلگە كەلگەن جوق. تاڭ اتا جان تاپسىردى.
بەكمىرزا ەكى اي جاتتى. باسىندا ءبىر تال شاش جوق، ساقال-مۇرتىنا شەيىن ءتۇسىپ قالعان. ەكى ۇرتى ىشىنە كىرىپ جۇدەدى.
— ءبىر پالە باباجاننىڭ بالاسى جارىپ بەرگەن قاۋىننان بولدى. سەكەم الىپ كەلىپ ەدىم. شولدەپ وتىرسام دا شىدادىم. اۋىزىما سالعانىم ءۇش-اق ءتۇيىر...
كوڭىلىن سۇراي كەلگەن جانقوجاعا سونى ايتتى.
— اتتەگەن-اي، بۇرىلماي كەتە بەرۋلەرىڭ كەرەك ەدى!
بەكمىرزانىڭ حان كوتەرىلگەن اتاعى بار، ارقاسىنا سۇيەۋ ەدى. ونىڭ جاعدايى مىناۋ... كەۋدەسىندە قورعاسىنداي اۋىر وي، جانقوجا اۋىلعا قايتتى.
ەرتەڭىنە ارتىنان شاپقىنشى كەلدى. حان ماڭگىلىك ساپارعا اتتانىپتى...
قارادان شىققان حان ءسويتىپ التى-اق جىل داۋرەن ءسۇردى.
* * *
سىر بويى قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسى ءبىر جىلدان كەيىن باستالدى.
قىرىم سوعىسى ونىڭ الدىندا اياقتالدى. ءبىراق ودان قازاق شارۋالارىنىڭ تىرشىلىگى جەڭىلدەگەن جوق. ءۇش جىلعا سوزىلعان سوعىستىڭ اۋىر زاردابى ءالى دە سەزىلەدى.
بيىلعى جينالاتىن الىم-سالىقتىڭ مولشەرىن بەلگىلەگەن ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ جارلىعى قولدارىنا تيگەندە، رۋ باسى اقساقالدار تىكسىندى.
ۇشىردان تۇسكەن بىلتىرعى استىقتى تارتقان تۇيەلى كەرۋەندەر قىس ورتاسى اۋعانشا ءبىر تولاستاماي، ورىنبور، جامانقالاعا قاراي شۇبىرىپ جاتقان...
قازاقتىڭ تۇيەسى. قازالىدان شىققان جاساۋىلدار ءبىر اۋىلدان ون، ءبىر اۋىلدان ون بەس تۇيە جيناپ اكەتەدى. ۇشىردان تۇسكەن مول استىقتى ورىس قالالارىنا جەتكىزۋ كەرەك بولىپ جاتىر.
ونىڭ اياعى كوكتەم كەلدى. جاز شىقتى. قازاق اۋىلدارىنان جيناپ الىنعان بەس ءجۇز تۇيەدەن ءبىر اتان جوق...
قازاق اراسىنان تۇيەكەشتەر دە العان. كوكتەمگە سالىم بوساتتى. تۇيەسى جوق، ءوزى كەلىپ وتىر.
— تۇيەنىڭ ءبارى ورىس قالاسىندا قالدى. الىپ كەتكىمىز كەلىپ ەدى، باستىعى نوعاي ەكەن، ءبىزدى قۋىپ شىقتى. تۇيە داۋلايمىز دەپ ءجۇرىپ، استىمىزداعى اتىمىزدان ايرىلاتىن ءتۇرىمىز بار، باستان قۇلاق ساداعا، قايتتىق...
تۇيەكەش جىگىتتەر كورگەن-بىلگەنىن ايتىپ كەلدى.
— باستا قايتىپ بەرەمىز دەگەنى الداعانى ەكەن عوي...
قازاقتار وكىندى.
وندا كوكتەمنىڭ ءىشى، سىر بويىنداعى ەل ءبىراز دۇرلىگىپ باسىلىپ ەدى. بۇيىرماسا اۋىزداعى كەتەدى دەستى. بۇيىرماعان مال شىعار دەسىپ قويدى...
— وسى حيۋادان قىرىق مىڭ قول كەلەدى دەگەنى قايدا؟
بىلتىر بەكمىرزا ايتىپ كەلگەن ءسوز، قازاقتار قىسىلعان سوڭ ەسكە الىپ وتىر.
جانقوجانىڭ ەسەبى بويىنشا، حيۋانىڭ اسكەرى جاز ورتاسىندا جاڭاداريا بويىندا توبە كورسەتۋى كەرەك ەدى...
بەكمىرزا حيۋاعا بارعان كەزدە، قىرىم سوعىسى قىزىپ جاتىر. حيۋا حانى ارجاعىندا تۇرىكتەرمەن حابار الىسىپ تۇرادى. ورىستاردىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراپ جاتقانىن بىلەتىن. پاتشالىقتىڭ بارلىق نازارى سولاي قاراي اۋعان ءساتىن اڭديدى... سول ەكى ارادا كۇشىن جيناقتاپ، سىر بويىنا قاراي جورىققا اتتانادى...
قىرىم سوعىسى ودان بۇرىن اياقتالىپ قالدى.
قىرىم جانجالىنىڭ ۇستىندە ءبىر روسسياعا قارسى جەتى مەملەكەت سوعىسقان ەكەن. مۇحاممەد ءامين ۇزىنقۇلاق حاباردان ەستيدى، سول جەتەۋىنىڭ ەڭ ءالسىزى تۇرىك پاتشالىعى... ال تۇرىك سۇلتاننىڭ اسكەرى ەكى ءجۇز مىڭنان اسىپ جىعىلاتىنىن ءبىلىپ وتىر. سوعىس كەمەلەرى، اۋىر ارتيللەرياسى بار... سونىڭ وزىندە ورىس ارمياسىن ازار جەڭدى.
مۇحاممەد ءامين حاندا ونداي كۇش تە، كۇشتى وداقتاس تا جوق. ەكى كورشىسى — بۇحار ءامىرى مەن قوقان حاندىعى — ءوزى قارايلاس قانا مەملەكەت. تاتۋ بولسا دا ءبىر ءسارى، حورەزم ولكەسىندەگى ءۇش مەملەكەتتىڭ اراسىندا باقاي ەسەپ، اتادان بالاعا قالىپ كەلە جاتقان كارى سىرقات. ەگەر حيۋا حاندىعى جاماندىعىنا باعىپ، ورىس پاتشالىعىمەن جانجالداسىپ قالعانداي بولسا، كورشىلەرى شىلبىر ۇشىن بەرۋگە جارامايتىن ەدى.
ەندەشە وعان باس باققاننان تىنىشى جوق.
ال سىر بويىنداعى ەل قىرىق مىڭ اسكەردى كۇتىپ وتىر. التى اي جازدى قىزىلدىڭ قۇمىنا الاقتاۋمەن وتكىزدى.
بيىل دا الىم-سالىقتىڭ باسىندا احمەروۆ ءجۇر. بيىل دا زەكەت ارتىعىمەن جينالدى.
بۇكىل ءالىم كوتەرىلدى. كورگەن قىسىم باستان استى. كەي اۋىلداردا جاساۋىلدار شاڭىراققا ات ويناتىپ، شال-شاۋقاندى ساباپ كەتكەنىن كوپشىلىك ايتىپ وتىر.
جانقوجاعا شىداپ جاتۋ قيىن ەدى.
سول كۇنى جان-جاققا شاپقىنشى كەتتى.
كوتىباردىڭ ەسەتى حيۋادان كەشىپ كەلەدى ەكەن. ەسكى اتا قونىسى بورسىق قۇمىنا ورالىپتى. وعان ايدارقۇلدى جۇمسادى.
قىزىلداعى تابىن اراسىنا قۇلباراق كەتتى. باياعى بۇقارباي باتىر كەنەسارىعا ەرىپ كەتكەن ساپارىنان ورالعالى التى-جەتى جىل...
جاقىن جەردەگى ءالىمنىڭ جاقسىلارى جينالىپ بولدى. بايسالباي عانا جوق. اۋىرىپ جاتقانىن ايتىپ، قوندىبايدى جىبەرىپتى. داۋلەتتىڭ جاس ءبيى جەتەس ەرىپ كەلىپ وتىر.
— اۋ، اعايىن، جاسىم سەكسەن بەسكە قارايدى ەكەن. پايعامبار جاسىنان اسىپ كەتكەن كەزدە، ايقاي سالىپ اتقا قونۋ — قيىن جۇمىس. ءبىراق ەكى جىل بولدى، جۇرت قۇلاقتىڭ قۇرىش ەتىن جەپ ءبىتتى،— جانقوجا التى قانات ءۇيدىڭ قاق تورىندە، قامشىسىن تايانىپ وتىر.
— سەنەن باسقا كىمگە كەلەمىز، جاكە؟
— قىسىلعاندا پانا كورەمىز!
— كارى ءارۋاقتى ءبىر قوزعاپ كورسەيشى!
ءار جەردەن قوزىداي ماڭىراعان داۋىس ەسىتىلدى.
— ورىس مەنەن سالىق المايدى. تۇيە سۇراعان دا ەشكىم جوق. اتقا قونسام، سەندەر ءۇشىن قونام!
— ونىڭ ايتارى بار ما؟!
— جاكە، باستا!
— ورىستىڭ وسى قورلىعى جەتەر!
— ولسەك ءشايىتپىز!
وتىرعان جۇرت شۋ ەتتى.
ايىمبەت قانا كوزىمەن جەر شۇقىپ وتىر. باسقالار جاپپاي شۋ ەتكەندە، ول ءۇن قاتقان جوق.
* * *
قازالىدا ورىس بەكىنىس ورناعالى دا سەگىز جىلعا قاراپ بارادى ەكەن. ونى قامالعا اينالدىرۋدىڭ ارەكەتىنە كىرىسكەلى قاشان. اۋىل-اۋىلدان جىگىت جيناتتى. ءبىراق بىتە قويماي جاتقان.
بيىل كۇز قۇرىلىس جۇمىسى شۇعىل باستالدى.
باسقا جۇرت تىك كوتەرىلىپ اتقا قونعان. اكيرەكتىڭ استىندا تورت-بەس ءجۇز قوزعالا قويعان جوق ەدى.
قاراشا سوعاتىننان ءۇش كۇن بۇرىن، قاسىندا بەس سولداتى بار ۇلىبەك كەلدى. ورىستار قارا جۇمىسقا ادام الىپ جاتىر... اۋىلدار ءبۇيى تيگەندەي دۇرلىكتى.
سولداتتار مۇرىنىنان ءتىزىپ قىرىق ادام الدى. ىشىندە قاتپانىڭ بەكەتايى بارا جاتىر.
ءقازىر ءار جەردەن جينالعان قازاق جىگىتتەرىنىڭ سانى جۇزگە تاقايدى.
— وسى جاكەم اتتانىپ شىقتى دەپ ەدى. — ونى شەگەباي ايتتى. ودان نە حابار ءبىلدىڭ؟
جانقوجانىڭ قول جيناپ جاتقان حابارىن بەكەتاي اكيرەكتە ەسىتتى. ديقان حالىق ءتاۋىر اتقا ءزارۋ، داعدارىسىپ تۇرعاندا، ۇلىبەك سولدات ەرتىپ اكەلىپ، قازالىعا ايدادى. ءقازىر قامالدىڭ دۋالىن بيىكتەتىپ جاتىر. تاڭ اتقاننان كۇن باتقانشا، جىگىتتەر كوك ساز اۋدارادى. كۇن جاۋىن. جالاڭاياق بالشىق كەشىپ جۇرگەن قازاقتار، كەشكى اسىن ىشۋگە ازەر ءالى كەلىپ، قيسايا كەتەتىن ەدى.
— وسى بۇگىن ورىستار دۇرلىگىپ كەتتى. اناۋ قارا قاسقا اتتى اپەسەردى كوردىڭ بە؟ ءبىزدىڭ دەسياتنيكتى بيدايىقتاي قۋىرىپ جاتىر. قاراشى! — شەگەبايدىڭ جۇزىندە قۋانىش ەلپ ەتتى. — وسى تەگىن ەمەس. جاكەم كەلىپ قالعان شىعار!
قارا قاسقا ارعىماق مىنگەن مايور بۋلاتوۆ قازالى فورتىنىڭ كومەندانتى ەدى.
قازاق اراسىندا بۇلىك ءقاۋپى بىلتىر-اق بايقالدى. وندا كومەندانت قاراۋىندا اسكەر كۇشى دە ماردىمسىز. قىرىم سوعىسى قىزىپ جاتقان كەز. قوبالجىعان بۋلاتوۆ قازاق اراسىندا بۇلىك باستالۋىنا تۇرتكى بولاتىن سەبەپتەردى ىزدەستىردى.
ءوز تاراپىنان جۇرگىزىلگەن تەكسەرۋدىڭ ناتيجەسىندە: بيىل كۇز بىردەڭەگە كوزى جەتكەندەي ەدى. ءبىرىنشى، الىم-سالىق شامادان تىس ارتىق جينالادى ەكەن. اقيرەكتىڭ استىنداعى ديحاندار اۋىلى ون قاپتان ءبىر قاپ ۇشىر بەرەتىنىن ۇلىبەك ايتىپ وتىر. "سوعىسقا كومەك" دەگەندى سىلتاۋراتىپ، احمەروۆ زەكەتتى دە ەسەلەپ وندىرەدى. ورىنبوردىڭ شەكارالىق كوميسسياسى جاريالاعان جارلىقتا كۇشتەۋ بولماۋى ءتيىس ەكەنى ارنايى ەسكەرتىلەتىنىن بۋلاتوۆ تا بىلەدى. بۇرمالاۋ احمەروۆ تاراپىنان بولىپ جاتىر... بۇل كادىگىن ءوزى سويلەسكەن قازاق ءبيى ايىمبەت تە راستايدى. بىلتىر كۇز استىق تاسۋعا الىنعان بەس ءجۇز تۇيەنىڭ بىردە-بىرى يەسىنە قايتارىلماعانى دا ءمالىم بولدى...
تەكسەرۋ نەگىزىنەن اياقتالىپ، ەندى احمەروۆپەن سويلەسۋى عانا قالعان. ءتىلماش ءبىر تۇندە جوعالىپ شىقتى...
قازاقتار كوتەرىلىپ جاتقانىن بىلەدى. ورىنبورعا سىزىپ تۇرعانى انىق ەدى. بۋلاتوۆ تاس-تالقان بولىپ اشۋلاندى.
كومەندانت جىگىت تىم تاكاپپار بولعانمەن، ادىلدىكتى سۇيەتىن. قامال قورعانىسىن كۇشەيتۋ تۋرالى سول كۇنى جازعان جارلىعىندا كوتەرىلىستىڭ پىسىپ-جەتكەن جايى باسا ايتىلىپ، ونىڭ شىققان سەبەبى دە كورسەتىلە كەتتى. احمەروۆتىڭ ەسىمىن ادەيى اتاپ، ەكى بەتتىك بۇيرىقتىڭ ءبىر داناسىن گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءوز اتىنا جولدادى.
وسىدان ون جىل بۇرىن جانقوجانىڭ ۇيىندە قوناق بولعانىن مايور ءالى ۇمىتقان جوق. سوندا جەتپىستىڭ ۇستىندەگى شال ەدى. جاس بۋلاتوۆ قازاق باتىرىنىڭ شيراق قيمىلىنا ءسۇيسىندى. ورىستىڭ جەتپىستەگى شالدارى ات ۇستىندە جورىق جورىتۋ تۇگىل، دالاعا شىعىپ كەلۋگە ازەر جارايدى. جانقوجا سەكسەن بەس جاسىندا قول باستاپ، قامالعا شاپقالى جاتىر...
قامالداعى ورىس سولداتتارىنىڭ سانى ءتورت جۇزگە جاقىن. اتتى قازاقتاردىڭ ەكى جۇزدىگى. ەكى ۆزۆود جاياۋ سولدات. قالعانى زەڭبىرەكشىلەر ەدى.
كوتەرىلىسشىلەر ەكى توپقا بولىنەتىنىن ءبىلىپ وتىر.
قازاق بيلەرىنىڭ اراسىندا بۋلاتوۆپەن جەڭ ۇشىنان جالعا— سىپ، حابار جەتكىزىپ تۇراتىندار دا بار. سونىڭ ءبىرى — ايىمبەت. سونىڭ ءبىرى — ءبىر كەزدەگى بەكمىرزا حاننىڭ ءۋازىرى ۇلىبەك بي. قىرىم سوعىسىنا كومەكتەسۋگە ات سالىسقانى ءۇشىن، وعان وتكەن جىلى حورۋنجيي اتاعى بەرىلدى. قىزىلدى جايلايتىن جاپپاستىڭ ءبيى يسانىڭ وتكەلبايى قامالعا ازىق تارتۋدى سىلتاۋراتىپ ءجۇرىپ، بۇلىكشىلەردىڭ بار قيمىل-قوزعالىسىن حابارلاپ تۇرادى. ون تاڭبالى ارعىن ىشىندە قارامان اتالىعىنان شىققان بي مىرزابەكتىڭ شودىرى جانقوجانىڭ ورداسىنا ەكى رەت بارىپ قايتتى. ايىمبەت كەشە ءبىر جىگىتىن جىبەرىپتى. بۇلىكشىلەر ەكى توپقا ءبولىنىپ تيەتىنىن سول حابارلاپ وتىر. اسان جىگىتتەرىنەن جاساقتالعان ءبىر مىڭ جىگىتتى ايىمبەت باستاپ، بەكباۋىلدىڭ قىستاۋىنان بەرى قاراي شىعادى. قازالىدان ون شاقتى شاقىرىم جەردە بيىك شوقى بار. بۇگىن ايىمبەت توبى سونىڭ تۇبىندە شوعىرلانىپ جاتىر...
نەگىزگى كۇش جانقوجانىڭ قاسىندا، ۇزىن سانى ەكى مىڭداي جىگىت ۇشوتكەلدەن بەرى قاراي شىعۋى ءتيىس...
بۋلاتوۆ جانقوجا توبىنا قارسى ەكى زەڭبىرەك قويدى. ءبىر جۇزدىك ات ۇستىندە دايىن تۇرۋى كەرەك. قازاقتار قامالعا شوعىرىن جازباي تاپ بەرەدى. ايىمبەت تۇرعان جاقتا — ەكى زەڭبىرەك، ءبىر ۆزۆود جاياۋ اسكەر... جانقوجا اۋەلى سولارعا باستاتىپ، ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارۋدىڭ ارەكەتىن جاساۋى مۇمكىن. ءاربىر اقىلدى كولباسى سولاي ىستەر ەدى. بۋلاتوۆ ايىمبەت توبىن كارتەچپەن قارسى الادى. الدى قۇلاي باستاسا، قول قاشادى. بي سوزىندە تۇرسا، سولاي بولاتىنى انىق...
جانقوجا، ارينە، ولاردىڭ قاشىپ بولۋىن كۇتىپ وتىرمايدى. زەڭبىرەك داۋىسى شىققاننان كەيىن-اق قامالعا ات قويادى.
بۋلاتوۆ باتىردىڭ الدىنان ءبىرىنشى جۇزدىكتى شىعارىپ، اۋەلى قارابينمەن ۇشىقتاپ العىسى كەلىپ وتىر. سولاي وقپەن شوشىتىپ، ءسوزدى قىلىشقا بەرۋى كەرەك. قارا سويىلمەن قارۋلانعان قازاق ورىس قىلىشىمەن كەزدەسىپ كورسىن!..
جاۋ جاپىرىلا قاشقانداي بولسا، كومەككە ەكىنشى جۇزدىكتى جىبەرەدى. مۇمكىن، ونى ءوزى باستاپ شىعۋى... قازاقتاردى ۇشوتكەلگە جەتكەنشە قۋادى، قىلىشتايدى...
بۇل كەزدە كاپيتان بۋتاكوۆتىڭ قاراۋىنداعى كەمەلەر ۇشوتكەلدە كۇتىپ تۇرادى. ءتورت كەمە، التى زەڭبىرەك... ونىڭ قاسىنا ءبىر ۆزۆود جاياۋ سولدات ورنالاستىرىلدى.
قازاقتاردىڭ ماڭداي الدىنان كەمە زەڭبىرەكتەرى سوعادى. بەردەنكانىڭ وعى جاڭبىرداي جاۋىپ تۇر... سوندا قازاقتاردىڭ تىعىلار جەرى قالمايدى...
بۋلاتوۆتىڭ كوز الدىندا تۇتقىنعا تۇسكەن قازاقتار لەك— لەگىمەن ءوتىپ جاتىر. ورتاسىندا — جانقوجا... ونى باياعىدان كەيىن كورگەن جوق-تى. سەكسەن بەستەگى شال قول باستايدى دەپ كىم ويلايدى؟ بۋلاتوۆ قاپى قالدى.
ونىڭ بىلەتىنى — بەكمىرزا... قازاقتىڭ قارا حالىقتان سايلاپ العان حانى... بىلتىر احمەروۆتىڭ جۇمىسىن تەكسەرەتىن جولى، بۋلاتوۆ بەكمىرزانى ىزدەستىردى. الدىندا عانا دۇنيە سالىپتى... ۇلىبەك ايتىپ كەلدى. ءبىراق قانداي اۋرۋدان ءولدى — بۋلاتوۆ ول جاعىن قازبالاعان جوق...
سول جولى جانقوجاعا ءوزى بارۋى كەرەك ەدى.
قيانات كورگەندەردىڭ ءبارى باتىرعا باراتىنىن ۇلىبەك ايتىپ وتىر. مۇمكىن، احمەروۆتىڭ قىلمىسىن اشۋ بۇلاي قيىندىققا تۇسپەس ەدى. جانقوجانى الداۋسىراتىپ وتىرىپ، سىيلىق تارتىپ... ءوزىنىڭ قاتە جاساعانىن بۋلاتوۆ ءقازىر ۇقتى.
— جاۋ، جاۋ!
كاپرال اتىن توپەپ كەلە جاتىر ەكەن.
بۋلاتوۆ دەسياتنيكتى تاستاي بەرىپ، شتابقا شاپتى.
— قاي جاقتان كورىندى؟
قاسىندا شوقىراقتاپ كەلە جاتقان كاپرالعا جەكىرىپ تاستادى.
كاپرال ۇشىرگە جاقتى كورسەتتى. كەكەشتەنىپ، دىبىسى شىقپايدى.
— تاقسىر، مىنا جاقتا دا قاپتاعان قازاقتار...
سوڭعى ايىمبەت توبى ەكەنى مايور ءبىلىپ تۇر.
— سەن، ءبىرىنشى جۇزدىكتىڭ كومانديرى ەساۋىل كۋرباتوۆقا تارت! زەڭبىرەكتەن ەكى اتقان سوڭ، قازاقتار تاپ بەرسىن! مىنا ءسوزىمدى ۇمىتپا. قازاقتار قولىن باستايتىن سەكسەندەگى شال جانقوجا. ونى قولعا ءتىرى ءتۇسىرۋى كەرەك. قازاقتارىنا سونى ەسكەرتىپ قويسىن!
— قۇپ بولادى، تاقسىر!
— مارش!
كاپرال تاسىرلاتىپ شابا جونەلدى.
بۋلاتوۆ قامالدىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى باستيونعا قاراي كەتتى. ايىمبەت توبىن كۇتىپ الاتىن ەكى زەڭبىرەك پەن ءبىر ۆزۆود سولدات سوندا ورنالاسقان ەدى.
* * *
جانقوجا قولدى سوفى ءازىنىڭ باسىنا تۇنەتتى.
جەتى تۋ بيە قۇرباندىققا شالىندى. اتى — سوفى ازىنىكى، ەكى مىڭ قولدىڭ كەشكى ازىعى سول ەدى.
سامەكە قوجا قۇران اۋداردى.
ءالىم ىشىنە سوفى ءازى سوناۋ ءاز تاۋكە زامانىندا كەلەتىن ەدى. ءيىسى شەكتى ونىڭ اتىن قۇرمەتپەن اتاپ، ءپىر تۇتادى.
سامەكە سوفى ءازىنىڭ اۋلەتىنەن تارايدى.
— يا، ءارۋاق! جەبەي كور، قولدان كەلسە، دەمەي كور! ورىستىڭ كۇنىن باتىرىپ، مۇسىلماننىڭ وتىن جاق!
جاتار كەزدە سامەكە زارلاندى.
قولدى تاڭ قاراڭعىسىندا ۇشىرگەدەن ءجۇزدىرىپ ءوتتى.
بۇل كەزدە جانقوجانىڭ قاسىندا سامەكە جوق. تۇندە سەمىز بيەنىڭ قازى-قارتاسىن وپىرىڭقىراپ جىبەرگەن قوجەكەڭنىڭ ءىشى بۇزىلادى. ءبىر توبەنىڭ تۇبىندە مىقشيىپ وتىر، باتىر اياپ كەتتى.
— قالا بەر. سوفى ءازى اتاڭنىڭ ءارۋاعىنا سىيىنىپ، ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدە بولارسىڭ. وندا بارعاندا، مىنا تۇرىڭمەن كىمدى قىراسىڭ؟ — دەپ ازىلدەدى.
بۋلاتوۆتىڭ جوسپارىنان جانقوجانىڭ حابارى جوق. قامالعا ەڭ اۋەلى ءوزى شاپقالى كەلەدى.
ايىمبەتتە نە قاۋقار بار؟ تارس-تۇرس اتىلعان مىلتىق داۋىسىن ەسىتكەن سوڭ-اق، زارەسى ۇشادى. ودان كەيىن تىرىم-تىراقاي قاشا جونەلەر...
جاۋ دا نەگىزگى سوققىنى جانقوجا كەلە جاتقان جاقتان، قالىڭ قولدان كۇتىپ وتىر. بارلىق نازارى وسى جاقتا، ۇرىس قىزعان كەزدە، ايىمبەتتىڭ سوڭىندا مىڭ جىگىت، قامالعا تاپ بەرۋى كەرەك!
يتجەمەسكە مىقتاپ تاپسىردى.
— تاسىر-تۇسىر مىلتىق داۋىسى شىققان كەزدە، ول دا ۇمتىلسىن! كەشەۋىلدەسە، ۋاقىت ۇتتىرادى. بىزبەن بولىپ، ەسىن جيناي الماعان جاۋدىڭ تۋ سىرتىنان ءتيۋى كەرەك. ۇقتىڭ عوي؟
— ونىڭ ۇقپايتىن نەسى بار؟
— ەندەشە، جونەل!
يتجەمەس ارتىنا قاراي-قاراي بارادى. اۋىلدان شىققالى قۇلباراقتىڭ قاسىندا ەدى. قازىرگى قازاقتا يتجەمەس ودان ارتىق باتىردى بىلمەيدى. نەمەرە اعاسىمەن مايداندا ات تىزگىنىن قوسا المايتىن بولعانىنا وكىنىپ بارادى...
اكەسىنىڭ سوڭىندا قالىڭ قول، قامالعا قاراي لەكىتە تارتقانىن كورگەن سوڭ، يتجەمەس تە تاقىمىن قىسىپ قالدى. بايگى كۇرەڭ قامشى سالدىرمايدى. ىتا جونەلدى.
ەسىنە انا جىلعى رايىم ۇرىسى ءتۋستى. وندا ون سەگىز جاسار وسى جىگىت قۇلباراقتىڭ قاسىندا ەدى. قامالعا لاپ قويعان جەردە جۇرەگى تىتىرەدى. كەيىندەپ قالىپ قويعان. تارس-تۇرس مىلتىق اتىلعاندا، ەكى كوزىن جۇمىپ العانى ەسىنە ءتۇسىپ، جۇزىندە كۇلكى ءۇيىرىلدى. مىلتىقتىڭ اتىن ەسىتسە، جۇرتتىڭ ەسى شىعادى. رايىمدا ءبىر ادام دا جارالانعان جوق. جالعىز ايدارقۇلدىڭ اتىنا وق ءتيدى. ءوزى امان... قۇداي كاپىردىڭ قولىن قاعىپ تۇر عوي...
الىستان كورىپ كەلە جاتىر. ايىمبەت توبى اتقا مىنبەپتى. قاپ، كەشىگىپ قالاتىن بولدى-اۋ...
— اتتان، اتتان!
يتجەمەس ايقايدى سالدى.
ايىمبەت توبى ەندى عانا ەلەۋرەسىپ، كەيبىرەۋلەرى ۇزەڭگىگە اياعىن سالىپ جاتىر.
— جانقوجانىڭ دەلىقۇل بالاسى عوي مىناۋ...
ايىمبەت يتجەمەستى قومسىنعانداي ەكەن. اتىنىڭ جۇگەنىنەن ۇستاپ، مۇرىنىن شۇيىرە قاراپ تۇر.
— ءاي، ناعىپ تۇرسىڭدار؟ — يتجەمەس اپتىعا كەلدى. — اكەم اتقا قونسىن دەپ جاتىر!
باتىردىڭ بار تاپسىرماسىن قولمەن قويعانداي قايتالاپ ايتىپ شىقتى.
— ە، ءالى مىلتىق داۋىسى شىققان جوق قوي... — ايىمبەت اتقا ءمىنىپ جاتىپ كۇڭك ەتتى. ونىڭ ويىنشا، جانقوجا اۋەلى بۇلاردى وققا بايلاۋى كەرەك. يتجەمەستىڭ سوزىنە ءشۇبا كەلتىردى.
— قامال التى شاقىرىم جەردە. مىلتىق داۋىسى شىققان كەزدە، كەشىگىپ قالارمىز... •
كەيبىرەۋلەر تىقىرشىدى.
— وتقا تۇسپەي قويا تۇر. وققا ۇشۋ قيىن بولماس!
تاعى بىردەڭە ايتقان يتجەمەستى ايىمبەت قايىرىپ تاستادى.
قامال جاقتا گۇرس ەتىپ زەڭبىرەك داۋىسى ەستىلدى.
— استاپىرالدا!
ايىمبەتتىڭ ءجۇزى قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى. ەگەر قاسىندا يتجەمەس تۇرماعاندا، ات باسىن كەيىن قاراي بۇرۋدان تايىنباس ەدى.
— جاكەم جەتكەن ەكەن!
— جىگىتتەر، جەدەلدەتىڭدەر!
ءبىراق قولدىڭ قازىرگى سىيقى قاسقىردان ۇرىككەن قويعا ۇقسايتىنداي، ءبارى شوعىرىمەن ۇيلىعىسا قوزعالادى. ءازىر اياڭ شوقىراق قانا ەدى.
— قاپ، كەشىگىپ قالاتىن بولدىق-اۋ... — يتجەمەستىڭ دەگبىرى كەتتى. تۇياعى قىزعان بايگى كۇرەڭ باسىن الا-الا قاشادى.
ەندى زەڭبىرەك گۇرسىلى تىنىپ، ساتىر-سۇتىر مىلتىق داۋىسى شىعىپ جاتىر.
— اپىر-اي، قىرىلىپ قالماسا يگى ەدى. كاپىرلەردىڭ وق اتىسى جامان ەكەن...
— ءاي، جاعىڭ قارىسسىن!
بىرەۋ ءقاۋىپ ايتسا، ەكىنشىسى وعان جەكىرەدى.
قامالعا ءبىر شاقىرىمداي قالعاندا، ءجۇرىس ءسال جەدەلدەي ءتۇستى. ونى بەكىنىستەگى جاۋ دا بايقاپ تۇر.
كەنەت گۇرس ەتىپ زەڭبىرەك اتىلدى.
— استاپىرالدا!
— يا، ءارۋاق!
— باقتىباي، باقتىباي!
ايقاي-سۇرەڭ كۇشەيدى.
ءازىر زەڭبىرەك وعى جەتپەي ءتۇسىپ جاتىر.
انا جاقتا جانقوجانىڭ سوڭىنداعى جىگىتتەردىڭ جاۋمەن قويان-قولتىق ايقاسىپ جاتقانى بايقالدى.
زەڭبىرەك گۇرس ەتىپ تاعى اتىلدى.
الدىڭعى جولى ارا قاشىقتىقتى ءدال مەجەلەپ العان زەڭبىرەكشى بۇل جولى قاپى جىبەرگەن جوق. كارتەچپەن وقتاۋ— لى ەدى. قالىڭ شوعىردىڭ ورتاسىنا شويىن وق جاڭبىرداي جاۋدى.
— اللا!
— ويباي، ءولدىم!
ءبىر ادام وققا ۇشىپ، ەكى جىگىت اتتىڭ جالىن قۇشىپ جاتىر. انا ەكەۋىنىڭ ويبايىنان ازا بويىڭ قازا تۇرعانداي، كوپشىلىكتىڭ ەسى شىقتى.
قامالمەن ەكى ارالىق تورت-بەس ءجۇز قادامنان ارتىق ەمەس. تاجىريبەلى قولباسشى بولسا، تاپ بەرەر ەدى. ايىمبەت اتتىڭ باسىن تارتىپ تۇرا قالدى.
— ايەكە!
ايىمبەتتە ءوڭ-تۇس جوق، جان-جاعىنا الاقتايدى.
— تۋ قايدا، تۋ!؟
— تۋ جوق!
— تۋ جىعىلدى!
تۋ ۇستاعان جىگىت ايىمبەتتىڭ ءىنىسى بايىمبەت ەدى. ءوزى دە جوق، تۋى دا جوق، عايىپ بولىپتى.
— ويباي، باۋىرىم! — ايىمبەت اتىنىڭ باسىن كەيىن قاراي بۇرىپ تاسىرلاتىپ شابا جونەلدى، ايقايلاپ بارادى.
ءوزى كىسى ەلىمىن كورىپ قوبالجىپ تۇرعان حالىق، تۋ جىعىلىپ، قولباسشىسى قاشىپ بارا جاتقاندا، قالاي شىدايدى. ايىمبەتتىڭ ارتىنان سالدى.
بايىمبەتتىڭ ارت جاقتا كەلە جاتىپ نەنىڭ وعىنان ولەتىنىن بىلەتىن جان جوق. مايدان الاڭىندا التى-جەتى-اق جىگىت. ونىڭ دا بىرەۋى يتجەمەس ەدى. جىلاپ جىبەردى.
— بۇل ايىمبەت وڭبايدى! — دەدى قالىڭ قاباقتى قارا جىگىت تۇتىگىپ. — وسىعان قول باستاتقان سوڭ، ءبىز قايدان كوگەرەيىك. جىگىتتەر، جاكەم انا جاقتا ورىستاردى جاعادان الىپ جاتىر عوي. تەزىرەك جەتەيىك!
يتجەمەس الگى جىگىتتىڭ ارتىندا بايگى كۇرەڭدى توپەپ كەلەدى. ارى-بەرىدەن سوڭ ءبارىنىڭ الدىنا ءتۇستى.
انادايدا سارى الا تۋ جەلبىرەپ كورىندى.
— مىناۋ قارامەرگەن اعام عوي. جانىكە اتامنىڭ تۋى جىعىلماعان ەكەن...
يتجەمەس كوڭىلدەندى.
ونىڭ ەكى كوزى ۇرىس مايدانىندا، اكەسىن ىزدەيدى.
قامالعا ات قوياردىڭ الدىندا باتىر ات باسىن تەجەپ تۇرىپ، جىگىتتەرگە تاپسىرما بەردى.
— ءبىر-بىرىڭدى باسا كوكتەپ ۇمتىلماي، شاشىراي شابىندار. سوندا دوپ تا اجالدىعا تيەدى. شىعىن از بولادى. ال جاۋدىڭ كۇشى اسىپ، قاشا ۇرىس سالعانداي بولساق، جامان ايتپاي جاقسى جوق، جارالى جولداسىڭدى قولدا قالدىرىپ كەتىپ جۇرمەڭدەر. تاعى ءبىر ايتارىم، مەن جازىم بولسام، ۇرەي شاقىرماڭدار.وندا قول باستايتىن تولەگەن بولادى. — سودان سوڭ، تارالعىنى كەرە شىرەنىپ تۇرىپ، ايقاي سالدى. — ال، كەتتىك!
قولدىڭ شاشىراي شاپقانى ابىروي بولدى. قامالداعى ءتورت زەڭبىرەك بەس قايتارا اتقاندا، ون شاقتى ادام وققا ۇشقان. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ادامدارى امان، وق اتتارىنا تيەدى. سوعىس كورمەگەن جۇرت سونىڭ وزىنە ابىرجىپ قالدى.
— باقتىباي، باقتىباي!
جانقوجا قولدىڭ الدىندا، اندا-ساندا ۇران تاستاپ، جۇرتتى جىگەرلەندىرىپ قويادى.
قامالعا جارتى شاقىرىمداي قالعاندا، الدارىنان سالت اتتى قازاقتار شىعا كەلدى. جۇرىستەرى تەكىرەك. ەكى ءجۇز قادامداي قالعاندا، تاسىر-تۇسىر مىلتىق اتىلدى. بۇل جولى جانقوجانىڭ قاسىنداعى توپتان تورت-بەس جىگىت وققا ۇشتى.
قازاق ءقايبىر قۇرۋلى مىلتىققا كەزدەسىپ كورگەن حالىق: ەت جۇرەگى شوشىپ، كەيىن جالت بەرگەندەر بۇل جاقتان دا تابىلدى.
ءبىراق قولدىڭ نوبايى ءتۇزۋ، جاۋعا ارالاستى.
— ۇر، ۇر!
— قىر، جوي!
— جانقوجا، جانقوجا!
باتىردىڭ اتىن ايتىپ ۇمتىلعاندار نەگىزى قۇرماناي-قۇتتىق جىگىتتەرى ەدى. قۇلباراق پەن ايدارقۇل باتىردىڭ ەكى جاعىندا، تىزگىن قوسىپ كەلەدى.
ات ۇستىندەگى جەكپە-جەك ەمەس، ساتىر-سۇتىر شايقاستا نايزا قارۋ بولماي قالدى. ونى وڭتايىنا كەلتىرەمىن دەپ ءجۇرىپ، تالايلار قىلىشقا ۇرىندى. اسكەري تارتىپكە جاتتىققان قازاقتاردىڭ قيمىلى شالت، بەتپە-بەت كەلگەندە ۇستەم شىعىپ جاتىر. قىلىشقا قارسى مويىمايتىن قارۋ سويىل ەكەن. ايدارقۇل الىستان ۇرىپ، تالايىنىڭ سىلەسىن قاتىردى.
قازاقتاردىڭ نەشەۋى توبىقتان قاعىلىپ، اتتان ۇشتى. جاياۋ ءجۇر. ات ۇستىندەگى جاۋدان وسىلار ءقاۋىپتى سياقتى. تاعى دا ءار جەردەن ساتىرلاعان مىلتىق داۋىسى ەستىلدى.
قازاقتىڭ سانى مول، قاتارى قالىڭ، دەندەپ بارادى.
جانقوجا قۋاندى. ءقازىر ورىستار قاشادى. قامالدا وقپەن كۇتىپ الۋدىڭ ورنىنا، اتتى اسكەرىن العا شىعارىپ، ورىس تورەسى قاتە جاساپ وتىر. قاشقان جاۋدى وكشەلەگەن قالپىندا قامالعا كىرەتىنىنە باتىر شاك كەلتىرگەن جوق.
— انا قارا، اساندار قاشىپ بارادى!
سول ءسوزدى كىم ايتقانىن قۇلباراق كەيىن دە ەسىنە تۇسىرە العان جوق.
ۇرەي ۇستىنە ۇرەي قوسقىسى كەلگەندەي، قامالدان ەكىنشى جۇزدىك شىعىپ، بەرى قاراي بەتتەپ ەدى.
بۇل — بۋلاتوۆتىڭ سوڭعى ءۇمىتى. باتىردىڭ الدىنان اتتى جۇزدىكتى شىعارىپ، ءوزىنىڭ قاتە ەتكەنىن ءقازىر ۇقتى. كەشەۋىلدەپ ۇققان. ول جەتەمىن دەگەنشە، زەڭبىرەك ۇستى-ۇستىنە گۇرسىلدەپ، اتتى جۇزدىك قامالدان شىعىپ ۇلگىرگەن ەكەن. ۇستى-ۇستىنە كارتەچ تە، قارابيندەردىڭ وعى دا قازاق قوسىنىنا ويسىراتا سوققى بەرە العان جوق. شاشىراي شاپقانى — جانقوجانىڭ اقىلى عوي... شالدىڭ پالەسىن قاراي عوي، ءتىپتى سوعىس تاكتيكاسىنان حابارى بار.
ايىمبەت توبى العاشقى زەڭبىرەك داۋسىنان كەيىن بىت-شىت بولىپ بەزە جونەلگەنى — بۋلاتوۆتىڭ ابىرويىن جاپتى. ايتپەسە، قامالعا باسىپ كىرەتىن ەكەن!
مايور رەزەرۆتەگى جۇزدىكتى العا شىعاردى.
جايپاپ بارا جاتقان قازاق قوسىنى تاعى دا قارابيندەردىڭ وعىنا كەزدەستى.
الگىدە اساندار قاشقانىن ەستىپ، قوبالجىپ تۇرعان جۇرت ساتىرلاعان مىلتىق داۋسىنان قۇتى ءبىرجولا ۇشقانداي، اتتى اسكەرمەن بەتپە-بەت كەزدەسكەن جەردە، سول قاناتتاعى جىگىتتەر كەيىن قاراي جاپىرىلدى.
— ۇر، ۇر!
ايدارقۇل سولاي ۇمتىلدى. سوڭىندا ءبىر جۇزگە جاقىن جىگىت، مايدانعا قويىپ كەتتى.
تىڭ كۇش ءارى سوعىس تاسىلىنە جەتىك قازاقتار شىداتار ەمەس. اندا-ساندا تارس ەتىپ مىلتىق اتىلادى.
— جاكەم قايدا؟
قاسىنداعى توپتىڭ سەلدىرەپ قالعانىن بايقاعان ايدارقۇل قاشا ۇرىس سالىپ، الگىدە جانقوجا جۇرگەن جاققا قاراي جىلىستاپ كەلە جاتىر.
ول سول جاق قاناتقا قاراي ۇمتىلعان كەزدە، بۇل جەردە ورىستاردىڭ قاتارى سەلدىرەپ قالعان.
ءقازىر بايقادى — ول جاقتا ون شاقتى ورىس سولداتتارى، ءبىراق قازاق بالاسى كورىنبەيدى.
— جاكەم قايدا؟ ورىستاردىڭ قولىنان جازىم بولعانى ما؟
— قۇلباراق، جاكەم جوق!
الگى ورىس سولداتتارى بىردەڭەگە ۇيمەلەسىپ جاتىر ەدى.
جانقوجا اعاسى جاياۋ... قولىندا جالعىز قارۋى ايبالتا، وڭدى-سولدى سىلتەپ ءجۇر. ون ورىس ءبىر جانقوجاعا جاقىنداي الماي، قاماپ تۇر ەكەن.
"جانقوجانى قولعا ءتىرى ءتۇسىرۋ" جايلى ورىس كومەندانتىنىڭ جارلىعى بولعانىن قازاقتار ءبىلىپ جاتقان جوق. بۇلاردا ون شاقتى جىگىت ەدى، لاپ قويدى. قۇلباراق پەن ايدارقۇل ات ءۇستى ۇرىستا مويىمايتىنداردىڭ ءوزى... كەزدەسىپ قالعان ورىستى قاعىپ تاستاپ، جانقوجاعا جاقىنداپ كەلە جاتىر.
— جاكە، اتقا ءمىن! — قۇلباراق ساندالكەردەن قارعىپ ءتۇستى.
جانقوجانىڭ ەكى ەزۋى اپپاق، كوزى قانتالاپ كەتىپتى. ساندالكوككە قارعىپ ءمىندى.
— باقتىباي، باقتىباي!
ونىڭ ەسىل-دەرتى ايقاس ەدى.
باستان، ەستەن ايرىلعان ەكەن. سونى ويلاعاندا، ايدارقۇلدىڭ كوزىنەن جاس ىرشىدى.
— قۇلباراق، جاكەمنىڭ شىلبىرىنان ال!
ايدارقۇل تاقىمىن قىسىپ قالدى. تورى ايعىر ىتىرىنا جونەلدى. ايدارقۇلدىڭ ارتىنداعى قۇلباراق ساندالكوكتىڭ تىزگىنىنەن ازەر الىپ ۇلگىردى.
قاشپاق بولساڭ — زىمىرا، جۇرتتىڭ كوبىسى اۋىلدارىنان ءبىر-اق شىقتى. ارتىنا قارايلاعاندار قۇرماناي-قۇتتىقتىڭ جىگىتتەرى ەدى. يتجەمەسكە ەرىپ كەلگەن اسان اۋىلىنىڭ تورت-بەس جىگىتى بار. بەس ءجۇز ءۇي ايدەربەكتەن بەكجاراس باستاعان ون-اق ادام قالىپتى. ءقازىر جانقوجانىڭ قاسىندا ەكى جۇزدەي جىگىت ءجۇر...
سوفى ءازىنىڭ باسىنا جەتىپ، ات باسىن تارتتى.
ءتورت قۇلاقتى تام. جانقوجا ءسۇر بەيىتتىڭ قارسى الدىندا سارتاسىنان جۇگىنىپ وتىر. ءبىر ۇزاق اياتتىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتكەن سياقتى، ءبىراق ەرىنى جىبىر ەتپەيدى. تارس جۇمۋلى كوزىن اشپايدى. الدەن ۋاقىتتا باسىن كوتەردى.
— وعان بەرگەنىڭ — اناۋ. ماعان كورسەتكەنىڭ — مىناۋ. ەندى ءۇش-تورت جىلدان كەيىن، ۇستىندە كوك اربا سىقىرلاپ، باسىڭا كوك وگىز تىشقاقتايتىن شىعار...
جانقوجا وزىمەن-وزى سويلەسىپ كەتكەندەي ەدى. ەستىپ وتىرعان جۇرتتىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلادى.
بىلتىر حيۋا حانىنا اتتانىپ بارا جاتقان ساپارىندا بەك-مىرزا سوفى ءازىنىڭ باسىنا تۇنەپ كەتەدى ەكەن. جانقوجا ارتىنان ەسىتتى. كەشە قازالىعا بەت قويىپ بارا جاتىپ، اۋليەنىڭ باسىنا ءوزى دە ات ماڭدايىن تىرەدى. قارتايعان ادام كوڭىلشەك، باتىر دا جىلدان-جىلعا ءدىندار تارتقان. بەس شەكتىنىڭ ءپىر تۇتقان اۋليەسى... قۇلاعىنا جاباعى تىعىپ العانداي، تەبىرەنىپ ايان بەرمەيتىنى قالاي؟ ىزاسى كەلىپ وتىر.
كۇيزەلگەن بويى بار دۇنيەنى ەستەن شىعارعانداي ەكەن. وزىنە ازەر كەلدى. باسىن كوتەرگەن سوڭ، اينالاسىندا قاماپ تۇرعان جىگىتتەرگە كوزى ءتۇستى. بۇلاردىڭ دا توبى سەلدىرەپ قالىپتى-اۋ... قانشا بەيكۇنا قان توگىلدى. بەكەر، ءبارى بەكەر...
— اۋ، جىگىتتەر، جانقوجانىڭ سوڭىنا نەسىنە ەرىپ كەلە جاتىرسىڭدار؟ — ءسال اڭىرىپ وتىردى. — بول، بولىڭدار! تەزدەتىپ اۋىلدارىڭا تاراڭدار!
باتىردىڭ اۋىزىنان رۇقسات ءسوز ەستي الماي، ءوزى ءجىپسىز بايلانىپ تۇرعان جىگىتتەر اتتارىنىڭ شاپ ايىلىن قايتا تۇزەپ تارتىپ، قوبىرلاسىپ جاتىر.
قولدىڭ قالدىعى سول جەردە تارادى.
ايدارقۇل قالدى. كۇلباراق قالدى. بالاسى يتجەمەس پەن كۇيەۋ بالاسى بەكجاراس بار — التى-جەتى جىگىت قوزعالعان جوق.
— ايىمبەتكە نە بولعانى؟
جانقوجا اقىرىن كۇبىرلەيدى.
— تۋ سىرتىنان تاپ بەرەتىن جەرى ەدى...
جانقوجا قاي جەردەن قاپى جىبەرگەنىن ويلاپ وتىر.
— ءبارىن ايىمبەت ءبۇلدىردى عوي... يتجەمەس ايتىپ وتىر، تۋدى تاستاپ قاشىپ كەتىپتى. — ايدارقۇل ەندى عانا شەشىلدى. — ارتىنان بۇكىل اسان كەتكەن...
جانقوجا سودان سوڭ ۇندەگەن جوق.
ورنىنان تۇردى. اتقا ءمىندى. جىگىتتەردىڭ الدىنا ءتۇستى.
سول كۇنى دالادا قوندى. كۇن سۋىق. شارشاعان جىگىتتەر قاتتى جاۋراپ، ءجيى-جيى شوشىپ ويانادى. شال كوز ىلگەن جوق. قاراڭعى تۇندە جالعىز ءوزى، وت جاعىپ جىلىنىپ وتىر. جاۋراعان جىگىتتەر تۇرا سالىپ وتقا قاراي جۇگىرەدى. بويى جىلىعان سوڭ بالبىراپ، سول جەردە قيسايا كەتەدى.
ەلەڭ-الاڭنان اتقا قوندى.
— وسى جاقاي قايدا؟
— ول العاشقى مىلتىق داۋىسى شىققان كەزدە كەيىن قاراي جالت بەرگەن. — قۇلباراقتىڭ ۇنىندە كەيىستىك، بۇرق ەتىپ اشۋلاندى. — ەندىگى اۋىلدا شىعار...
— ەستەكباي... جاۋعاشار شە؟
— سول ەكەۋى ءبىز ورىستاردىڭ ەكىنشى توبىنا قاراي ۇمتىلعاندا ءجۇر ەدى. — ونى ايدارقۇل ايتتى. — ارت جاعىنان كوز جازىپ قالعانىم.
— ءتىرى بولسا، تابىلار...
باتىر سودان سوڭ تىلدەن قالدى.
جاقايدى قويشى، قۋ جاق، قوڭىلتاق ەتىك، قاشانداعى ادەتى عوي. ايىمبەتتى نە قارا باسقانى؟ ۇرىس باستالماي جاتىپ، تۋدى جىعىپ قاشقانى قالاي؟ ەسىنە بەكارىستان ءتۇستى. ساسپايتىن ەر، ساداقشى بەكارىستان... كيىكتىڭ تەكەسىن ەكى ءجۇز قادام جەردەن دومالاتا بەرۋشى ەدى-اۋ... تىرشىلىكتە كىمنىڭ ءقادىرىن كىم بىلگەندەي. ەسىل بەكارىستاننىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ تۇر ەكەن عوي. بۇگىن ول باستاپ شىقسا، اساننىڭ جىگىتتەرى مايداندى تاستاپ قاشىپ كەتەر مە ەدى... اساننىڭ تۋى جىعىلار ما ەدى؟.. ەندىگى ءتاۋىرى ايىمبەت بولسا، قايدا بارىپ وڭادى؟
بۇرىنعىنىڭ ەرلەرىنەن راحمەتالى مەن مەلدىبەكتى كوزى كوردى. تەكە ءجاۋمىت تۇرىكپەننەن جىلقى الاتىن جانىكە-سارىنىڭ ەر ۇلدارى... ساحاردىڭ ءار ساۋساعى توقپاقتاي ەدى-اۋ... جانقوجا ولاردى جورتۋىلعا كوپ شىعاتىنى ءۇشىن جاقتىرمايتىن. سوندا قايراتى بويىنا سىيماي بارادى ەكەن عوي. ناعاشىسى اقتان باتىر، شومەكەيدە تىلەۋلى مەن ەلەمەس... "وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم" دەپ، قاپتاعان جاۋعا جالعىز شاباتىن قاس باتىرلار... جىلقامان شە؟.. قاباق كوتىبار... ال كوتىباردىڭ ەسەتى، قاراعۇل مەن ازبەرگەن ەستىپ تۇرىپ كەلمەي قالدى. كوشكە شاۋىپ، كەرۋەن تونايتىن جەردە ءبارى باتىر... قارۋسىز جولاۋشىعا كەزدەسسە، ءولتىرىپ كەتۋدەن دە تايىنبايدى.
تابىن بۇقارباي باتىر... كەنەسارىنىڭ سوڭىندا الاتاۋعا شەيىن بارىپ قايتتى. قاس باتىردىڭ ءبىرى... اپىر-اي، ەكى تالاي جەر كەزدەسكەندە، ول دا بۇعىپ قالدى-اۋ. الدە ءبارى دە تىم بيىك تۇرعان ورىستىڭ جۇلدىزىنان قورىقتى ما؟ سەيىلدىڭ بايقادامى بارامىن دەپ حابار ايتقان... كەلگەن جوق.
وسى جولى دابىل باتىردان دا كوڭىلى قالدى. الدارىنان ورىستىڭ سالت اتتى اسكەرلەرى شىعىپ، تارس-تۇرس مىلتىق اتىلىپ جاتقان كەزى ەدى. باتىردىڭ كوزى دابىلعا الدەقالاي ءتۇسىپ كەتتى. ءتۇسى الەم تاپىراق، اتىنىڭ باسىمەن الىسىپ ءجۇر ەكەن. العا ۇمتىلۋدىڭ ورنىنا، ءبىر ورىندا شىر اينالادى. وق تيگەننەن امان... اتى دا امان، ءوزى دە امان... دابىل كەيىن دە كورىنبەي قويدى.
ادامدار ازدى عوي. بۇگىنگىنىڭ جىگىتىندە نامىس جوق.
اپىر-اۋ، مىنا جىگىتتەر نەگە قوبىرلاسىپ كەتتى؟
— اتتار بولدىردى...
— قارىن اشتى...
— ءبىر اۋىلعا جەتىپ، ات شالدىرۋ كەرەك ەدى...
جانقوجا اتىنىڭ باسىن تارتتى. وزدەرىنىڭ تىم سۋىت كەلە جاتقانى راس. قۋعىنشىدان ءقاۋىپ كۇتكەن باتىر كەشە قاتتىراق ءجۇردى. ونىڭ الدىندا كۇنۇزىن شابىس... تۇندە جوندەپ وتتاي الماعان اتتار بولدىرادى.
جانقوجا قالتاسىنان قۇرت شىعارىپ، جىگىتتەرگە بىر-بىرەۋدەن ۇلەستىردى.
اتتاردىڭ اۋىزدىعىن الىپ، تۇساپ جىبەردى.
كۇن ءتالتۇس. قاراشانىڭ ءىشى قوڭىر كۇزگە بەرگىسىز، كۇنشۋاق ەدى. قارا بۇتانىڭ ىعىندا ارقاسى قىزعان سوڭ، ايدارقۇل قور ەتە ءتۇستى.
ءتۇس قايتا جىگىتتەر تاعى تىقىرشىدى.
ايدارقۇل بىلشىقتانعان كوزىن ۋقالايدى. كۇرك-كۇرك جوتەلەدى.
جانقوجا قالتاسىنان قۇرت الىپ، جىگىتتەرگە بىر-بىرەۋدەن ۇلەستىردى. بارى وسى، ول دا تاۋسىلىپتى. وزىنە قۇرت اۋىسقان جوق.
ونىڭ دا قارىنى اشىپ كەلە جاتىر. ەگەر وسى قالپىندا جورىتىپ وتىرسا، اۋىلعا ەرتەڭ تۇسكە شەيىن جەتىپ قالادى...
قازالىعا اتتاناردىڭ الدىندا اۋىلدى جاڭاداريا بويىنا قاراي كوشىرىپ سالىپ ەدى. بالە بار جەردە، قازا بار... سوندا وسى ءقاۋىپتى ويلادى.
ادام بالاسى اشتىققا ءۇش-تورت كۇنگە شىداي بەرەدى. جانقوجا ودان قورىقپايدى.
ايدارقۇلدىڭ باسى سالبىراپ، قاباعى اشىلمايدى.
مۇندايدا حايۋان ارتىق... ازداپ بەل سۋىتىپ، ءشوپ جۇلىپ العان اتتار ەداۋىر تىڭايىپ قالىپتى. جۇرىستەرى شيرادى.
اۋزىنداعى قۇرتى تاۋسىلعان سوڭ، جىگىتتەردە ءۇن جوق، تومسارا ءتۇستى.
جولدان ءبىر قىرىنداۋ اۋىل قالىپ بارادى.
— جاكە، اۋىل!
ايدارقۇلدىڭ داۋسىندا قۋانىش بىلىنەدى.
— قارىنىمىز اشتى، شولدەدىك...
بۇل جولى قۇلباراق تا شاعىم ايتتى. كەشەدەن بەرى ءۇنسىز كەلە جاتقان. ونىڭ دا سىر بەرگەنى عوي... جانقوجادا ءۇن جوق، اتىنىڭ باسىن اۋىلعا قاراي بۇردى.
اۋىل ءتۇرى قاراساقالدارعا ۇقسايدى، ون شاقتى ءۇي. شەتتەۋ تىگىلگەن اق بوز ءۇيدىڭ سىرتىنا كەلىپ، جولاۋشىلار اتتان ءتۇستى.
قۇدىقتىڭ ءيىسىن سەزگەن جىلقى بايعۇس تىزگىندەرىن جۇلقا-جۇلقا ۇمتىلادى. جانقوجا يتجەمەس پەن قۇلباراققا اتتاردى سۋارىپ قايتۋدى تاپسىردى.
قالعان بەسەۋى ۇيگە كىردى.
باي ءۇيدىڭ ءتۇرى. توردەگى تۇرىكپەن كىلەمنىڭ تۇگى قىزىل شوقتاي جاينايدى. جاسى قىرىققا تاقاپ قالعان اققۇبا ايەل جۇگىرىپ، تورگە كورپە جايدى.
ۇيدە ەركەك كىندىك جوق، ءبىر جاققا "جولاۋشىلاپ" كەتىپتى. ونى بۇلار دا قازبالاعان جوق.
ءبىر جىگىت ەسىكتىڭ الدىندا قارا توقتىنى جاۋكەمدەپ جاتىر.
قۇلباراق پەن يتجەمەس كەلدى. اتتى سۋارىپتى.
جانقوجانىڭ ويى بۇل اۋىلدا كوپ كىدىرمەيدى. اتتاردى سۋارتقانى دا سوندىقتان. جولدا شالدىرىپ الادى.
ءبىراق قوي سويىلىپ قالدى.
— وتىرىڭدار. قىمىز ىشىڭدەر.
سارتۇرا ايەلدىڭ ءۇنى جۇمساق، قۇلاققا تانىس ەستىلەدى.
ەسىكتىڭ الدىندا ەكى بالا جاعالاسىپ جاتىر.
— سەن — ورىسسىڭ، مەن جانقوجامىن.
— جوق، سەن — ورىسسىڭ!
— وندا مىلتىقپەن اتام! پۋپ!
— مەن سەنى نايزامەن...
ءۇي يەسى ايەل بالالاردى ءارى قۋىپ سالدى.
— ءوي، كوكتۇينەك! وسى كوكتۇينەكتىڭ ەسىل-دەرتى سوعىس...
ايەل ونى دا ءزىلسىز ايتادى. شىپتاعا كىردى. الدىندا ءبىر تاباق قامىر، يلەپ جاتىر.
— ايتپاقشى، سۇرارمىن دەپ ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى-اۋ. جاكەم ورىسقا اتتاندى دەپ ەدى، ناعىلدى ەكەن؟
بۇل ايەلدىڭ اتى كۇنىماي ەدى.
ءبىر زاماندا جانقوجا باتىر وسى كۇنىمايدى سارتتاردىڭ تۇتقىنىنان بوساتىپتى... ەكى جىلدان كەيىن شەشەسى ءولدى. ودان جالبىر اعاسى دۇنيە سالدى...
كۇنىماي قاراساقالدىڭ ءبىر باي شالىنا، قاتىن ۇستىنە كەلدى. كۇيەۋى مومىن. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ادۋىن بايبىشە باقي جايعا ساپار شەككەن سوڭ، باي ۇيگە جاس توقال كۇنىماي يە بولىپ قالعان.
قاتىن قىرىق شىراقتى. بۇل ۇيدە ونىڭ الدىنان شىعاتىن ەشكىم جوق ەدى. ءارى بايبىشەسى جاسى قىرىقتان اسقانشا بالا كوتەرمەي، ەرىنى كەزەرىپ جۇرگەن شال، كۇنىماي بىرىنەن سوڭ ءبىرىن — ءارى ۇل بالالاردى شۇبىرتقان سوڭ، ەسى شىقتى.
كۇنىماي توردە وتىرعان قوناعىنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن جوق. ودان بەرى دە جيىرما جىل ءوتتى. ءقازىر جانقوجانىڭ ساقال-مۇرتى اپپاق قۋداي.
كۇنىمايدىڭ سوزىنەن كەيىن شالدىڭ ءتۇسى بۇزىلدى.
قازاق سالتىندا ايەل باستاپ جول ءمانىسىن سۇرامايدى. ەركەگى جوق ۇيدە قوناقتاردىڭ ءاتى-جونى دە سۇرالعان جوق.
جانقوجانىڭ قولى قامشىنىڭ سابىندا، قاتىپ ۇستاپ قالعان. تىزەسىنە سۇيەنە ورنىنان تۇردى.
ءبىر-بىر توستاعان قىمىز ءىشىپ، جاڭا جان شاقىرعان جىگىتتەر اڭتارىلىپ قالىپتى. اۋەلى بەكجاراس تۇردى. ودان كەيىن باسقالار دا قوزعالدى.
اۋەلى ۇيدەن جانقوجا شىقتى. باسقالار دا شىعىپ بارادى.
قامىردان قولى بوسانباي جاتقان ايەل قوناقتاردىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن بايقاعان جوق. ارتىنا بۇرىلعان كۇيى كۇنىماي ساسىپ قالدى. توردە جان جوق، بوس تۇر ەدى.
الگى كورگەنى ءتۇسى سياقتى. الدە پەرى بولعانى ما؟ اپىر-اۋ، اناۋ شال... جانقوجاعا ۇقسايدى ەكەن-اۋ...
كۇنىماي ۇيدەن جۇگىرىپ شىقتى.
— جاكە!
قوناقتار بۇل كەزدە اۋىلدان شىعىپ كەتىپ ەدى.
جاكەم ەكەن... نەگە كىدىرمەدى؟.. الدە ورىستاردان جەڭىلىپ قايتتى ما؟.. ءوزىنىڭ كۇيەۋى قازانقاپ دا سوندا ءجۇر ەدى.
قازاق سالتىندا ەركەك ادامنىڭ سوڭىنان ايەل جۇگىرگەنى ۇيات. كۇنىماي وتىرا كەتتى. ەگىل-تەگىل جىلاپ وتىر.
— قارىنىم اشتى دەيسىندەر. مەنىڭ قارىنىم اشپاي كەلە مە ەكەن؟ — جانقوجا بىلاي شىققان سوڭ كۇڭىرەندى. — الگى ايەلگە نە جاۋاپ ايتام؟ "مەن جانقوجامىن، ورىستى جەڭىپ قايتتىم" دەيمىن بە؟ وندا وتىرىك ايتامىن. ال بەتىم شىداپ، قاشىپ كەلە جاتقانىمدى قالاي ايتامىن؟..
جانقوجا كۇيزەلگەندە، اركىمنىڭ-اق قابىرعاسى قايىستى.
— كەشە قاندى قىرعىننان بەكەر الىپ شىقتىڭدار عوي. جانقوجا نە جەڭۋى كەرەك ەدى، نە ءولۋى كەرەك ەدى! قور تىرلىكتىڭ كەرەگى قانشا؟!. — دەدى.
قۇلباراق ەڭكىلدەپ جىلاپ كەلەدى.
جاماننىڭ جاققان وتى
بيىل قىس مال باققان قازاققا اۋىر ءتيدى.
ەل ءىشى بىلتىر كۇزدەن ابىگەر. ودان جانقوجا ورىسقا قارسى اتتاندى. قازالى تۇبىندەگى جەڭىلىستەن كەيىن قازاقتان ەس كەتتى. ەلگە سولدات شىعادى ەكەن، باتىرعا ەرگەن ادامداردى تۇتقىنداپ يتجەككەنگە ايداتقالى جاتىر... ءار ءتۇرلى قاۋەسەت كوبەيدى.
ءبىراز اۋىل باس توقساننىڭ ىشىندە قىزىلعا شىعىپ كەتتى. قالعانى قاراقۇمعا قاراي ىعىستى. ايتەۋىر قازالىدان ىرگەسىن اۋلاق سالۋعا تىرىسادى.
سولاي ابىسىرەڭ بولىپ جاتقاندا، جامانات حابار راسقا شىعىپ، اۋىل-اۋىلدا سولداتتار توبە كورسەتتى. ءازىر يتجەككەنگە ايدالعان ەشكىم جوق. ءبىراق قارۋلى وتريادتار اياقتى مالدى اكەتىپ جاتىر... قايدا ەل باسىنا كۇن تۋسا، ولىككە ۇيمەلەگەن قارعا-قۇزعىنداي مىسىق تىلەۋلىلەردىڭ قۇدايى بەرەدى. سولداتتاردىڭ الدىندا تىماعى شوشايىپ شوراباي ءجۇر. "جانقوجاعا كىم ەردى، ونىڭ اۋىلى قايدا وتىر؟" شوراباي سياقتىلاردىڭ بىلمەيتىنى جەردىڭ استىندا، كوزىنەن ءتىزىپ كورسەتىپ ءجۇر.
سىردىڭ قۇيىلىسىنداعى كۇلىكتەر قاتتى كۇيزەلدى. تەكە تولەش باتىر، قارامەرگەن، ەسەنباي باستاپ، قىرىق-ەلۋ جىگىت جانقوجاعا بارىپ قوسىلاتىن ەدى. بەكجاراس كۇزدەي باتىردىڭ قاسىندا بولدى. كۇلىك جىگىتتەرى قازالىداعى شايقاستا قاتتى قايرات كورسەتىپ، ءتورت كىسىسىن جارالى الىپ قايتقان. شوراباي سونىڭ ءبارىن كوزىمەن كورگەندەي، ايتىپ وتىر.
قىستىڭ كوزى قىراۋدا ىرگە اۋدارىپ جاتۋ قيىن، ءالىقۇلعا قاراعاندار قوسارالدان قوزعالعان جوق-تى. سولداتتار شىققان كەزدە، ەر-ازاماتتارى قاشىپ-پىسىپ ءجۇردى... شوراباي باستاپ الىپ كەلگەن وترياد كۇلىكتەردىڭ مالىن كوتەرە ايداپ كەتتى.
جامانقۇل ولگەلى دە ون التى جىل.. ساڭىراۋ كەمپىر كەلىن ءتۇسىردى. قاراقالپاقتىڭ جيەنى تيشىمبيكەنىڭ باسىنا اق جاۋلىق سالىنعالى دا ءتورت جىلعا قاراپ بارادى...
كەنجەعۇلدىڭ بويداق كەزىندەگى سالتى — استىنا ات تۇسسە جوعالىپ كەتەدى. ات دەمەكشى، تاڭسىققوجا اۋلەتىندە جىلقى تۇقىمى قالىپ جارىتقان جوق-تى. ەكى-ۇش بيە، ەكى-ۇش ات. جىلقىنى جىلقىداي ادام باعادى. تولەباي مەن توماننىڭ كەسكىنى اناۋ... كەنجەعۇلدىڭ ءجۇرىسى الگى... پىسىق كەمپىر سونى بايقاعان سوڭ، سيىردىڭ سانىن كوبەيتتى. بۇزاۋىن بايلاپ، قوي دا كۇتىپ وتىر، قوراعا ءوزى كەلەدى. قوسارالدا قىستاعان جۇرت، شوپتەن قىسىلعان جەرى جوق. سيىر قالىڭ قوپادا اياعىنان جايىلىپ شىعادى...
بيىل بۇل ۇيدە سيىر سانى قىرىقتان اسىپ جىعىلىپ ەدى. سولداتتار تىگەرگە تۇياق قالدىرماي ايداپ اكەتتى.
تەڭىزدىڭ جاعاسىندا، جىڭعىلدى توعايدىڭ ىشىندە جاتقان ازعانتاي جىلقى مەن تۇيە تۇلىگى امان قالىپتى.
قىستىڭ كۇنى قويدى ايداپ ءجۇرۋى كيىن. سولداتتار بۇل اۋىلدىڭ قوي تۇياعىنا تيگەن جوق.
باس كوتەرەر ەركەك كىندىك ۇشەۋ — تولەباي، تومان، كەنجەعۇل. جانقوجاعا ءىش تارتقانمەن، ۇشەۋى دە قولىنا قارۋ ۇستاپ شىعا قوياتىن ەركەكتەردىڭ سورتىنان ەمەس. تەك جاقىننىڭ جالاسىنا، الگى تولەش باتىر مەن بەكجاراس سياقتى تۋىستارىنىڭ جالاسىنا كۇيىپ ءجۇر.
بيىلعى قىستان ءالىقۇل اۋىلى كۇيزەلىپ شىقتى.
قىس قاراقۇمعا قاراي قاشا كوشكەن بەكجاراس پەن تولەش كوكتەمگە سالىم اۋىل-اۋىلدى ارالادى. سونداعىسى تۋىستارىنا قىزىلعا كەشىپ شىعۋعا كەڭەس بەرەدى.
— اۋ، شىقىمانداعى جاز جايلاۋىمىزدى قايتەمىز؟
— شىقىمان — ورىس سولداتتارىنىڭ جولى. جاقىن جەردەن كۇندە كىجىڭدەپ، تىنىشىمىزدى الىپ جۇرەر...
بۇلاردىڭ تۇپكى ويى قىزىلعا شىققان سوڭ، ءارى قاراي حيۋا قول استىنا جىلجىپ كەتۋ ەدى. جانقوجا بوحان تاۋىنا قاراي ىعىسىپتى دەگەن قاۋەسەت بار... ءبىراق تولەش پەن بەكجاراس ىشكى ەسەبىن اشۋعا جۇرەكسىنىپ وتىر.
ءالىقۇل تۇقىمى قوزىنى قىستاۋدا وتىرىپ الدى. سىڭىرتەكتىدە قوي قىرقىلدى.
سول قۇدىقتىڭ باسىنا بەكجاراس پەن قوجامبەت كەلدى.
— قوي — جولى اۋىر تۇلىك. اۋىل-اۋىل بىرىگىپ، قويىن ايداتىپ جاتىر. ءسىزدىڭ اۋىلدان تولەباي بارسىن. قويدىڭ باسىندا قوجامبەت باستاعان بەس كىسى بولادى...
— قاشان ىرگە كوتەرەمىز؟
— ءتورت كۇننەن كەيىن، — دەدى بەكجاراس. — كوشتىڭ الدىنا ءوزىم تۇسەمىن. بالتانىڭ سابىنداي، مويىنى قىسقا جەر، حان وتكەلىنەن وتەتىن بولامىز...
بەكجاراستىڭ ايتقانىنداي بولدى، ءالىقۇل اۋىلىنىڭ كوشى ءتورت كۇننەن كەيىن حاننان ءوتتى.
ودان ءبىر كۇن بۇرىن بەرشەگە قاراعان اۋىلداردان سەكسەن ءۇي كوشىپ شىعىپتى...
اۋەلى قىزىلعا... ودان ءارى حيۋا قول استىنا كوشەدى... قاتىندار بىلمەيتىن قۇپيا جوق، كەشەدەن بەرى سىپسىڭ-سىپسىڭ كوبەيدى.
قازاق اراسىندا حيۋا حاندىعى جايلى اڭىز-اڭگىمە كوپ. اۋىل قوبالجىدى. بەكجاراس ءتۇبى بىرگە مۇسىلمان دەپ وتىر. وعان قاراي كوشكەنىن ەسىتسە، ورىستار قالاي كورەدى... جولدارىندا قازالى، توسىپ تۇرىپ تاپ بەرمەس پە ەكەن؟
تۇندە قوتانكولدىڭ سىرتىندا تۇنەپ شىققان كوش، ەلەڭ-الاڭدا قايتا قوزعالدى.
— بۇگىن ۇدەرە تارتامىز. جولىمىزدا قازالى، ورىستىڭ اسكەرى جاتىر... — بەكجاراس ات ۇستىندە شىرەنىپ تۇرىپ، سونى ەسكەرتتى. — قۇداي قالاسا، تۇندەلەتىپ بوزكولگە جەتىپ قۇلايتىن شىعارمىز...
بىرەۋلەر تولەشتى سۇرادى. كوپپەن كورگەن ۇلى توي... باسقا قيىنشىلىق تۇسكەن كەزدە، اعايىندى ىزدەيدى.
— ول ەندىگى بوزكولدەن ءوتىپ كەتتى...
كوش ءجۇرىسى سۋىت. بەكجاراس ءبىر ءۇيدى كوزدەن قاعاس قالدىرمايدى. قاي جەردە تۇيە اۋىپ جاتسا، سول جەردە ساپ ەتە تۇسەتىن ەدى. اۋعان جۇكتى باساتىن دا، بۇراۋىن بۇراپ بەرەتىن دە بەكجاراس. كوش ۇدەرە تارتتى.
* * *
سول كۇنى كەشكىلىك جارشاعىلداعى بايسالبايدىڭ ۇيىندە احمەروۆ ءتىلماش قوناق ەدى.
بىلتىر كۇز ورىنبورعا قاراي ىعىسىپ كەتكەن ساپارىنان اككى ءتىلماش قىس ورتاسى اۋعان سوڭ ورالدى. ول جاقتا بۋلاتوۆتىڭ راپورتى الدىنان شىققان. شەكارالىق كوميسسيادا وتىرعانداردىڭ قاباعى بۇزىلىپ قالعانىن بايقادى. ءبىراق، بەرگەن پەرنە بۇزادى. احمەروۆ سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولىپ شىعا كەلدى.
قازاق اۋىلىن ارالاپ شىققانى وسى... وندا دا كوپتەنگى دوسى بايسالبايدىڭ ۇيىنە كەلىپ وتىر.
قوناقاسى وڭاشا ءوتتى. بايسالبايدىڭ ۇيىندە بوگدە كىسىدەن بوزداق پەن جەتەس ەدى. بوزداق شابارمانى، جەتەس اتقوسشىسى... بايسالبايدىڭ ول ەكەۋىنەن جاسىراتىن سىرى جوق.
جەتەستىڭ شىققان رۋى داۋلەت جاقايىم، قادالعان جەرىنەن قان الاتىن، قازاقشا تورەلىككە جۇيرىك وسى جىگىت ءقازىر جەنىل-جەلپى داۋعا ارالاسىپ، ءسوز ۇستاپ ءجۇر. بايسالباي ونى توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىن كورەتىن ەدى.
قوناقاسى ۇستىندە اۋىزى جەڭىل بوزداق ءبىر اڭگىمەنى كوڭىرسىتتى. بيىل ەلدىڭ ءبارى قىزىلعا قاراي كوشىپ شىعىپ جاتىر... داريانىڭ قۇيىلىسىنداعى ايدەربەكتەردى، ءبىراز كىشكەنەنىڭ اۋىلدارىن اتادى.
— ولار جانقوجاعا قوسىلۋعا بارادى!
كوكتەم تۋعالى الىپ-قاشتى حابار كوپ. جانقوجانىن اۋىلىندا بۋرا سۇلتان قوناق بولىپ كەتىپتى... حيۋادان ەلشى كەلىپ جاتقان كورىنەدى... جانقوجادان جانى قالماي قورقاتىن احمەروۆ، بوزداقتىڭ سوزىنەن كەيىن ءۇرپيدى.
— تولەش باتىر حيۋاعا كوشەدى ەكەن دەپ ءجۇر ەدى. — بوزداقتىڭ ءسوزىن جەتەس ودان ءارى ءتىرىلتتى. — راس بولعانى عوي. ءبىراق جاكەم قازالىعا ەندى بەتتەي قويماس. بوقان تاۋىنا قاراي بەتتەپ كوشىپتى عوي...
— ءبارى ءبىر مىنالاردى قايتارۋ كەرەك!
ەندى ءبىر ايدان كەيىن الىم-سالىق جيناۋ ناۋقانى باستالادى. احمەروۆتىڭ پىشاعى قۇيرىق ۇستىندە جۇزگەلى تۇر... سالىق بەرەتىن ەل. ەل كەتكەن سوڭ، قۇدىقتى قازاسىڭ با؟ كوشكەن ەلدىڭ الدىندا قىبىرلاپ بارا جاتقان مالدى ويلاعاندا، احمەروۆتەن تاعات كەتتى.
— بي، ورىس اكىمشىلىگى شەكتى ىشىندە ءسىزدى عانا بىلەدى. سىر بويىنداعى ەلگە باسىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭ! اناۋ قاشا كوشكەن اعايىنىڭدى قايتار!
بوزداق پەن جەتەس باستاعان ون جىگىت ءتۇن ىشىندە اتقا قوندىرىلدى. جارشاعىلدان باستاپ، كوكشوقات، شىقىمانعا شەيىنگى اۋىلداردى ارىلتىپ شىعادى.
— جىگىت جيناڭدار! ورىستاردان جارلىق بولدى دەرسىڭدەر. كوشكەن ەلدىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، كەيىن قايتارىڭدار! — بايسالباي بۇيرىعىن قىسقا قايىردى.
— كەتىپ جاتقان كوپ ەل عوي...
— سەندەر دە جىگىتتى كوپتەپ جيناڭدار. بولەك-بولەك كوش، ءوزى ۇدەرە تارتىپ بارادى. بىر-بىرىمەن حابارلاسۋعا الدەرى جوق... ەڭ ۇلكەن توبىندا، مىقتاسا جيىرما-وتىز جىگىت شىعار. جولدارىڭدا اۋىل كوپ. ءجۇز جىگىتتى جايىمەن جيناپ المايسىڭدار ما؟
بايسالباي اسىقتىردى.
— جولدا ايىمبەتكە سوعىپ، مەنىڭ بۇيرىعىمدى ايتىڭدار. اناۋ كەشىپ جاتقان اعايىندارىن قايتاراتىن بولسىن!
احمەروۆ، اتتانىپ جاتقاندا، جەتەستىڭ قولىنا مىلتىق ۇستاتتى. ءۇش اتىلاتىن بەرديانكا. قالاي اتىلاتىنىن، وق تاۋسىلعان كەزدە قالاي وقتالاتىنىن كورسەتىپ تۇر.
— مىناۋ زاپاسى... — ءبىر دوربانى قولىنا ۇستاتتى.
قازاقتىڭ قاراقۇلاعى — مىلتىق. ۇركەكتەپ تۇرعان جىگىتتەردىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى.
ارادا ءبىر قونىپ، شىقىمانعا جەتتى.
ءقازىر سوڭىندا قىرىق جىگىت ەدى. بوزداق ءالىقۇل اۋىلىن ىزدەپ كەلەدى. ءبارى كوشىپ كەتكەن جوق شىعار. بەس-التى جىگىت وسى اۋىلدان دا قوسىلاتىنىنا سەنىپ كەلە جاتىر.
توقالعا قاراعان ءالىقۇلدان بەس ءۇي بوتات وتىر. سىرلىبايدان جالعىز بەيسەمبى قالىپتى... ءبارى دە كوش-كولىگى كەمىس، جارلى-جاقىباي ۇيلەر ەدى.
— جىگىتتەردىڭ ءتۇرىن كورىپ تۇرسىڭدار عوي. — بەيسەمبى جاعداي ايتتى. — بۇل جاقتا قالعان بەس-التى ۇيدە مەنەن باسقا نايزا ۇستايتىن ەشكىم جوق.
بەيسەمبى بارىمتاعا اتتانىپتى دەپ ەشكىم ايتپايدى. ءبىراق ىرگەسى الىس ەلدەرگە شىعىپ، مال ۇرلاپ قايتاتىن ونەرى بار. تورت-بەس جىلدان بەرى اتى كوبىرەك شىعاتىن ەدى.
بۇل اۋىلدان جالعىز بەيسەمبى ەردى.
شىقىماننان ءارى شىققان سوڭ، ەل سيرەك ۇشىراسادى. اقيرەكتە بەس-التى ءجۇز ءۇي ەگىن سالىپ وتىراتىن. ءبىراق ولاردا كولىك جوق. سونى ەسەپكە العان بوزداق ۋاقىت ۇتتىرماي، كوشكەن ەلدىڭ ىزىنە تۇسكەندى ماقۇل كوردى.
بىلاي شىققان سوڭ جەتەس اۋىردى. ەر ۇستىندە، ءىشىن باسىپ مىقشيىپ جاتىر. اھ ۇرعان داۋىسى ءتىپتى الەم-تاپىراق ەدى. اڭقاۋ بوزداق شوشىدى.
— ەي، ساعان نە بولدى؟!
— بوزداق اعا، اۋ-ىر-دىم...
— وندا قايتەسىڭ، كەيىن قايتاسىڭ با؟
بوزداقتىڭ ەكى كوزى مىلتىقتا، ۇڭىرەيگەن ۇڭعاسىن جەپ بارادى. ارمانى ءبىر مىلتىق ەدى. احمەروۆ مىلتىقتى جەتەسكە ۇستاتقاندا، ءىشى ۋداي اشىدى...
— سەندەر جەدەل جۇرەسىڭدەر عوي... اياقتارىڭا... ورالعى... بولارمىن... — جەتەس ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەيدى. — مىنا... مىل-تىق-تى ساعان... — سودان سوڭ ءۇنسىز قالدى.
جەتەستىڭ ىشكى ەسەبى: وسەتىن باسى بار، قاشقان ەلدى قۋىپ بارىپ، ابىروي تاۋىپ قايتۋى قيىن ەدى. ول جاقتا قاتتى قارسىلىق كەزدەسىپ، ارتى كىسى ولىمىنە سوعادى دەپ قورقىپ وتىرعان جوق. ەلدى قايتارسا، ورىستان ماقتاۋ ەستيتىنى دە راس. ءبىراق ەرتەڭ ارتىندا جامان اتاعى قالادى. ورىس ءوز جونىنە — ول كەتەدى... جەتەستىڭ ورنى بەس شەكتىنىن ورتاسىندا... وسى ساپاردا قۇداي ءىسى بولىپ، ءبىر ادامنىڭ شەكەسى قاناسا، ونىڭ جاماناتى ەڭ الدىمەن جاقايىمدى تاپقالى تۇر. جەتەستىڭ وسەر تىلەگى بار، ونداي قاتەرلى ىسكە ۇرىنىپ بولمايدى!
— جولدارىڭ بولسىن!
يىعىنداعى مىلتىقتى الىپ بەرىپ جاتىپ، جەتەس مۇرىنىنىڭ استىنان كۇڭك ەتتى.
— ال كەتتىك!
اقبوز اتتى ساۋىرىنان ءبىر سيپاپ، بوزداق قىرىق جىگىت نوكەرىنىڭ الدىنا ءتۇستى. وسى ساپارىنان قايتىپ ورالمايتىنىن ول ءبىلىپ بارا جاتقان جوق.
* * *
قاشا كوشكەن كۇلىكتەردىڭ سانى ءجۇز وتىز ۇيدەي ەدى. قاناتتاسا قوزعالۋعا، ءبىر قۇدىقتىڭ باسىنا سىيىسۋلارى قيىنعا ءتۇستى. قىزىلعا كىرگەن سوڭ، ءالىقۇلعا قاراعان قىرىق-ەلۋ ءۇيدىڭ ءوزى ەكى ءبولىنىپ كەتكەن. توقالعا قاراعانداردىڭ كوشباسشىسى — ىزدىك، ون ءتورت ءۇي سىرلىبايدىڭ الدىندا بەكجاراس بارادى..
سەكسەن ءۇي بەرشە عانا جۇبىن جازعان جوق. تولەش باتىر مەن ەسەنباي قۋعىننان قاتتى قاۋىپتەنەدى. كەشەگى بۇلگىن كۇنى جانقوجاعا قوسىلىپ قازالىعا شاپقان قىلمىستارى بار... قىستاي كۇندە ۇرەي، قاشىپ-پىسىپ كۇن كوردى. ورىستاردىڭ قولىنا تۇسسە، اياماسىنا كۇدىگى جوق، سەكسەن ءۇيدى قاناتتاستىرا ۇستاپ كەلە جاتقانى دا سوندىقتان. قۋعىن بولسا، توبىڭنىڭ تۇتاس كەلە جاتقانى دا جاقسى... ەسەنباي سونى ايتتى.
بەكجاراس جەرشىل. قىزىلداعى اتامزاماندا كومىلىپ قالعان قۇدىقتى سول ىزدەپ تابادى... كوش ىلعي تۇندەلەتىپ ۇدەرە تارتاتىن دا، الداعى قۇدىققا تاڭ سارىگە شەيىن جەتىپ جىعىلاتىن. كۇن شىقسا، كۇيىپ كەتەدى. قۇدىق دايىن تۇرسا — جاقسى، الدەقالاي كومىلىپ قالعانى كەزدەسسە، بالا-شاعا شولدەن قىرىلادى. ەرتە جەتسە، ساسكەگە شەيىن ارشىپ الۋ كەرەك... اقپامبەت، دوسپامبەت سياقتى قارۋلى جىگىتتەر مۇرىنىنان شانشىلىپ كەلە جاتىر.
بۇگىن ىزدىك كەلدى.
ەكى كۇننەن بەرى ەسەنباي-تولەشتىڭ كوشىنەن حابار جوق. كەجەكتىڭ كوك توبەسىنە بۇرناعى كۇنى قونىپ كەتىپتى...
— كەلە جاتقان شىعار...
— مەن ەسەنالىنى ءبىر كوش جەرگە شەيىن جىبەرىپ الدىم. كوش سۇردەگىن كورە الماي كەلىپ وتىر.
— ونىسى نەسى؟ — بەكجاراس ەندى ەلەگىزدى. — ولار بىزدەن ءبىر كۇن بۇرىن قوزعالدى. كەيىندەپ قالۋى مۇمكىن ەمەس!
— مەن دە سونى ويلاپ قورقىپ وتىرمىن عوي.
كەشە جول ۇستىندە ىزدىك ءبىر قۇرماناي جىگىتكە كەزدەسەدى ەكەن. كوش سوڭىندا قۋعىنشى بار ەكەنىن ايتىپتى...
— ايىمبەت بي كوشكەن ەلدى كەيىن قايتارۋعا قىرىق جىگىت اتتاندىرىپتى. شوراباي باستاپ كەلەدى دەيدى...
— وسى سويىرقاس-اق ولمەيدى ەكەن! توبەمىزدى ويىپ-اق بولدى عوي!..
قىستى كۇنى ءالىقۇل اۋىلىنىڭ سيىرلارىن ورىس سولداتتارى ايداپ كەتەتىن جولى، باسى-قاسىندا وسى شوراباي ءجۇرىپ ەدى. تومان سونى ەسكە الىپ وتىر.
— جاكەم قايدا ەكەن؟ — بەكجاراس جانقوجانىڭ بوقان تاۋىنا قاراي جىلجىپ كەتكەنىن ەستيدى. انىعىن بىلسە، سولاي قاراي بۇرىلۋدى دا ويلاپ وتىر. — الگى قۇرماناي جىگىت باتىردىڭ قايدا ەكەنىن ايتقان جوق پا؟
— ايتپايدى. ءبىلىپ تۇرسا دا، ايتقىسى كەلمەدى-اۋ دەيمىن. ىزدىك كادىك الىپ قالعان. — جاكەمنىڭ سوڭىندا دا قۋعىن عوي... ورىس قاراپ جاتىر دەيمىسىڭ. سوندىقتان جاكەم قونىسىن بىلدىرگىسى كەلمەيتىن شىعار...
جۇرتتىڭ قاباعى سالبىرايدى. ءالىمنىڭ كارى ءارۋاعىنداي بولعان ايبىندى ەر، ورىستان ول دا ىعىستى... باسقا قارا قازاقتىڭ ءتىرى جەر باسىپ جۇرگەنى شۇكىر ەدى...
استاۋ تولى قويدىڭ ەتى الدارىنا كەلگەندە، يتارقانىڭ ءىشى كۇيىپ كەتتى. الاقانداي جەردە سەگىز ەركەك ازەر سىيىسىپ وتىر. دوسپامبەت، كەنجەعۇل سياقتى جاس جىگىتتەر تاماقتى يتارقانىڭ كولەڭكەسىندە ءىشتى.
— بۇگىن سەندەر قوزعالاسىڭدار ما؟ — ىزدىك سۇرادى.
— ەرۋ بولعىم كەلىپ تۇر، — دەدى بەكجاراس، قولىندا قويدىڭ باسى، ءمۇجىپ وتىر ەدى. — ەندى الدىمىزدا جاقىن جەردەن قۇدىق كەزدەسپەيدى. بۇرۋ دا بولسا، سەندەر وتىرعان باسقۇدىقتىڭ ءۇستىن باسىپ كوشەمىز...
— قوزى كوش جەر عوي...
— اۋەلى سەندەر قوزعالساڭدارشى...
— ءبىر اپتادان بەرى كوشۋ. ادام دا، كولىك تە سالىقتى. بۇگىن ءتۇن اۋىلدى دەمالدىرىپ، ەرتەڭ كەشكە قاراي ىرگە كوتەرگىم كەلىپ وتىر...
— وندا ءبىز ەرتەڭ ءتۇس قايتا جىلجيمىز...
استان كەيىن بەرشە كوشى تاعى ءسوز بولدى.
— مەنىڭ ساعان كەلگەندە ايتايىن دەگەنىم سول ەدى، ون شاقتى جىگىت الىپ، كوزەپ قايتساق قايتەدى؟ بالە بار جەردە — قازا بار. — ىزدىك كادىكتەنىپ وتىر.
— راس-اۋ...
بەكجاراس قاسىنا دوسپامبەت باستاعان بەس جىگىت ەرىتتى. ىزدىكتىڭ قاسىندا ءتورت ادام بار. تال تۇستە ءالىقۇل بولىپ اتقا قوندى.
بۇل اۋىلدىڭ ۇلكەنى شالقاردىڭ بەيىسى ەدى. جاسى الپىستى القىندىرىپ قالعان شال. قاعىلەز نۇسقاسىنا قاراماي، قارا جۇمىسقا مويىمايدى. بەيىس بۇگىن تۇسكە شەيىن تەرەڭدىگى جەتى قۇلاش قۇدىقتىڭ تۇبىندەگى قارا بالشىقتى جالعىز ءوزى تازارتتى. جىگىتتەر كەزەكتەسىپ شەلەك جىبەرىپ تۇرۋعا ازەر-ازەر ۇلگىرەدى. بەيىستىڭ تيتىعىنا جەتكەن ەكەن. بەكجاراستاردى اتتاندىرىپ سالعان سوڭ، كولەڭكەدە قيسايدى.
زاۋال اۋعان. قىزىلقۇمنىڭ توسىندە وت سوعىپ تۇر.
ەركەك بىتكەن قۇلاعان-قۇلاعان جەرىندە ۇيقىعا كەتتى. قۇدىق ارشۋ — قيامەت، ءبىر اپتانىڭ ىشىندە جۇرت سۇرنىگىپ جىعىلدى.
قۇدىقتىڭ باسىندا قويلار كيمەلەپ جاتىر.
— قاتىندار، ەندى سەندەر بارىڭدار!
قوي ايداپ كەلگەن تولەباي، ءبىر توستاعان قويىرتپاق ءىشىن العان سوڭ، قيسايدى.
اۋىلداعى قاتىنداردىڭ قايراتتىسى اقىق، ەركەك ءپىشىندى قارا جون ەدى. جاسى قىرىقتىڭ ۇستىنە شىقسا دا، ءوڭىن بەرمەيدى. وعان ءسىڭلىسى اقشا مەن تيشىمبيكە باستاعان جاس كەلىنشەكتەر قوسىلدى. اق جاۋلىقتارى جەلبىرەپ، قاتىندار قۇدىققا قاراي شۇباتىلىپ بارادى...
ون ءتورت ءۇيدىڭ ۋاق جاندىعى ءبىر جەرگە باسى قوسىلعان سوڭ، ەداۋىر تۇياققا اينالادى. ۇزىن سانى ەكى مىڭنان اساتىن قويدى ءبىر قۇدىقتان سۋارىپ شىعارۋ وڭاي شارۋا ەمەس. قاتىندار قاۋعا كەزەگىنە تۇردى.
اناداي جەردەگى توبەنىڭ باسىندا ون شاقتى سالت اتتىنىڭ توبەسى قىلت ەتتى.
اۋەلى كورگەن تيشىمبيكە، شار ەتە قالدى.
— ويباي، قۋعىنشى!
قاتىندار ۇيقى-تۇيقى، قاۋعانى تاستاي-تاستاي قاشتى.
— ءتايت ءارى شۋىلداماي! — اقىق اقىردى. — تيشىمبيكە، سەن ەركەكتەرگە جۇگىر! ادالباقانعا ۇمتىلىڭدار!
اۋىلدا قارۋ ۇستايتىن ەركەك قالىپ جارىعان جوق. اقىق قاتىندارعا قايرات بەرىپ ءجۇر.
بەيىس تاستاي قاتىپ ۇيىقتاپ قالعان، ازەر تۇردى.
— اقپامبەت! تومان! تولەباي!
ساسقان بەيىس اۋىلداعى ەركەك كىندىكتى تۇگەندەپ شىقتى.
انشيىندە اياعىڭا ورالىپ جۇرگىزبەيتىن سويىلدان بىرەۋى جوق. قاتىندار يتارقا تۇرعىزاتىن جەردە ەكى بوساعانىڭ ورنىنا دايىن تۇرعان سويىلداردى قاداي بەرىپتى. بەيىس ونى كورمەيدى، ويبايدى كۇشەيتتى.
التى-جەتى ەركەك، ولار قولعا ۇستايتىن قارۋ تاپپاي جۇرگەندە، جاۋ ساۋ كەتتى.
اقىقتىڭ قولىندا ادالباقان، ۇرىسقا ەركەكتەردەن بۇرىن سول كىردى. ءبىر جىگىت قامشىسىن شوشاڭداتىپ كەلە بەرىپ ەدى، تىزەدەن قاقتى.
— ويباي، ءولتىردى!
قاۋپەك نەمە ەكەن، اتتان اۋناپ ءتۇستى.
يتارقالاردىڭ اراسىندا اتتى ادام ەركىن قيمىلداي المايدى. قالاي بۇرىلسا دا، قاتىنداردىڭ باقانىنا ۇرىناتىن ەدى. ەكىنشى بىرەۋدى اقشا ۇرىپ ءتۇسىردى.
قاتىنداردىڭ ءۇردىس قيمىلى ەركەكتەردىڭ دە نامىسىن جانىعانداي، قولدارىندا ءبىر-بىر سويىل، ەمپەڭدەسىپ كەلە جاتىر.
سالت اتتىلاردىڭ سانى — ون شاقتى ادام. ازعانتاي اۋىلدى، قۇدىق باسىندا جۇرگەن وڭكەي اق جاۋلىقتى قاتىنداردى كورگەن سوڭ، قورقىتىپ-ۇركىتكەلى تۇرا ۇمتىلىپ ەدى. ەكى جىگىتى اتتان ۇشقاندا، كەيىن سەرپىلدى.
— جاياۋ قالعان مىنا ەكەۋىن ۇستاۋ كەرەك. — جاس جىگىت قوسپامبەت، تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرعان قابا ساقالدىنىڭ ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ جاتىپ، ايقاي سالدى. — انالار ەندى ءتيىسىپ كورسىن! مىناۋىسىن تەرىس قاراتىپ باۋىزدايىن!
قولىندا ەكى قارىس قازان پىشاق، قابا ساقالدىنىڭ تاماعىنا تاقاپ-تاقاپ قويادى.
— ءبىر قاسىق قانىمدى...
انا جاقتا تورى اتتى بىرەۋ ايقايلاپ تۇر.
— اۋ، تىلگە كەلەيىك!
— تىلگە كەلەتىن بولساڭ، اتتان ءتۇس!
بەيىستىڭ قولىندا قاق سويىل، قوقيلانا ءتۇستى. ەكى ءجۇز قادامداي جەردەگى تورى اتتىعا تاپ-تاپ بەرەدى.
جاۋ جاعى جاياۋلاپ اۋىلعا كىردى.
ايىمبەت اتتاندىرعان اسان كىشكەنە اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى ەدى. بۇگىن تۇستە قوجامبەردى اۋىلىن قۋىپ جەتەدى. ات ءۇستى ۇرىستا جيىرما جىگىتتەن ون شاقتىسى سويىلعا جىعىلادى. قۇلاعانداردىڭ ىشىندە شوراباي بار. قوجامبەردىلەر قانىنا قارايىپ العان، ايايتىن ءتۇرى جوق، باسشىسىنان ايرىلعان بۇلار قاشىپ قۇتىلادى...
قامسىز وتىرعان ازعانتاي اۋىلدى كورگەن سوڭ، ەدىگەنىڭ ەسكى كەگىن ەسكە الادى. ءبىر اۋىل دا بولسا، كەيىن الىپ قايتسا — ابىروي. وعان قوسا اياقتى مالىن ولجالايدى.
اقىرى قاتىنداردان تاياق جەپ وتىرعاندارى مىناۋ...
اقىقتىڭ نۇرىمبەت اۋىلىنىڭ قىزى ەكەنىن ەسىتكەن سوڭ، دابىرلاسىپ قالدى.
— ءبىز سىرلىباي اسان...
— اپامىز ەكەن..
— ەندەشە اناۋ وتىرعان اقشا جەڭەشەم دە اپاڭ. — قوسپامبەت قابا ساقالدىنى ءاجۋالادى. — اپالارىڭا قامشى الا جۇگىرىپ، سەندەردى قايدان قۇداي اتىپ ءجۇر!
— وبالىمىز جوق...
— وزىمىزگە وسى كەرەك...
— قاشقان ەلدىڭ ارتىندا نەمىز بار؟..
— جانىمىز — وزىمىزگە ولجا، ءبىز قايتايىق، — دەدى قاباساقال. — ات-شاپان ايىبىمىز دايىن...
— قايتا اينالىپ قوسقا شاۋىپ جۇرمەيسىڭدەر مە؟
— قۇداي ساقتاسىن! — قاباساقال سونى ايتقاندا تىزەسىن ءبىر سىيپاپ قويدى. — وندا ءبىزدى جانقوجانىڭ جالعىز وعىنا تاپسىر!
قۋعىنشى اساندار شۇبات ءىشتى، سۋسىندارىن قاندىردى. كەشكە قاراي اتقا قوندى.
— بۇل وقيعا وسى جەردە قالسىن. قاتىننان تاياق جەدى دەگەن اتى جامان. ايتا كورمەڭدەر...
جاۋ كەتتى. اۋىلداعى جىگىتتەردىڭ ءاجۋاسى تولەباي. الگىدە جاۋدىڭ حابارىن اۋەلى ەستيتىن دە سول ەكەن. جامانقۇل ءۇيىنىڭ ءۇيۋلى كەرەگەسىنىڭ استىنا كىرىپ كەتىپتى... جۇرت بەت-اۋىزى توپىراق-توپىراق بولىپ تۇرىپ جاتقاندا كورەدى.
تولەبايدىڭ قولىندا توستاعان، كولەڭكەدە وتىر ەدى.
قوسپامبەت باقىرىپ قالدى.
— ويباۋ، جاۋ!
تولەباي كەرەگەنىڭ استىنا زىپ بەردى.
— ءبۇيتىپ ساقتاعان جانىڭنىڭ... — بوقتامپاز بەيىس جامان ءىنىسىن ەنەدەن باستى.
— ويپىرماي، اقىق جەڭەشەمنىڭ قايراتىن-اي! بەكجاراس اعام قالاي تاۋەكەل ەتىپ ۇستىنە شىعىپ ءجۇر ەكەن، — دەدى سايقىمازاق كەنجەعۇل مىرس-مىرس كۇلىپ.
— سەن بارىپ كورسەيشى... — قوسپامبەت مىرس ەتتى.
— ادالباقانمەن ماڭدايدان قوندىرسىن دەيسىڭ عوي!
كەنجەعۇل اقىق جاققا قورقاقسوقتاي قارايدى.
* * *
ىزدىك دۇرىس توپشىلاعان، بەرشەنىڭ كوشى كەيىندەپ قالعانى راس ەدى.
كەجەكتىڭ كوك توبەسىنەن شىققالى ەكىنشى كۇن. كوش تاڭ الدىندا ءبىر قۇدىقتىڭ باسىندا وشارىلدى.
جىگىتى مول اۋىل، قۇدىق ارشيتىن جەردە كوپ قىسىلمايدى. تولەش باستاعان جيىرما ادام كوش الدىندا ون شاقىرىمداي وزىپ وتىراتىن. ارتتاعى ەل جەتەمىن دەگەنشە، قۇدىق، ارشىلىپ ءبىتىپ، الدارىندا دايىن تۇرادى.
كوش جاڭا توقتاپ، اۋىل ابىر-سابىر بولىپ جاتقان.
ارتتارىنان بەيسەمبى جەتتى.
بوزداق باستاعان قىرىق جىگىت بۇلار قونىپ شىققان قۇدىقتىڭ باسىنا تۇندەلەتىپ جەتەدى ەكەن... زيرەك بەيسەمبى تۇيەنىڭ جاس قۇمالىعىنا قاراپ تۇرىپ، اۋىلدىڭ جاڭا عانا ىرگە كوتەرگەنىن سەزە قويدى. ءبىراق ايتپايدى...
ءتۇن ورتاسى بولىپ قالعان. قۋعىنشى ىزگە ءتۇسىپ بەرسە، ساسكە تۇستە كوشكە ارالاساتىنىن كورىپ تۇر...
بوزداق بەيقام. كوش جاقىن ەكەنى بەلگىلى، ەرتەڭ سوڭىنان قوسىلادى. ات قيناۋعا اسىقپايدى.
تۇندە ات كۇزەتۋدىڭ كەزەگى بەيسەمبىگە كەلەدى.
بۇل كوشتىڭ سۇردەگىمەن سىزىپ وتىرادى.
— بوزداق جەتتى. قىرىق جىگىت جولداسى بار، قولىندا مىلتىعى بار. — ەسەنباي ويلانادى. — قاشا كوشكەنمەن ۇزاتپايدى. كولىك تە شىدامايدى. ءارى سالت اتتى جاۋ كوش-جونەكەي تيىسسە، بالا-شاعا جازىم بولار...
— جىلقىلار مەن تۇيەلەردى ىلگەرى قاراي ايداۋ كەرەك. بالا-شاعانى دا سولارعا قوسىپ جىبەرەيىك. قاتىندار قايدا بارادى؟ تاۋەكەل، بوزداقتى كۇتىپ الدىق!
تولەش ءوز بايلاۋىن ايتتى.
ءبىر كوشتىك قانا جىلجۋ تۇيە ىرىكتەلىپ الىندى. جاۋ كەيىن قايتسا، ىلگەرى قاراي جىلجۋ ءۇشىن كەرەك...
ون شاقتى قوي پىشاققا جىعىلدى.
— ەكى باستان جاۋ الاتىن مال. ءوزىمىز تويىپ قالايىق!
جاڭباي جىگىت قوزىكە ءبىر قويدى بۇتارلاپ جاتىپ كۇلەدى.
بەيسەمبى ءوز تۋىستارىن، ءالىقۇلعا قاراعان اۋىلداردى جوقتاپ وتىر.
— ولاردىڭ كوشى ءبىر ءبۇيىر كەلە جاتقان، — دەدى ەسەنباي. — كەشەلى-بەرى حابارلاسقانىمىز جوق.
— بوزداق يتكە كەزدەسىپ قالماسا...
— قۇداي ساقتار. — تولەش باسۋ ايتتى. — ءقازىر بوزداق جولدا كەلە جاتىر. سەنىڭ قاشىپ كەتكەنىڭدى ءبىلدى. ەندى وكشە ىزىڭنەن ايرىلمايدى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ۇستىنەن تۇسەتىنى انىق...
— سول ءيتتىڭ اتتارىن الدىما سالا كەتپەگەنىمە ەندى وكىنىپ وتىرمىن. — بەيسەمبىنىڭ شىنى ەدى.
تولەش قورعانىس قامىن ويلاستىردى.
سەكسەن ۇيدە ءتورت جۇزدەن استام كەرەگە بار. بىرىنە-بىرىن تىركەپ، اينالدىرا جايا باستاعاندا، ۇلكەن اۋىلدىڭ قوتانىنداي جەردى قورشاپ اكەتتى. كوشپەلى جۇرتتىڭ دايىن بەكىنىسى — سول. سالت اتتى جاۋ باسا-كوكتەپ كىرە المايدى. ال جاياۋ قويان-قولتىققا كەلسە، تاۋەكەل!
وعان شەيىن قازاندا اس ءپىستى.
جىگىتتەردىڭ قاپەرىنە تۇك كىرىپ-شىقپايدى. ءبىر-بىر جىلىك قولدارىندا، مارە-سارە بولىپ جاتىر.
وزدەرى جەتپىس-سەكسەندەي ادام، قىرىق جىگىت ونشا كوپ جاۋ ەمەس ەدى. تەك الگى مىلتىعى قۇرعىرى...
بوزداقتوبىن دا ەڭ اۋەلى بەيسەمدى كوردى.
— كەلدى!
داستارحان جايىلعان-جايىلعان جەرىندە قالدى. قاتىندار ۋ-شۋ، ەركەكتەر ورە تۇردى.
لەپىرىپ كەلە جاتقان بوزداق، الدىندا جايۋلى كەرەگەلەرگە كەزدەسكەندە، ات باسىن تارتتى.
قولىندا قارا مىلتىق، اسپانعا قاراي كوتەرىپ تارس ەتكىزدى. استىنداعى اق بوز ات ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي، بوزداقتىڭ تاقىمىندا تۇرماي، شىر اينالادى.
— ءاي، ەسەنباي! ءاي، تولەش! مەن جانارالدىڭ بۇيرىعىمەن كەلىپ تۇرمىن! كوشتىڭ بەتىن كەيىن بۇر!
— ءاي، بوزداق! ورىستى الدىڭا سالىپ قايتەسىڭ. قان توكپەيىك. تاپپاي بارساڭ، سەندە جانارالدىڭ اقىسى بار ما؟ كەيىن قايت، جارقىنىم!
ەسەنباي كۇندەي كۇركىرەدى.
— بوقتى قايتارارسىڭ! — بوزداق اشۋ شاقىردى.
— ەندەشە، ءبىز دە قايتپايمىز!
— قايتپاساڭ، كۇشپەن قايتارام!
— سونشا كۇش ساعان قايدان ءبىتتى، جامان جاقايىم! — تولەش تە قاتايدى.
— جامان جاقايىم سەنىڭ قىزىندى قاتىن قىلادى، كەرەگەڭدى وتىن قىلادى. كۇشىمدى سوندا كورەسىڭ! — بوزداق مىلتىقتى تارس ەتكىزىپ تاعى ءبىر اتتى.
— ءبىز سەندەردەن ءبىر-بىر قىز الىپ كورگەنبىز. — تولەشتىڭ بايبىشەسى بايىمبەت جاقايىمنىڭ قىزى، سونى ايتىپ تۇر.
— ءبىراق قارىزعا العان جوق ەدىك. ارتىق كەتتىڭ، بوزداق، اجالدى قارعانىڭ كەرى كەلىپ جۇرمەسىن!
ءسوز ەكى جاعىنان دا ۇشىندى. ەسەنباي بەيبىت كەلىسىمنەن كەتكەنىن ءتۇسىندى.
بوزداقتىڭ قاسىندا بەت-اۋىزى بەزەۋ-بەزەۋ، ءبىر بوجقارا جەكپە-جەككە شاقىرىپ، تاپ-تاپ بەرەدى.
— ەسەنباي اعا، اناعان مەنى جىبەرشى! انا جىلى ەمەكەش بالالى بولىپ، توي جاساعاندا، وسى بوجقارامەن بەلدەسىپ كورگەنىم بار ەدى، — دەدى قوزىكە ىزاسى قايناپ. — ءوزىن ەكى رەت جىقتىم. جىنىن قاعىپ الام!
ەسەنباي قوزىكەگە باتاسىن بەردى.
بەيسەمبى ءبىر كەرەگەنى الىپ، قوزىكەگە جول اشتى.
ەكى جىگىتتىڭ دە نايزادان باسقا قارۋى جوق، شاپىر-شۇپىر ايقاسا كەتتى. قوزىكە نايزاگەر، شالت قيمىلدايدى. وعان نايزانىڭ ءتاسىلىن تولەش ۇيرەتىپ ەدى. ءبىر كادەگە جارادى. بوجقارا نايزاسىن ءۇيىرىپ كەلە جاتقاندا، بۇل قارا سانىنان سارت ەتكىزدى.
— شانىشتى!
— ءتۇستى، ءتۇستى!
— جارايسىڭ، قوزىكە!
بەكىنىستەگى جىگىتتەر شۋ ەتتى.
بوجقارا بوز ايعىردىڭ ساۋىرىنا سىپىرىلىپ ءتۇستى.
قوزىكە بەكىنىسكە قايتتى.
— جەكپە-جەك! جەكپە-جەك!
بوزداقتىڭ قاسىندا تاعى ءبىر جىگىت، نايزاسىن شوشاڭداتىپ، ايقايدى سالىپ تۇر.
قوزىكەنىڭ ارقاسى قىزىپ العان. تاعى كەتتى.
— وسى بوزداق ءبىر جاماندىق ويلاپ تۇر، كورىڭدەر دە تۇرىڭدار! — بەيسەمبى ەلەۋرەي قارايدى.
ول ايتىپ اۋىز جيعانشا بولعان جوق، انا جاقتا تارس ەتىپ مىلتىق اتىلدى.
قوزىكەنىڭ قولىنان نايزاسى ءتۇسىپ كەتىپ، وڭ قولىمەن كوكىرەگىن باسقانى كورىنىپ تۇر. ول اتتىڭ جالىن قۇشقاندا، استىنداعى تارلان بوز بەرى قاراي جالت بەردى.
قوزىكە ەردىڭ باسىن قۇشاقتاپ جاتىر ەدى.
— اينالايىن-اي!
— قاپى... كەت-تىم... — سونى ايتقاندا، اۋزىنان قاندى كوبىك ەرە شىقتى.
— تۇسىرىڭدەر!
بەيسەمبى باستاعان تورت-بەس جىگىت قوزىكەنى كوتەرىپ الىپ كەلە جاتىر.
قاتىندار داۋىس قىلدى.
بوزداق وسى ابىر-سابىردى پايدالانىپ قالۋعا اسىققانداي، قولىندا مىلتىق، بارقىراپ ايقايلادى.
— كەرەگەلەردى قارعىتىپ وتەمىز! جۇرىڭدەر، جىگىتتەر!
مىلتىعىنىڭ شۇرىپپەسىن باسىپ قالدى. ءۇن جوق. ءۇش پاترون اتىلىپ بىتكەن. قالاي وقتايتىنىن بوزداق بىلمەيدى. ەندى ودان ءارى دولدانىپ، ايقاي، سۇرەندى مولايتتى.
الدىندا جايۋلى كەرەگەگە كەزدەسكەندە، كوتەنشەكتەپ شىر اينالدى. ونىڭ بايسالباي قويعان اتى "كوتكەنشەك كوك ات" ەدى. بۇل جاسى ون بەسكە شىعىپ، تۇگى تارلان تارتقان كەزى. ات كوتكەنشەك مىنەزىنە باسقاندا، بوزداق قامشىنىڭ استىنا الدى.
جانى قىسىلعان ات اسپانعا شاپشىعاندا، ءبىر اياعىن كەرەگەگە تىعىپ الىپ، وماقاسا قۇلادى.
ارتىنداعى جىگىتتەر كەيىن قاراي جالت بەردى.
— ۇرىڭدار انالاردى!
بەكىنىستەگى جىگىتتەر بوزداقپەن بولىپ جاتقاندا، ءبىر بۇيىردەن ون شاقتىسى شىعا كەلىپ، جاۋعا تاپ بەردى.
بۇل ىزدىك پەن بەكجاراس باستاعان جىگىتتەر ەدى.
بەكىنىس كەرەگەلەر جيناپ الىنىپ، بەيسەمبى باستاعان بۇكىل جىگىت جاۋ سوڭىندا كەتتى.
بوزداق تۇتقىندا، ەكى قولى بايلاۋلى جاتىر.
اقساقالدار اقىلداستى.
— جازاسى — ءولىم! — ەسەنباي تۇنجىراي سويلەيدى.
بوزداقتى شەشىندىرىپ جاتقاندا، تولەش بۇرىلىپ كەتتى. جاس جىگىتتىڭ دەنەسى اپپاق ەدى.
— ەسەكە، مۇسىلماننىڭ بالاسى عوي، وبالىنا قالمايىق...
جۇرت ۋىلدەسىپ باسىلدى. جاقايىم — باتىردىڭ قايىن جۇرتى... قابىرعاسى قايىسىپ تۇر-اۋ... ەسەنباي دا سولاي ويلاپ قالعان. اشۋ شاقىردى.
— بۇل يت قوزىكەنى ءولتىردى عوي!
— اپىر-اي... — تولەش قىنجىلدى.
— ءاي، تولەش! نەنىڭ "اپىرايىن" ايتىپ تۇرسىڭ! قوزىكەگە مىلتىق اتقان مۇرتەتتى!
— سولاي ەكەن-اۋ!
جاڭباي ىشىندە تىلەپى اتالىعىنان شىققان باتىر جىگىت وتىنشىنىڭ قولىندا جالاقتاعان ءسۇر كەزدىك، بوزداقتى شالىپ جىبەردى.
بۇل قازانىڭ داۋى ءالى دە قىرىق جىلعا شەيىن سوزىلاتىنىن ءبىر جان بىلمەيدى.
بوزداقتىڭ قۇنىن بايسالباي داۋلايدى.
ايدەربەك ونىڭ الدىنا قوزىكەنى تارتتى...
بايسالباي ورىسقا ارقا سۇيەپ، بەل كۇشكە سالاتىن جەردە قازالىدا اكىمشىلىك ءتارتىبى وزگەردى. ۋەزدىك مەكەمە قۇرىلىپ، ونداعى وياز ورىستىڭ ورىنباسارلىعىنا قاتپانىڭ بەكەتايى بەلگىلەنەدى.
داۋ ودان كەيىن دە وتىز جىلعا سوزىلىپ، بەكەتاي جاقايىمدارعا تەندىك بەرمەگەن كۇيى دۇنيەدەن كوشتى.
ءبىراق بايسالباي الا الماعان قۇندى جەتەس الدى. بەكەتاي ولگەن سوڭ، ايدەربەك بوزداققا قۇن تارتتى. بيلەر ەكى ەردىڭ قۇنى — ەكى مىڭ قويعا كەسىك قىلدى.
* * *
ءتۇس قايتقالى بەكەتايدىڭ قولىنان كۇرەگى تۇسكەن جوق، ەكى سيىردىڭ استىن تازالادى. ءقازىر ەسىكتىڭ الدىنداعى قاردى كۇرەپ جاتىر ەدى.
— ورىستار...
قورانىڭ تالدان توقىعان ەسىگىن اشا بەرىپ، شەشەسى ەتبەتىنەن قۇلادى. ونىڭ ادەتى ورىستى ايتساڭ زارەسى ۇشادى.
ورىستار ءتورت كىسى ەدى. بەسىنشىسى دە بار ەكەن. ول ات-اربانىڭ ۇستىندە، پلاشش-پالاتكادا جاتىر.
— مەنىڭ فاميليام — سيەۆەرسيەۆ. ورىنبوردان كەلەمىز. ءبىر اربامىز سىنىپ، جولدا قالدى. مىناۋ جىگىت سەرىگىم — ميروشكين... سىرقاستانىپ كەلە جاتىر...
سيەۆەرسيەۆتىن ۇزىنشۇباق سوزىنەن بەكەتايدىن ۇعىپ قالعانى وسى شامالاس... قازاق اۋىلىندا ورىس تىلىندە جاۋاپتاسا الاتىن ادام كەزدەسكەنىنە قوناقتار قۋانىپ قالعان سياقتى. باستارىن شۇلعىسىپ جاتىر.
قاتپانىڭ ءبىر قويى سويىلدى.
احمەروۆ اندا-ساندا قازاق اۋىلىنا شىققاندا اياق-تاباققا ءمىن تاعىپ، قونعان ءۇيىنىڭ زىقىسىن شىعارادى دەپ ەستيتىن. قاتىندار ساسقالاقتادى.
قوناقتار سىپايى، قازاقتىڭ جۇپىنى داستارحانىنان جيىركەنەتىن سىڭايى بايقالمايدى. سيەۆەرسيەۆ ماي سالعان قازانجاپپايدى جەپ وتىرىپ، تاڭدايىن قاقتى.
بەكەتاي ىرزا بولدى.
سيەۆەرسيەۆ ەتتى دە مەيلىنشە ءسۇيسىنىپ جەدى. اس ۇستىندە قازاق ءداستۇرى جايلى سەرىكتەرىنە ءار ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتا وتىرادى. ەل تىرشىلىگىن دۇرىس توپشىلايدى ەكەن. بەكەتاي ازعانتاي ورىسشاسىنىڭ پايداسىن بۇگىن كوردى.
سيەۆەرسيەۆ — بەلگىلى گەوگراف-عالىم. سىر وڭىرىنەن باستاپ، سوناۋ الاتاۋعا شەيىنگى كەڭ ولكەنى زەرتتەي شىققان بەتى ەدى.
— ماقپالكولدىڭ سىرتىندا ءبىر اربا سىندى. ات ەكەۋ، ارباسى بىرەۋ، جاياۋلاپ جەتىپ وتىر...
— قازاق دالاسىنا شانا كەرەك ەكەن. سىر وڭىرىندە قار بۇلاي قالىڭ تۇسەدى دەگەن ويدا جوق. اسكەري اربامەن شىعا قالىپ ەدىك. — جاتار كەزدە جاعداي ايتتى.
بەكەتاي قالادا اربا ايدايدى. اسكەرلەردىڭ جۇگىن تاسيدى.
قازاق اۋىلدارىنان استىق اكەلىسەدى. انا جىلعى سۋشى بولعىسى كەلگەن ارمانى اقىرى قالاعا اپاردى.
بيىل جاز شەگەباي ءۇيىن كوشىرىپ الدى. قالادا ەكى بولمەلى باستىرماسى بار. بەكەتايدىڭ ورىس اراسىندا تانىسى كوپ، شەگەبايعا اعاش-تاستان كومەكتەستى. ءقازىر دە سول ۇيدە جاتاتىن ەدى.
قوناعىنا ونىڭ ءبارىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋعا ءتىل قىسقا. ءبىراق ەرتەڭ قازالىعا جۇرەتىنىن ايتتى. كورشى ۇيدە شانا بار. سىرقاس جىگىتكە شانا جايلى بولادى. اكەسىن ەرتە كەتسە، ات-شانانى الىپ قايتادى...
سيەۆەرسيەۆ ونىڭ قالادا تۇراتىنىن تۇسىنە قويمايدى. اكەسىن نەگە الىپ جۇرەتىنىن دە بىلىڭكىرەمەي وتىر...
ەرتەڭىنە ءبىر ات-اربا، ءبىر ات-شانا جولعا ءتۇستى...
ات شانانىڭ دەلبەسىندە ارىق قارا شال قاتپا وتىر. العا سول ءتۇستى. بەكەتاي جاياۋ ەردى.
ورىستار دا جالعىز ات ارباعا كەزەكتەسىپ ءمىنىپ، اياق سۋىتادى. عىلىمي ەكسپەديسيانىڭ جۇگى اۋىر. شانا مەن ارباعا ءبولىستىرىپ سالىندى.
قالاعا تۇندەلەتىپ جەتتى.
قاراڭعىدا قاي ورىستىڭ ءۇيىن شۋلاتىپ جۇرەدى. مەكەمەلەر بولسا دا جابىق. ال قازالىدا سيەۆەرسيەۆ ەشكىمدى بىلمەيتىن. بەكەتاي ورىس قوناقتارىن شەگەبايدىڭ ۇيىنە ءتۇسىردى.
قازالىدا كورنەكتى ءۇي ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا، ءبارى دە قالانىڭ ورتالىعىندا ەدى. سونىڭ ءبىرى — جانارال ءۇيى. فيتينگوف ەسىمى بەكەتايعا دا تانىس. ەرتەڭىنە قوناقتارىن قىزىل قىش ۇيگە ءوزى باستاپ اپاردى.
تەگىن كىسىلەر ەمەس سياقتى. جانارالدىڭ تاكاپپار اديۋتانتى قوناقتاردىڭ الدىندا قۇراق ۇشىپ، ەسىك اشتى.
— داۆاي، بەكەتاي، ۆمەستە زايدەم!
سيەۆەرسيەۆ قازاق جولباسشىسىن گەنەرالعا ەرتە كىردى. ءوزى جانارالمەن تەرەزەسى تەڭ ادامشا سويلەسەدى.
بەكەتايدىڭ تۇسىنگەنى قوناقتار قازالىدان شىققان سوڭ، اقمەشىتكە تارتىپ، ءارى قاراي شۋ وزەنىنە قاراي جىلجيدى ەكەن. ودان ءارى الاتاۋعا شەيىن بارادى...
گەنەرال شۋ وزەنى ءوڭىرى قوقان حاندىعىنا قارايتىنىن، ءار ءتۇرلى قاراقشى قازاقتاردىڭ كوپ ەكەنىن ايتىپ، قاۋىپ-قاتەردى كوبەيتتى. قازاقتاردى دالانىڭ جابايى توناۋشىلارى دەگەن جەرى بەكەتايدىڭ شىمبايىنا باتىپ وتىر. سيەۆەرسيەۆ ەركە بالانى اقىلعا كەلتىرۋدى ويلايتىنداي، كەزىنىڭ قۇيرىعىندا قۋلىق كۇلكى، اقىرىن داۋ ايتادى. اقىرى دەگەنىنە كوندىرىپ تىندى.
اڭگىمە جايباراقات ارناعا تۇسكەن. سيەۆەرسيەۆ ءسوز اراسىندا گەنەرالعا بەكەتايدى تانىستىردى. ماقتادى. اقمەشىتكە شەيىن جولباسشى كەرەك... قاسىنا بەكەتايدى ەرتۋدى ءوتىندى.
وسى كەزدە بۇلاردىڭ ۇستىنە بەكىنىس كومەندانتى كىردى. گەنەرال ءوز جانىنا بۋلاتوۆقا سيەۆەرسيەۆتى تانىستىردى. اناۋ قايتا-قايتا باس شۇلعىپ جاتىر. قوناقتارىنىڭ مىقتى تورەلەردەن ەكەنىنە بەكەتاي ەندى شاك كەلتىرگەن جوق.
ۇزىلگەن اڭگىمە قايتا جالعاسىپ، بەكەتايدىڭ ەسىمى اتالعاندا بۋلاتوۆ ەلەڭدەدى. باياعىنى ۇمىتپاعانى بايقالادى. ءشۋلستىڭ اتى اتالدى. گەنەرالدىڭ قازاق جىگىتىنە قاراعان كوز جانارىندا اۋەستىك بار، زورلاعانداي جىلى شىرايلاندى. سيەۆەرسيەۆ ەكەۋى كەلىستى.
بەكەتاي قاسىندا جۇرگەن ورىستىڭ بەلگىلى عۇلاما كىسى ەكەنىن بىلىڭكىرەمەيدى. ءبىراق ىقىلاستى ەدى.
سىر بويىندا كۇن ءبىر تۇندە جىلىنىپ شىقتى. قار دەل-سال ەرىپ جاتىر. قوناقتار تاعى دا ەكى-ۇش كۇن بوگەلدى.
اقمەشىتكە شەيىن ات-اربامەن جۇرەتىن ەدى.
كۇنشۋاق كوكتەم. جەر بەتىندە جاپپاي كوك قىلتاناقتاپ جاتىر. دالادا ساۋمال ءيىسى اڭقيدى.
جولاۋشىلار ارادا ءتورت قونىپ، بەسىنشى كۇنى تۇسكە جاقىن اقمەشىتكە جەتتى.
وندا دا ورىس اكىمدەر سيەۆەرسيەۆتى قۇشاعىن جايىپ قارسى الىپ، جالبىراقتاپ قالعان. ءتۇرى ۇلىققا كەلمەيتىن كىشىك مىنەزدى ادامنىڭ بويىندا، باسقا جۇرتتان ەرەكشە ءبىر قاسيەت بار ەكەنىن بەكەتاي دا توپشىلايدى.
قوشتاساتىن جەردە سيەۆەرسوۆ تازشا بالانىڭ ءاتى-جونىن تاعى ءبىر پىسەنتتەپ سۇراپ الىپ، قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ قويدى. "قازالى بەكىنىسىنەن قىرىق شاقىرىم جەردە، اقيرەك القابىندا تۇرادى. ورىسشا تۇسىنەدى. شەكتى رۋىنىڭ كۇلىك اتتى ازعانتاي اتالىعىنان ەكەن. وسىدان ون ەكى جىل بۇرىن، شتابس-كاپيتان شۋلسكە دە جولباسشى بولىپ، قىزمەت كورسەتىپتى. مەن بەرگەن جيىرما بەس سوم اقشانى الۋدان باس تارتتى. بەكەتاي قاتپايەۆتان ءتۇبى ورىس اكىمشىلىگى ءۇشىن پايدالى ازامات شىعاتىنىنا مەن كامىل سەنەمىن. تاعى حالىقتى باسقارۋدىڭ الدا تالاي قيىنشىلىعى كەزدەسۋى كادىك. قابىلەتتى ادامداردى سوندا ءوز ورتاسىنان ىزدەستىرگەن ماقۇل بولاتىن شىعار. بۇل جاعدايدى سىزگە، وسى جىگىت نازارىڭىزدا بولسىن دەپ جازىپ وتىرمىن..."
بۇل سيەۆەرسيەۆتىڭ ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ اتىنا، سىر وڭىرىندەگى قازاقتاردى باسقاراتىن ۋاكىلى كوللەجەسكيي اسسەسور وسمولوۆسكييگە جازعان حاتىنان ءۇزىندى ەدى.
ورىس عالىمىنىڭ ءوز تاعدىرىنا بۇلاي بەل شەشىپ ارالاسىپ جۇرگەنىن بەكەتاي بىلگەن جوق.
ەكى جىلدان كەيىن وسمولوۆسكيي قاتپايەۆ بەكەتايدى ىزدەتتى. جانقوجا باستاعان كوتەرىلىستەن كەيىن، سىرداريا بويىنداعى ديحان قازاقتار جەردەن قۋىلىپ، الەك-شالەك بولعان جاعدايى بار... سول جەر وزدەرىنە قايتارىلعالى جاتىر. اقيرەك القابىنداعى ەگىستىك ايماقتىڭ داۋ-شارى كوپ ەدى. قازاقتاردى ءوز جەرىنە ورنالاستىرۋدا بىلگىلىكتى بىرەۋ كەرەك بولدى.
قاتپانىڭ تازشا بالاسى وسىلاي كۇتپەگەن جەردە ۇلكەن قىزمەتتىڭ تۇتقاسىن ۇستايدى.
— بۇل كۇندە ب ا ق سوقىردىڭ كوزىنە، تازدىڭ باسىنا قونعان زامان عوي... — دەپتى بايسالباي سونى ەسىتكەندە.
ەندى ءبىر جىلدان كەيىن قازالى ۋەزدىك قالاعا اينالاتىنىن، تازشا بالا ورىس ويازىنىڭ ورىنباسارلىعىنا سايلاناتىنىن ول كەزدە ەشكىم بىلگەن جوق.
* * *
بيىل ەكىنشى جاز، جانقوجا بوقان تاۋى ماڭىن جايلاپ وتىر. قىس قىستاۋى دا بوقان تاۋىن پانالايتىن ەدى.
ەكى كوشتىك جەردە ەجەلگى پىكىرلەسى قاراساقال دابىل باتىر وتىرادى. قىزىلدىڭ ىشىندە ءبىر بولەك شومەكەيلەر، ءابىلقايىر اۋلەتى ءپىرالى سۇلتان سولاردىڭ اراسىنا كوشىپ كەلىپتى.
ءبارى دە قۇرىعى ۇزىن ورىس اكىمشىلىگىنەن قاشىپ-پىسىپ جۇرگەن ەل. قازاق قىرىق رۋ، بولەك-بولەك كوشىپ جۇرەدى. قىزىلكۇم ءوڭىرى مازاسىز ەدى. ەكى كۇننىڭ بىرىندە مال ۇرلانادى. سوندا بارىمتاعا اتتانىپ، جىلقى الىپ، دۇرلىكتىرىپ جاتقان ەشكىم جوق. ورىستەگى تۇيەدەن ەكەۋ-ۇشەۋىن قاعىپ كەتەدى. بۇل كەزدە قول قيمىلى دا ۇساقتادى...
جانقوجا اۋىلى — ون بەس ءۇي. ءبارى دە وتەگەن-نۇرىمبەتتىڭ كىندىگىنەن تاراعان بالالار. ءبىر ءۇي قىرعىزدى ەسەپتەمەگەندە، نەمەرە-شوبەرە تۋىستار ەدى.
بۇل اۋىلدى ۇرى-قارى توڭىرەكتەمەيدى. قانشا ايتقانمەن جانقوجانىڭ اتاعى بار. سۋىق قولدى سودىرلار دا سودان قورقىپ، بۇل اۋىلدى الىستان وراعىتىپ وتۋگە تىرىسادى.
ءبىراق قۇداي دا ساقتاعاندى ساقتايدى. جىلقى مەن تۇيەنىڭ كۇزەتى مىقتى. بالا-شاعاعا دا سەنبەي، تۇنگى كۇزەتكە ەستەكباي مەن جاۋقاشار ەكەۋىن شىعارىپ، ودان قالسا جانقوجانىڭ ءوزى باراتىن ەدى...
ەگەر قاتەلەسپەسە، بيىل جاسى سەكسەن التىدا بولۋى كەرەك. باتىردىڭ قازالى تۇبىندە جەگەن سوققىسى مىقتاپ مۇقاتىپ كەتتى. ءبىر قىستىڭ ىشىندە ەڭكەيىپ قالعان. "ءبورى ارىعىن بىلگىزبەيدى، يتكە سىرتىن قومپايتار"، سونىڭ كەرى وعان دا كەلدى. كۇندىز تۇيەلەردى كوزدەپ قايتۋعا شىققاندا، قايراتىن قايدا سىيعىزارىن بىلمەي جۇرگەن جوق. مۇسادان تۋعان كوپ جامانعا جانقوجانىڭ ءالدى ەكەنىن، قايراتى قايتپاعانىن ءبىلدىرىپ قويعىسى كەلەدى...
ميزام ايىندا پەيىشتىڭ ءجۇزىن كورگەندەي، قىزىلقۇمدا ءتىرى جان ءبىر جاساپ قالادى. قوڭىر سالقىن كەش تۇسكەن كەزدە قانداي. تۇستىك بەتتەن ادەمى سامال لەبى ماقتاداي جۇمساق دەمىمەن ساقالىڭدى سىيپاپ ءوتىپ، قويىن-قونىشىڭا كىرەدى. الدىندا پەيىش سالقىنى سەۋىپ وتكەندەي، سوعان قارسى جورىتا بەرگىڭ كەلەدى.
جانقوجا تۇيەلەردىڭ بەتىن اۋىلعا قاراي قايتاردى. تۇيە بالاسى — تورە بالاسى... وسى ماقالدىڭ اسەرى مە، باتىردىڭ ەسىنە الدەقالاي بۋرا تورە ءتۇستى. بۇل دا ءابىلقايىردىڭ اۋلەتىنەن... بيىل ەرتە كوكتەمدە جانقوجاعا سوعىپ، سالەم بەرىپ كەتكەن. ول دا قىزىلعا كوشىپ شىعادى ەكەن.
جانقوجا بۋرا تورەنىڭ ەسىمىن باياعىدان بىلەدى. الدىندا جانعازى سۇلتان مەن ەلكەي، حيۋا سىپايلارى سىر وڭىرىندەگى ەلگە ويران سالاتىن جىلى قاسىندا بۋرا تورە دە جۇرەتىن ەدى. ودان بەرى دە ون ءبىر جىل... قايدا بۋرانىڭ جامان اتاعى ەسىتىلەدى. قوقان قولاستىنداعى قوڭىرات... قىزىلداعى الىم-شومەن، تابىن... ونىڭ ارالاماعان جەرى جوق. ءبىر جەردە بەيبىت اۋىلداردى ويرانداپ، مالىن قۋىپ، ءبىر جەردە كەرۋەن تونايدى... سوڭعى جىلدارى بارىمتاعا شىعىپ، جىلقى الىپ ءجۇر...
تابيعاتىندا ۇرى-قارىعا جانى قاس جانقوجا بۋرا تورەنى دە جاقتىرمايدى. ءبىراق ۇيگە كەلگەن قوناققا ۇيدەي وكپەڭدى ايتۋعا بولمايدى. سىر بەرمەي باققان.
بۋرا تورە ارقار ۇرانىن شاقىرىپ، ورىسقا قارسى اتقا قونعىسى كەلەدى ەكەن. حيۋا حانى قاسىنا اسكەر قوساتىن بولىپ قۇلشىنىپ وتىرعانىن دا ايتتى. جانقوجانىڭ كوز الدىندا ون ءبىر جىل بۇرىن بولىپ وتكەن قاندى قىرعىن... ءىشى مۇزدادى.
بىلتىر قىس سىر بويىنداعى ەل ابىگەر، ورىس سولداتتارى اياقتى مالدى سىپىرىپ الىپ، قان قاقساتىپ جاتتى. جانقوجانىڭ قىرسىعى جازىقسىز الىمگە ءتيدى. باتىر سولاي ويلايدى. ءىشىن يت جىرتقانداي، كوپكە شەيىن كۇيزەلىپ ءجۇردى.
بيىل ەلى ءىشى تىنىشتالعان حابارىن ەستىپ وتىر. ورىس اكىمشىلىگى الىم-سالىقتى دا ازايتقان كورىنەدى. كۇيزەلگەن ەلدىڭ تىرشىلىگى وڭالسىن دەگەنى عوي. قانشا جامانداعانمەن، وسى ورىستاردا مەيىرىم-شاپاعات مول...
بۋرا تورەگە سونى ايتتى. الىم-شومەن ورىسقا ەندى قارۋ كوتەرمەيدى. قارتايعان جانقوجانىڭ اتتان سالعان داۋىسىن كىم ەسىتكەندەي. ورىستارمەن ءبىر ۇستاسىپ كورگەن. قالعان ومىرىنە مول جەتەتىن ساباق الدى...
تورە اۋىلدان كەيىپ اتتاندى.
حيۋانىڭ اسكەرى... ول اسكەردىڭ جاعدايىن جانقوجا بىلمەيتىندەي. حيۋادان شىققان سەگىز مىڭ قولدى جانقوجانىڭ ءبىر ءوزى جايعارىپ ەدى. سوڭىندا مىڭ جارىم جىگىت... راس، ورىستار دەر كەزىندە جەتىپ، كومەككە كەلدى. كەيىن ەسىتتى عوي، ەروفەيەۆتىڭ اتتاندىرعانى ەكى ءجۇز سولدات ەكەن. مىلتىق داۋىسىن ەسىتكەندە، حيۋانىڭ ءۇش مىڭ قولى بىت-شىت بولىپ، اقيرەكتەن ءارى اسقان...
قازالىدا زەڭبىرەك بار... ورىس زەڭبىرەگىن قايىق ۇستىنە دە ورناتادى. ونىڭ داۋىسىن ەسىتكەندە، حيۋا حانى كىرەتىن تەسىك تاپپاس!
حيۋا قازاقتى ءقايبىر جەتىستىرىپ ەدى...
ءامۋداريا بويىنداعى قالىڭ قاراقالپاقتىڭ كورگەن كۇنىن جانقوجا دا ەستىپ وتىر...
بۇل ورىستارمەن ۇستاسىپ جاتقاندا، ول جاقتا دا قىرعىن ەكەن.
بىلتىر حان ەلشىسى كەلىپ كەتتى. باتىر قازالىعا اتتاناتىن بولسا، ءبىر مىڭ اسكەر قوسىپ، قولدايتىنىن ايتىپ وتىر.
الدىڭعى جىلى قاراقالپاقتار ءبۇلىنىپ، حيۋا حانىنىڭ قولىن سول بايلاعان كورىنەدى...
ول بۇلىكتىڭ نەدەن شىعىپ، ونى كىم باستاعانىن جانقوجا دا ەسىتكەن. ەلشىلەردىڭ "ەھەھە"-سىنە ەلىككەن جوق.
قايداعى جاڭالىقتى جاقاي بىلەدى عوي. كوتەرىلگەن قاراقالپاقتاردى الاكوز ەرنازار باتىر باستايدى ەكەن.
جاننازار جاڭاداريا بويىندا وتىرعاندا قولىندا مىرجىقتىڭ بالاسى ەرنازار بولعانىن جانقوجا دا ەستيدى. كەيىن بالۋان اتاعى شىقتى. بىر-ەكى رەت قازاق اۋىلدارىندا تويعا كەلىپ، كۇرەسكە تۇسكەن. جاۋىرىنى جەرگە تيگەن جەرى جوق.
سوندا الاكوز ەرنازار ايدوس ءبيدىڭ تۇقىمى بولدى عوي. ءبارى دە ىزدەپ شىعادى. جانقوجا ارپانىڭ تۇقىمىنان بيداي ونگەنىن كورمەپتى-اۋ...
بىلتىردان بەرى بۇل اۋىل مالىن ۇرگەنىشتىڭ بازارىنا ايدا— تادى... قاراقالپاق كوتەرىلىسىنىڭ بۇگە-شىگەسىن باتىر كەيىنىرەك ەسىتتى.
الاكوز ەرنازاردىڭ حيۋا حانىنا الدىرمايتىن سىڭايى بار ەكەن. قازاقداريا بويىنداعى ءبىر تۇبەككە مىقتاپ بەكىنىپ، تورت-بەس مىڭداي قول جينايدى. سول كەزدە حيۋا حانى قاراقالپاقتارعا قاراقالپاقتى سالىپ، الداپ قولعا ءتۇسىرىپتى...
الاكوز ەرنازار قولداۋلى قوڭىرات. وعان قارسى ون ءتورت رۋ كەنەگەستىڭ جاس جىگىتى بالا ەرنازاردى سالعان كورىنەدى.
اۋەلى ءىش تارتقانسىپ، الاكوز ەرنازاردىڭ قولتىعىنا كىرەدى. حيۋا حانى بەكىنىپ جاتقان قاراقالپاقتاردىڭ بار قۇپياسىن بالا ەرنازار ارقىلى ءبىلىپ وتىرادى...
كەيىن قولباسىنىڭ سەنىمىنە كىرىپ العان سوڭ، بالا ەرنازار قالىڭ قولدى قوڭىراتقا اتتانۋعا ۇگىتتەيدى. وندا تورت-بەس جۇزدەي عانا سىپاي بار، ءبىر سوكقىدان قالمايدى. ال قوڭىرات قولعا تۇسسە، ەكى ارىس قاراقالپاق تۇگەل اتقا قونادى...
الاكوز ەرنازار شەرعازىدان تۋعان كوپ جاماننىڭ ءبىرى — زارلىقتى حان كوتەرەدى ەكەن. ءقايتسىن، قاراقالپاقتار دا قازاق سياقتى قىرىق رۋ... قاي جەردە رۋ-رۋ بولىپ بولىنسە، ەل دە التىباقان الاۋىز... حان كوتەرۋ ارقىلى الاۋىز ەلدى ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناعىسى كەلگەن شىعار...
كەنەسارىنى ءالىم ىشىنە شاقىرعاندا، جانقوجانىڭ ءوزى دە سولاي ويلادى.
حان اۋلەتى — قازاق ءۇشىن ايبات. قاھارىنان سەسكەنەدى...
بەكمىرزانىڭ اقىلى قاي سۇلتاننان كەم ەدى؟ ەگىزىنىڭ سىڭارى جاقايىمعا ءسوزىن تىڭداتا الماي قور بولدى...
قاراقالپاقتار زارلىقتى حان كوتەرەدى.
قوڭىرات قالاسى الىنسا، زارلىق حاننىڭ ابىرويى اسقالى تۇر. ەرنازار ءۇشىن ءبىردىڭ ابىرويى - مىڭنىڭ ابىرويى...
ال كەنەگەستىڭ قۋ بالاسى قاراقالپاق قوسىنىنىڭ قاي جولمەن جۇرەتىنىن، كىمنىڭ قاراۋىندا قانشا قول بارا جاتقانىن حيۋا حانىنا الدىن الا حابارلاپ قويعان....
قالىڭ قولدىڭ ءبىر بولىگىن باتىر بەكىنىستە قالدىرىپتى.
ەكى مىڭ قولمەن قوڭىراتقا اتتانعان ەرنازار الاكوز ون بەس شاقىرىمداي شىققان جەردە توسقاۋىلعا ۇرىنادى.
قايدا جۇرتتى ساتقىن بيلەر قۇرتادى...
قازالىعا اتتاناتىن جولى... بايسالبايدىڭ اۋىزىنا قاراعان قالىڭ جاقايىم بۇعىپ قالدى. ورىستىڭ تىزەسى باتقان ون شاقتى اۋىلدان ءبىر ءجۇز-اق جىگىت كەلىپ ەدى..
سول جولى ايىمبەت تە ۇيالعاننان توبە كورسەتتى. ءالى التى كىشكەنە ەنشى الىسقان جوق. اسان ءبارىبىر جانقوجانىڭ تۋى استىنا جينالادى... ايىمبەت ەرتەڭگى ابىرويىن ويلاپ كەلدى. ءبىراق زەڭبىرەك داۋىسىن ەسىتكەن بويى تۋدى جىعىپ، الدى-الدىنا قاشقان... يتجەمەس ايتىپ وتىر. باسقا كىسىدەن ەستىسە، سەنبەس ەدى. ايىمبەت تۋدى ادەيى جىقتى. سولاي قالىڭ قولعا ۇرەي شاقىرىپ، ىرىتكى سالعىسى كەلگەن ەكەن...
كەيدە اشۋ قىسقاندا، ايىمبەت اۋىلىن شاۋىپ الاتىنداي، جانقوجا جارىلىپ كەتە جازدايدى.
ءبارى الگى بۋرا تورەدەن شىقتى-اۋ. حيۋا حانىن ماقتاپ، اۋىزىنا كەلگەنىن وتتايدى...
تورە تۇقىمى ازدى عوي.
بىلتىر جانقوجانىڭ اۋىلىنا سەرعازى سۇلتان كەلدى. ول دا شەرعازى تۇقىمى. زارلىقتىڭ تۋعان ءىنىسى ەدى.
اعاسىنىڭ ىنجىقتىعى تۇبىنە جەتكەنىن ايتىپ وتىردى.
ءسىرا، ونىڭ دا حاندىقتان دامەسى بولسا كەرەك...
ءقازىر باسىنان باقىت قۇسى ۇشقان. كۇنكورىسى ناشار ەكەنىن ايتىپ شاعىندى. كەيىن ءتۇسىندى، زارلىقتىڭ ءارۋاعىن ساتىپ، اۋىل-اۋىلدان جىلۋ جيناپ ءجۇر ەكەن...
جانقوجانىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلادى. سەرعازىنىڭ قوسارىنا ات جەتەكتەتتى...
ءبىر اپتادان كەيىن سەرعازىنىڭ قازالىدا جۇرگەن حابارى ەستىلدى. ورىس اكىمىنە بارىپتى...
قالتاسىندا ورىس تورەسى بەرگەن جيىرما بەس سوم كۇمىس تەڭگەسى بار، ەكى تۇيە تارى الىپ، اۋىلىنا قايتقان كورىنەدى...
ءابىلقايىر تۇقىمى ۇرلىق قىلىپ كۇنەلتەدى، ودان قالسا، ەل اقتاپ جىلۋ جيناۋعا شىعادى...
زامان ازدى... سامەكە ونى سولاي قورقىتادى. ەل ورىسقا باعىندى. مالىڭ مەن جانىڭ ەسەپتە... ونىڭ ءبارى بەكەر. مال بۇرىن دا ەسەپتە ەمەس پە ەدى. قازاق زەكەتتى مالىنىڭ سانىنا قاراپ، ءپىتىردى جانىنىڭ سانىنا قاراي تولەيتىن ەدى. ەسەپپەن قورقىتاتىن ەشتەڭەسى جوق. بالانى سولداتقا الادى ەكەن دەسىپ ءجۇر. ەستەك پەن نوعاي دا سولاي بولىپتى. ودان تولىسى شايقالىپ، ەل باسىنا ورناپ جاتقان اقىرزامان كورىنبەيدى. قازاقتىڭ ودان ارتىق جەرى قايسى، ءتىپتى سول نوعايدىڭ ءبىر بولەگى شوقىنىپ كەتكەنىن دە ەسىتتى. جانقوجا قۇدايدىڭ بىرلىگىنە، قۇراننىڭ شىندىعىنا شاك كەلتىرگەن جان ەمەس. شوقىنۋ جايى ەسكە تۇسسە، جانى تۇرشىگەدى. ءبىراق ونىڭ دا ۇركە قوياتىن ەشتەڭەسى جوق ەكەن. قۇداي بار، ول شىن پەندەسىن ءوزى ساقتايدى. ەندەشە، وعان دا تاۋەكەل!
ەلدى توزدىرىپ جۇرگەن زامان ەمەس، ازعىنداعان ادام. جانقوجانىڭ جاس كەزىندە، ماساتى مەن ماۋىتى كيەتىن قازاق شىڭ توعايدا بىرەۋ ەدى. ال ءقازىر ماۋىتى شاپان، ماقپال بەشپەنتتى ەكىنىڭ ءبىرى كيىپ ءجۇر. تۇرمىس، تىرشىلىك، تۇتىنۋ بۇيىمدارى دا وزگەرگەن، ءالى دە نەشە وزگەرەدى. جاماندىق وندا ەمەس، ادامنىڭ پەيىلىندە... قازىرگىنىڭ ءبيى قوماعاي تارتتى. بايشوقى مەن بەكارىستان بىرەۋدىڭ اقىسىن جەدى دەپ ەشكىم ايتپايتىن ەدى. بالە رامانقۇلدان باستالدى. بايسالباي مەن ايىمبەت... ورىس سالعان سالىقتان بىلتىر تالاي مالدى باسىپ قالعانىن جۇرت ايتىپ ءجۇر... ەندى ازباعان نەمىز قالدى؟
جانقوجانىڭ ويى ءبىر قازىقتىڭ اينالاسىندا شىر اينالادى.
تۇيەلەر قاپتاي ءتۇسىپ، اۋىلعا قاراي بەتتەپ بارادى.
اۋىلدىڭ توبەسى كورىندى.
ەسىكتىڭ الدىندا جەلىگە تورت-بەس ات بايلانىپ قالىپتى.
اتتاردىڭ ءتۇسى بەيتانىس... قوناقتار عوي...
باتىر قوناق كەلسە قۋانىپ قالادى. ىشىمەن اقتارىلىپ، شەر تارقاتىساتىن ادام كەرەك. كوك ەشكىگە قامشى سالدى...
* * *
— اكە، بۇقارباي باتىر... — يتجەمەس اكەسىن اتتان ءتۇسىرىپ الىپ جاتىپ، قوناقتىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ تا ۇلگىردى.
تابىنداردىڭ جاز جايلاۋى بەس-التى كوشتىك جەردە وتىر ەدى. جانقوجا بۇقاربايدىڭ بۇل كەلىسىنە كادىكتەنىپ قالدى.
كەنەسارى ءباتيما قارىنداسىنىڭ بۇرىمىن كەستىرىپ، قورلىق بەرەتىن جولى شىرىلداپ ارا تۇسكەن بۇقارباي عوي... ونىڭ ءجۇزىن سول ساپارىندا العاشقى رەت كوردى.
ەكىنشى رەت كەزدەسكەنى وسىدان ون جىل بۇرىن...
ءبىر بولەك تارتۋىل تابىننان ايدارقۇل جىلقى الىپ... ات ءۇستى ۇرىستا قۇرمانايدان كىسى ەلەتىن ەدى.
كەنەسارىنىڭ كوشكەن كەزى. حيۋانىڭ باسپاشىلارى كۇن قۇرعاتپايدى. ونسىز دا ايدارقۇلعا اشۋلى جۇرگەن جانقوجا قۇن سۇراپ بارۋعا اسىققان جوق.
ءارى تابىن اۋىلدارى قوقان حاندىعىنا قارايدى. جەر اياعى قيان. ءبىر جاعىنان سىر بويىنا ورىس كەلىپ ورنادى...
ءار جەردە تابىننىڭ جاقسىلارى كەزدەسىپ قالعاندا، جانقوجا قۇرمانايدىڭ ءولىمىن ەسكە الادى. قۇن تولەۋگە ولار دا قۇل. ءبىتىم بەرىك بولۋ ءۇشىن ءالىم مەن تابىننىڭ ءتورت كوزى تۇگەل وتىرۋى كەرەك... سولاي سيىرقۇيىمشاكتانىپ كەتتى.
تارتۋلى — بۇقاربايدىڭ تۋىسى، وعان جانقوجانىڭ بۇيرەگى بۇرادى. كەنەسارىنىڭ ىزىنە ەرىپ كەتكەن باتىر ورالعاندا، سىر بويىنا ورىس كەلىپ جاتىر... قاسىم اۋلەتىن ورىس اكىمشىلىگى جاۋ كورەتىنىن بىلەدى. ونىڭ سوڭىنا ەرگەن ادامدى دا جاقتىرا قويماس. جانقوجا جىعىلعانعا جۇدىرىق سالعان كىسىدەي بولعىسى كەلمەدى..
اتاقتى حيۋا شاپقىنشىلىعىنان ءبىر جىل كەيىن كىسى قۇنى ءبىتتى. قاسىندا سەيىلدىڭ بايقادامى بار، ەستەكبايدىڭ بۇقاربايى بار. ءالىم جاعىنان جانقوجانىڭ قاسىنا بەكارىستان مەن بەكمىرزا، بايشوقى ەردى. ءبىر ەردىڭ قۇنىمەن ءبىتىستى.
كىسىسى ولگەن قۇرماناي تۋىسى ىرزا ەمەس. كۇنى كەشەگە شەيىن جانقوجانى سىرتتاي قاجىرتىپ ءجۇردى.
— باتىر قارتايدى. بۇقاربايدان ىعىسىپ قالدى...
اعايىننىڭ بۇل ناساعىن جانقوجا دا ەستيدى. سىر بەرگەن جوق. ەل ءىشى بۇلگىن، قازاقتىڭ جاۋى كوبەيىپ كەتكەن زامان.... تابىندارمەن قىرقىسقىسى كەلمەدى. ءارى ءباتيماعا ارا تۇسكەن بۇقاربايدى دا سىيلايدى.
الاتاۋدىڭ مەن قايتتىم ارجاعىنان،
قامالادى جاۋ دۇشپان جان-جاعىمنان.
تار جەردە الىپ شىققان تۋرا اجالدان،
اق جاكە، اينالايىن ءارۋاعىڭنان...
بۇقاربايدىڭ سەرىلىگى قالمايدى. قۇن داۋى بىتكەن سوڭ، ۇيىنەن قوناقاسى بەردى. سوندا وسى ەلەندى ايتىپ، جانقوجانىڭ كوزىنەن جاس شىعىپ ەدى.
سويتكەن بۇقاربايعا بۇرناعى جىلى، قازالىعا اتتاناتىن جولى، قاتتى كوڭىلى قالدى.
سىر بويىندا ءالىم قوبالجىپ جاتىر. جانقوجا بۇقارباي مەن بايقادامعا شاپقىنشى اتتاندىردى. ات شىلبىرىن سۇرايدى.
ەكەۋى دە قول جيناپ، قوسىلاتىنىن ايتىپتى.
ءبىراق، سوزدەرىندە تۇرمادى. بايقاداممەن سىرلاس ەمەس، بۇقاربايعا جان تەڭگەرمەيتىن ەدى. قىر شەكتىسىنەن ەسەتتى، تابىننان بۇقاربايدى كۇتتى. ەكى ءىنىسى دە توبە كورسەتكەن جوق. جانقوجانى جەرگە قاراتتى.
سول بۇقارباي ءوزى ىزدەپ كەلىپ وتىر.
— جاكەمنىڭ ەكى جىلدان بەرى سىرتتاپ جۇرگەنىن ەسىتتىم، — دەيدى. — "ارىماسىن" ايتقالى كەلدىم...
اۋىلدا جان قالعان جوق، سەگىز قانات ءۇيدىڭ اۋزى-مۇرنىنان شىققان. جۇرتتىڭ ءبارى بۇقاربايدىڭ اۋىزىنا قارايدى.
كەنەسارى شاپقىنشىلىعى ءسوز بولدى. مارال يشاننىڭ اۋىلىنداعى ويران... حاننىڭ سارى ۇيسىنمەن كەتىسەتىن سەبەبى. قىرعىز الاتاۋىنداعى جورىق... بەسىگىمەن سۋعا اعىزىلعان بالالار...
— سويقان بولدى عوي. حان نيەتى قارايدى. ناۋرىزبايدىڭ جۇرگەن جەرىنەن شۋ شىعادى. اقىرى انتقا ۇشىرادى...
— ادام ءبىر بالەگە جولىعارىندا سولاي بولادى...
جانقوجا تەرەڭ ويلى، اقىرىن سويلەيدى.
— مەنى سىرتىمنان ءولىم جازاسىنا كەسىپتى. — بۇقارباي اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاستىردى. — بوپاي دەگەن قارىنداسى بار. ءسوز سودان ۇشىندى. ناۋرىزبايدى شاقىرىپ الىپ، ولتىرۋگە بۇيىرادى. مەنى ساياتقا الىپ شىعىپ، قامسىز وتىرعان كەزىمدى اندىپ، شاۋىپ تاستايدى ەكەن. تورەگەلدىنىڭ تاقجانى ايتتى.
— قاي تورەگەلدى؟
— ءوزىمىزدىڭ قاراساقال تورەگەلدىنىڭ بالاسى. — بۇقاربايدىڭ الدىندا دومبىرا، بەتىن قولىمەن باسىپ وتىر. — بۇرىن جورىققا شىققاندا ناۋرىزبايمەن بىرگە ءجۇرىپ، ءبىر توسەكتە قۇشاقتاسىپ جاتاتىن ەدىك. ءبارى قالدى. جورىتۋىلدان تيىلدىم. جولعا شىقسام، قاسىمنان قىرىق جىگىتىمدى قالدىرمايمىن...
— ارينە، ساقتىق كەرەك!
— الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە كەنە حاننىڭ قوسىنى التى مىڭ ادامعا جەتتى. قولدىڭ انا شەتىندە — ناۋرىزباي، مىنا شەتىندە — مەن، — اڭدىسىپ جۇرەمىن. — بۇقارباي داۋىسىن كوتەرە ءتۇستى. — ءبىراق قاشانعى اڭدىسارسىڭ. ءبىر كۇنى قاپى ۇرعىزاتىنى انىق. قانىما قارايدىم. قاسىمدا قىرىق جىگىت، كەنەسارى تىككەن اق ورداعا ات ماڭدايىن تىرەدىم. حان شارت كەتتى. بايقاپ تۇرمىن، ايايتىن ءتۇرى جوق. ايقايدى سالدىم!
اھ، ەي!
ءاي، حان كەنە، قىزدىرما مەنىڭ ءتىلىمدى،
قازدىرما ماعان ءتۇبىڭدى!
سىرتىڭا سالىپ تۇگىڭدى!
باستاما جامان ىرىمدى،
قارا قازاق قوزعالسا،
اۋىزدان جيىپ كۇلكىڭدى،
ايتقىزباي تيار جىرىندى!
سىرتىمنان ءولىم بۇيىرىپ،
وسىنشا نەگە ءبۇلىندىڭ؟
قىز دەگەندى جاۋ الار،
ولتىرمەك تۇگەل، سەن مەنىڭ،
قيسايتا المايسىڭ قىلىمدى!
قولىڭنان كەلسە ىستەپ كور،
جانقوجا مەن سەيىلدىڭ
ءوزى-اق الار قۇنىمدى!
— ءپاۋ!
— ءوزى دە ولگەن شىعار!
— سويتپەسە بۇقارباي بولا ما؟!
جۇرت ءبىر-بىر دۋىلداسىپ باسىلدى.
— كەنەسارى سىلق ءتۇستى. ءوزى قىرعىزدىڭ جەرىندە، قاندى قىرعىن باستالعالى تۇر. ماعان قول جۇمساسا، قول بولىنەدى. سودان قورىقتى-اۋ دەيمىن. — بۇقارباي ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى. — ەكى كۇن وتكەن. ناۋرىزبايعا توڭتورىس كۇيىم، ماڭىنا جولامايمىن...
— اپىر-اي! — دەدى جاقاي شىبىجىقتاپ.
— ءتۇن ءىشى ەدى. قول شەتىندە جاتقام. بىرەۋ دۇسىرلەپ كەلە جاتىر ەكەن. تورى توبەلدىڭ تۇياق ءدۇبىرى، تانىدىم. قولىم نايزادا، قيمىل جوق. ناۋرىزباي ەكەن. "ەي، بۇقارباي! ساعان كەنەكەم ءولىم جازاسىن كەسكەلى قاشان. ءباتيمانى توركىنىنە اپارىپ سالاتىن سەن ەدىڭ. قىزدى جاۋ دا الادى. بوپايدىڭ قىلمىسىنا نامىستانسام، ساعان قول جۇمسايتىن بولسام، جىگىتتىگىم قايسى؟!" — دەدى.
— ەر ەكەن-اۋ!
يتجەمەس پورا-پورا جىلاپ وتىر.
"... اق جاكە، اينالايىن ءارۋاعىڭنان..."
بۇقارباي اراسىندا ولەڭدەتىپ كەتەدى.
بۇل ءتۇنى ءبىرى — قارت، ءبىرى — جىگىت اعاسى ەكى باتىر كوز ىلگەن جوق. جاسى ۇلكەنى جاسى كىشىگە مۇڭىن شاعادى. ورىسقا قارسى اتقا قونعانى، ەلدىڭ كوڭىلىن قيماپ ەدى. ءبىراق جاماندار ەكى تالاي جەر كەزدەسكەندە جاۋعا تاستاپ كەتتى...
قازاق — كۇنى قۇرىعان حالىق قوي. حيۋا كەلدى، بۇل وڭدىرمادى. قوقان الدى، ول وڭدىرمادى. كاپىر دە بولسا ولاردان ورىس مەيىرىمدى ەكەن. بىلتىر قازاقتىڭ اياقتى مالىن سىپىرىپ العانىن ەستىپ، ورىستان ءتۇڭىلىپ ەدى. بيىل الىم-سالىقتى ءبىرجولا توقتاتىپتى... باتىر قۋانىپ وتىر.
— ءالىم الاۋىز. بەلسەنىپ شىعىپ، ەلدىڭ مۇڭىن ورىسقا بارىپ ايتاتىن ادام تابىلمادى عوي. — جانقوجا كۇرسىندى. — اساننان جينالعان مالدىڭ ءبىر بولەگىن ايىمبەت باسادى. جاقايىمدا بايسالباي... جاقسىدان تۋعان جاماندى قارتايعاندا كوردىك. انا ءبىر شوقىندى ءتىلماشقا قوسىلىپ الىپ، ەل باسىنا كۇن ءبىر جاۋسا، تەرەك ەكى جاۋادىنىڭ كەرىن كەلتىرىپ جۇرگەن دە سولار...
ونى بۇقارباي دا راستايدى.
اقمەشىت قامالىن ورىس العالى بەس-اق جىل. سەيىلدىڭ بۇرىنعى داۋلەتى دە ورتايعان جوق. ءقازىر بايقادام اكەسىنەن وزدىرىپتى. الگى ەل ابىسىرەڭ بولىپ جاتقان ەكى جىلدىڭ ىشىندە قارا بۇقارانىڭ قانىن تەسپەي سورعانىن ايتىپ وتىر...
— قاندىسور ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جاز جايلاۋى ەدى. — بۇقارباي دا مۇڭىن شاقتى. — كەنەسارىنىڭ سوڭىندا مەن كەتتىم. ەستەكبايدىڭ باسقا تۋىسىندا باس كوتەرەر ەشكىم جوق. بايقادام سونى پايدالانىپ، قاندىسوردى جاز جايلاۋىنا اينالدىرادى...
— كەلدىڭ عوي، ەندى سۇرامايسىڭ با؟ — قياناتقا شىداماي— تىن جانقوجا باسىن جاستىقتان جۇلىپ الدى.
— كەلگەن بەتتە قوقاننىڭ جاساۋىلدارىنان بوي تاسالاپ ءجۇردىم. ودان ورىس تاپ بولدى. ساعان كەلە الماعاندا دا، سول بايقادامنىڭ قاباعىن باقتىم عوي. كەشە كەنەسارىنىڭ باتىرى بولعان بۇقارباي ەندى بۇلىكتى باستادى دەپ جۇرەر دەپ قورىقتىم... وندا ورىس قىر ىزىمە تۇسەدى! — بۇقاربايدىڭ شىن سىرى ەدى. — ءقازىر ورىستىڭ الدىنان ءوتتىم. شەكپەن جاۋىپ، شەن تاقتى. ول دا جاكەمنىڭ ارقاسى. ورىس جانقوجاعا قوسىلماعان قازاقتىڭ ءبارىن جارىلقاپ جاتىر...
— وعان دا تاۋبە... — جانقوجا كۇرسىندى.
— بىلتىردان بەرى ەكى-ۇش جەردە توسىپ، بايقادامنان جاز جايلاۋىم قاندىسوردى سۇرادىم. سىرعىتىپ ءجۇر. — بۇقارباي قاتۋلاندى. — قاشانعى سىرعىتار دەيسىڭ، كورەرمىز...
بۇل كەزدە تاڭ ءبىلىنىپ قالعان. جانقوجا دارەت الۋدىڭ قامىنا كىرىستى.
* * *
جانقوجا ءتىرى. ءتىپتى ەل ءىشىنىڭ داۋ-شارىنا ارالاساتىن كورىنەدى... بيىل قىزىلدا ەكى-ۇش جەردە بارىمتانىڭ حابارى شىعىپ، ەل دۇرلىگىپ ەدى. جانقوجا ارالاسىپ، داۋلاسقان ەكى جاقتى بىتىمگە كەلتىرىپتى...
جانقوجا توقسانداعى شال. تورىنەن كورى جۋىق... ونى ءبارى دە ءبىلىپ وتىر. ءتىپتى ونى سول كورگە تەزىرەك كىرگىزگەنشە اسىعىپ جۇرگەندەر دە بار...
كۇندەيدى دەيتىن، — توقسانداعى شال، ابىروي العاندا قانشا جەرگە ۇزايدى... كەيبىرەۋلەر ودان قۇتىلا الماي جۇرسە، ونىڭ ءمانى تەرەڭدە جاتىر...
بۇل كۇندەرى قازاق اراسىندا باتىرلىقتىڭ جاڭا ءبىر ءتۇرى شىققان. بۇرىنعى باتىرلار جاۋدى الىستان ىزدەيدى ەكەن. نەمەسە ەل نامىسىن قورعايدى... ەل ۇستىنە جاۋ كەلسە، ەڭ الدىمەن اتقا قوناتىن دا باتىرلار ەدى...
ودان كەيىن باتىرلىقتىڭ جاڭا ءبىر ءتۇرى — بارىمتاشىلار قاپتادى. كورشى اۋىلدان جىلقى الادى... ول ءالى دە كەزدەسەدى.
ءبىزدىڭ ءسوز قىلعالى وتىرعان باتىرلارىمىز — ونىڭ ەڭ جاڭا ءتۇرى. بۇلار — ۇرىلار. بەيقام وتىرعان اۋىل كورسە، ۇرىنىڭ قۇدايى بەرەدى. مال العاندا ىمى-جىمىن بىلدىرمەيدى...
جانقوجانى كورە المايتىندار دا وسىلاردىڭ ىشىنەن شىعادى. ويتكەنى دۇنيەدە اشىلماي كەتەتىن قىلمىس جوق... ۇستالماي كەتكەن ۇرى دا سيرەك... ۇرىسىن تاڭبالاپ تاپقان جۇرت ەسەسىن ىزدەگەندە جانقوجاعا بارادى...
ال جانقوجا قىلمىستىنى تىپىر ەتكىزبەيدى.
دابىل باتىر، قارتايعاندا قۇداي اتىپ، تۇرىكپەننەن جىلقى الادى ەكەن. جانقوجانىڭ اتىن ول جاقتا دا بىلەتىن بولسا كەرەك. تۇرىكپەن قاراقۇمىن جايلايتىن شاۋدىرلەر جانقوجاعا كەلىپ شاعىنىپتى. باتىر دابىلعا دالەل ايتقىزعان جوق، تۇرىكپەننىڭ جىلقىسىن قايتارتادى...
ەندى قيقار شالدىڭ تىرشىلىگىن تىلەپ كەر!
بۋرا تورە سوڭعى جىلدارى بارىمتانىڭ ىزىنە تۇسكەن. حاندىق ءداۋىرى قايتا ورالماسىنا كوزى جەتتى. قوقانعا باردى — ءبۇلدىردى. ءوزىن قولعا تۇسىرە الماعان تاشكەنت قۇشبەگىسى قاتىن— بالاسىن تۇتقىنداپ قالعان. اراعا ءابىلقايىردىڭ ءارۋاعىن سالىپ، ازار الدامەن قۇتقارىپ الدى...
ودان ورىستىڭ ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ جولىن توساتىندى شىعاردى. ءابىلقايىر تۇقىمىنىڭ كەز كەلگەنىن سۇراساڭ، سۇلتان پراۆيتەل ءبىر-بىر ەلدى بيلەپ وتىر. بۋراعا تاستاعان تولارساق بۇيىرماي قويدى. تاپقان ەكەن موندىباستى! بۋرا ورىستان كەك قايتارۋدى ويلاعاندا، كەرۋەن تونايدى...
ءقازىر سىر بويىندا قاپتاعان ورىس بەكىنىسى، كەز كەلگەن توبەنىڭ استىندا ورىس مىلتىعى قىلتيادى.
بۋرا تورە ىعىسا-ىعىسا قىزىلدان شىقتى.
بۇل كىشى جۇزدە ءابىلقايىر اۋلەتىنىڭ كەتكەن كەگى بار ما؟ نۇرالىنى قاڭعىرتىپ، ەسىم حاندى باۋىزداپ ولتىرگەن دە سولار... قىزىلدا كىشى ءجۇز اۋىلدارى... شاۋىپ الساڭ مال كوپ...
ءبىراق جانقوجا...
بىلتىر كوكتەمدە سالەم بەرە بارعاندا، باتىردىڭ نازارىن بايقاعىسى كەلگەن. حيۋا حانى... كومەككە كەلەتىن قالىڭ قول... ونىڭ ءبارى ەلكەي سۇلتاننان ەسىتكەن ۇزىنقۇلاعى ەدى. جاڭاداريا بويىندا ەكى ءجۇز ەلۋ سىپاي توبە كورسەتكەنى راس. ءبىراق ورىس قامالىمەن جۇمىسى جوق. جاقىن ماڭايداعى قازاق اۋىلدارىن قورقىتىپ-ۇركىتىپ، زەكەت جينايدى. ءبارى دە الدىنعى جىلى جانقوجاعا ەرىپ، قازالىعا شاۋىپ قىلمىستى بولعان اۋىلدار...
ورىسقا بارىپ پانالايتىن بەت جوق. ەندى حيۋا حانى سەيىت مۇحاممەدكە زەكەت تولەمەي كورسىن!
ول شىندىقتى اقىلعا سالىپ ويلاعانداي، بۋرا تورە تەرەڭ اقىلدىڭ يەسى ەمەس.
جانقوجا اتتان سالسا، التى ءالىمدى تىك كوتەرەتىنىن بىلەدى. سول كەزدە كۇرىش اراسىنداعى كۇرمەك بولىپ، بۋرا تورە دە قوسىلادى...
باتىردان بەتى قايتتى.
جانقوجا جاۋعا شاپپاق تۇگىل، ءوزىن جاقتىرماي قارسى الدى. ءتىسى شىققان بالاعا شايناپ بەرگەن اس بولمايدى، بۋرا بالا ەمەس، باسقانى تانىماسا دا، قاباقتى جاقسى باعادى.
الجىعان شالدىڭ نەگە جاكتىرمايتىنىن دا سەزىپ وتىر. قىزىلعا كەلگەن سوڭ دا قاراپ وتىرماي، بىرەۋلەرمەن تالتاقتاسىپ قالعانى بار... بىرەۋلەردەن مال ۇرلاتتى...
سونى ەسىتكەن جانقوجا، ارينە، جاقتىرمايدى.
— قۇداي ءوزىن المايدى ەكەن!
بيىل كۇز ەلكەي سۇلتاننىڭ ۇيىندە وتىرىپ، بۋرا وسى ءسوزدى ايتادى ەكەن.
ەلكەي سۇلتان قازاق سالتىنا العىر. انا جىلى سىر بويىنا ورىس كەلىپ جاتقاندا، جانعازىنىڭ قاسىنان تابىلدى. ەكەۋلەپ ءجۇرىپ، حيۋا حانىنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركەدى... قالىڭ قولمەن شىعىپ-اق ەدى. تالاي اۋىلدى ويراندادى...
اقىرى نە كەرەك، ابرويسىز ءىس بولدى...
ەلكەيدىڭ قاراقۇمعا قاراي جىلجىپ قونعانىنا التى-جەتى جىل. قازالى بەكىنىسى ءمىز باعاتىن ءتۇرى جوق. ورىس جانارالى اقمەشىتكە قاراي اتتانعالى جاتقانىن ەسىتكەن. الدىنان شىقتى.
ورىستارمەن ءقازىر دە جاقسى. الىم-شومەن مەن تابىن اراسىنداعى داۋ-جانجالعا ارالاسا جۇرەدى.
قازاق ورتاسىندا جانقوجا ءار جەردە الدىنان توسىپ ءجۇر.
بۋرانىڭ ءسوزى قامشى بولدى.
وسى جانقوجانى ورىستار نەگە ىزدەمەي جاتىر؟ بوقان تاۋى قازالىدان سالت اتتى جولاۋشىعا ءتورت-اق كۇندىك جول. ەلۋ-الپىس سولداتتى اتقا قوندىرسا، الادى دا كەلەدى...
ەلكەي اتقا قوندى...
قازالىدا ونىڭ تانيتىنى بۋلاتوۆ. جولى تۇسسە، ونىڭ كەڭسەسىنە باس سۇعا كەتەدى...
بۇل جولى دا تىكەسىنەن بۋلاتوۆقا كىردى.
ورىس تورەسىنىڭ الدى بوس ەمەس، بىرەۋ كىرەدى، بىرەۋ شىعادى. ەلكەي سۇلتان ىقتى-جاردى تىڭداپ جاتقان جوق، ەسىكتەن ومىراۋلاپ كىردى.
تورەنىڭ سالقىن سالەمدەسكەنىن دە ەلەگەن جوق.
ورىستار ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ، الدىن بوساتپادى.
اقىرى، جۇرت تارقادى-اۋ. جەر جۇتقانداي جىم-جىلاس، جالعىز ءتىلماش نوعاي قالعان. ەلكەيدىڭ قىزمەت ادامى تۇسكى تاماققا اسىعاتىنىمەن شارۋاسى جوق. بۋلاتوۆ قاباق شىتادى. اۋىل اماندىعىن ازەر سۇرادى...
— تاقسىر، جانقوجا...
— جانقوجاعا نە بولىپتى؟ — تورە ەلەڭ ەتتى.
— ءالى ءتىرى ءجۇر! بوقان تاۋى ءبىر توبەنىڭ استىندا، ءتيىپ تۇر. قىرىق-ەلۋ سولدات جىبەرسەڭ، كۇنى ەرتەڭ قول-اياعىن بايلاپ الىپ كەلەر ەدى. مەن ءوزىم باستاپ بارام!
بۋلاتوۆ ونىڭ جۇزىنە تەسىلە قاراپ، ءسال وتىردى. قازاق قانداي قاتال... قاستاندىق جاساردا قانداي قىلمىستان دا تارتىنبايدى. قۇداي بىلەدى، جانقوجا وسى ەلكەي سۇلتاننىڭ جىلقىسىن قۋعان جوق، اۋىلىن دا شاپقان جوق... وندا ورىستاردان كومەك سۇراپ جاتپاي-اق، ساۋداسىن بىتىرەر ەدى...
وتىرىپ-وتىرىپ ءتىل قاتتى.
— جانقوجا نەشە جاسقا شىقتى؟
— توقسانعا كەلگەن شىعار... — ورىس تورەسىنىڭ ونى نەگە سۇراعانىن بىلمەيدى، ەلكەي داعدارىپ قالدى. — الدە سەكسەن بەستە مە ەكەن؟..
— ورىس سولداتتارىنىڭ سەكسەن بەستەگى الجىعان شالمەن اۋرەلەنىپ جۇرۋگە ۋاقىتى جوق! توقسانعا كەلسە، قارتايىپتى عوي، جانقوجانىڭ ءوزى-اق ولەدى...
— اۋ، اۋ!..
بۋلاتوۆ ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتىر ەدى. ەلكەيدىڭ داۋىسىن ەستىپ تۇرىپ قايىرىلعان جوق. نوعاي ءتىلماش تورەنىڭ ايتقان ءسوزىن قازاقشاعا اۋدارىپ تۇر. كوزى ەجىرەيگەن ەلكەيگە قاراپ، كۇلىپ جىبەردى.
"جانقوجانىڭ قارتايىپ ءوزى-اق ولەر..."
بۋلاتوۆتىڭ ەلكەيگە ايتقان وسى ءسوزى سول كۇنى-اق اۋىل-اۋىلعا تاراپ كەتتى.
* * *
تاعى دا ءبىر قىس ءوتتى.
مامىر ايى تۋىپ، كۇنشۋاق كوكتەم باستالدى.
باتىر بۇل كۇندەرى ۇيدەن سيرەك شىعاتىن. سەكسەن جەتى جاس، ادام بالاسى ءۇشىن از عۇمىر ەمەس، قارتتىق ەڭسەگە مىنگەن-اق سياقتى. ونى شال ۇزەڭگىگە اياق سالعان كەزدە ءبىلدى. ەكى ۇمتىلىپ، ەر ۇستىنە ازەر شىعىپ ەدى.
اتقا مىنگەن سوڭ اق سۇڭقار تۇلەپ شىعا كەلگەندەي. ءبىراق ءبىر باۋىر جەر جورىتقان جوق، بەلى اۋىرىپ، قارا سانى سىزداي باستادى. بىر-ەكى رەت ىشەگى ءتۇيىلىپ قالعانداي بەلگى بەرىپ، ازەر بوساتتى. بەتىندەگى اجىمدەرى جيىلەپ، قاباعىنا كىربىڭ تۇسكەن. تارامىس قولدىڭ سىرتىنداعى قان تامىرلارى ادىرايىپ كورىنىپ تۇر. ءوزى قۋ سۇيەگى مەن كۇر تەرىسى عانا قالعان ەكەن-اۋ... ايحاي، جاستىق... AT ۇستىندە ەكى كۇن، ەكى ءتۇن جورىتقاندا باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداۋدى بىلمەيتىن جىگىت كەزى... ءبىر باۋىر جەرگە شىداماي، سىر بەرىپ كەلە جاتقانى مىناۋ...
بۇركىت قارتايسا تىشقانشى... ءقازىر ونى سوزاقتى بۇزىپ العان جانقوجا دەسە كىم نانعانداي. التى الىمگە تورەلىك ايتقان باتىر بۇل كۇندە تەنتەك شال اتاندى. شىنىمەن-اق ادام قارتايعان سوڭ قازىمىر تارتىپ كەتەتىن بولعانى ما؟ جوق، جوق، جوق! بۇرىن اۋىلداعى بالالار جانقوجانىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن ەدى، ءقازىر جۇرە تىڭدايتىن بولدى. بىردەڭەنى جاسىرىپ پىش-پىش سويلەسىپ جۇرگەندەرى.. جانقوجانىڭ سوعان جىنى كەلەدى عوي. جاقاي ءىنىسى سياقتى قۋ جاقتار الدىنان شىعىپ، سوزدەن قاقپاقشى. وعان جانقوجا ءتىرى ءجۇرىپ كونە قويماس!
توقسان... توقسان دەگەن تور ەكەن... بۇقار جىراۋ... جارىقتىق ول دا توقسانعا كەلگەن-اۋ. ال جانقوجانىڭ توقسانعا ءۇش جىلى قالدى. ءازىر ءوزىن تورعا تۇسكەن تورعايداي سەزىنبەيدى. ءبىراق... قاراپ تۇرسا، قاتارىندا باستاس ازاماتتان ەشكىم قالىپ جارىماپتى-اۋ. جىلقامان باتىر، اقتان ناعاشىسى... توقساندى كورمەي ولگەن، مىناۋ اۋمالى-توكپەلى زاماننان ەرتەرەك كەتكەن، ول ەكەۋى باقىتتى ەكەن. ءبىر كەزدەگى سىيلاس ادامدارى كوز الدىنان ءوتىپ جاتىر، ەتىپ جاتىر. سەگىز سەرى، بەكارىستان بي... سولاردى ەسكە العاندا كارى كوكىرەگى سىزداي تۇسەدى.
كوز الدىندا كىرەۋكە، بۇلدىراتقان كوز جاسى ەكەن. ءوزى جاپانداعى جالعىز بەيىتكە ۇقسايتىنداي. جاقايمەن كىجىڭدەسىپ، جاۋقاشارعا جەكىرىپ، ايدارقۇلمەن الىسىپ... بۇل دوزاقتى كورسەتكەنشە، ءتاڭىر امانات جانىن الىپ، باقي ساپارىنا اتتانعانى كوپ ارتىق ەدى. ءبىر كەزدە بايدىلدامەن كوز الارتىسىپ، بەكباۋىلعا كەيىپ ءجۇردى-اۋ. مىنا جاماندار ول ەكەۋىنىڭ ساداعاسى كەتسە بولماي ما؟
جانقوجانىڭ ءىشى قان جىلايدى.
الدە بالادان دا، جانىنداعى ىنىدەن دە، جاناشىر جاقىننان دا بەزىپ، جالعىز ءۇي قاڭعىپ كەتسە مە ەكەن... ەڭ بولماسا، الگىدەي قورلىقتى كورمەس ەدى. قارتايعان كەزدە، قاجىعان كەزدە ادامعا جان تىنىشتىعى قىمبات. باياعى جالعىز اۋىل، قالىڭ ءتورتقارانىڭ شەتىندە وتىرعان كەزى... حيۋانىڭ قۋعىنىن كورىپ، مۇعالجار استى. سوندا جانقوجانىڭ تۇگى قۋراعان جوق. ءالى دە كوشتەن قالىپ، اشتان ولمەيدى. يتجەمەسى دە قۇرىسىن! باستا سالاق تا يت تە جەمەيتىن جامان بولاتىنىن تاۋىپ قويعان ەكەن. سالاق... ءقازىر سول ساپاق قايناعاسى دا جوق...
ءالى دە ويلاپ كەلە جاتىر ەدى. ە، الگى جالعىز ءۇي بەزىپ كەتسەم بە ەكەن دەگەننەن شىعادى-اۋ. جۇماباي ون ۇشكە شىقتى. بالىم قىرىق بىرىندە بالا كوتەرىپ، اق سازانداي ۇل تۋىپ بەردى. كەنجەسىنە باتىر جان تەڭگەرمەيدى. جۇماباي بالا بولسا دا، ءار نارسەنى بايىمداي جۇرەدى. ءتۇبى جامان بولماس... جۇمابايى بار... قاسىنا جيەنى شاعىرايدى الادى. جەتى جاسىندا اكەسىنەن دە، شەشەسىنەن دە ايرىلىپ، جانقوجانىڭ قولىنا كەلىپ ەدى... ودان بەرى دە ون جىل ءوتىپتى. شاعىراي تۋعان بالاسىنداي بولىپ كەتكەن... ەكى قاتىنىن ەرىتەدى. سونى ويلاعاندا، كوڭىلى بۇزىلدى. جانقوجا يتجەمەستى قاجىرتا باستاسا، ايبارشا كەيىپ قالاتىن. ءقازىر ول دا كەمپىر... الپىس جاستان اسپاي جاتىپ قارتايىپ ءبىتتى. ءقايتسىن بايعۇس... قانشا قۋعىن-سۇرگىن... سونىڭ ءبارىن جانقوجامەن بىرگە كورىپ كەلە جاتىر. ەشكى قىرىققان سايىن ءبىر ولەدى... قايعى مەن بەينەتكە ايەل بايعۇس شەپىك قوي...
شال وي تەرەڭىنە سۇڭگىپ بارا جاتىر ەدى.
الدىڭعى جاقتا اۋىلىنىڭ تۇيەلەرى كورىندى. قۇبا ءدوڭنىڭ باۋرايىندا شاشىراي جايىلىپ ءجۇر.
بۇگىن كۇندىز ەستەكبايدىڭ كەزەگى ەدى. باياعى جالقاۋلىعى قالمايدى. ءبىر قيانعا ايداپ تاستاپ، كەتىپ قالعانى عوي...
ەستەكباي اناداي جەردە ءبىر شوقاتتىڭ باۋىرىندا شۋاقتاپ جاتىر ەكەن. اعاسىن كورىپ، ەربيىپ تۇردى.
— جاكە، قايدا شىقتىڭ؟
— قاراساقالدارعا بارامىن. الگى ءپىرالى سۇلتان حابار ايتىپتى عوي. دابىل تاعى دا تۇرىكپەندەردەن جىلقى العان با؟ — جانقوجا قاباعىن شىتتى.
— وسى دابىلدىڭ جاسى دا جەتپىستىڭ ۇستىندە. ەلدى بىلتىر دا شۋلاتىپ ەدى. وندا دا تۇرىكپەندەر... — ەستەكباي كەيىستىك ءبىل— ءدىردى. — تۇرىكپەندە اكەسىنىڭ كۇنى بارداي، ونىسى نەسى؟ ءتۇبى وسى باسىن جۇتادى...
ءتورتقارادان جىلقى قۋىپ، كىسى ولتىرەتىن ەستەكباي... ەندى اقىل ايتىپ تۇرعان ءتۇرىن قاراسايشى. جانقوجا ەستەكبايدىڭ بەتىنە قاراپ تۇرىپ كۇرسىندى. وسى نەمە مەنەن مۇشەلى جاس كىشى. سودان كەلە، بەت-اۋىزى اجىمنەن كورىنبەيدى. يميگەن قارا شال بولىپتى دا قالىپتى...
سول ويىن ەندى ەسىتتىرىپ ايتىپ تۇر.
— ويباي، جاكە-اۋ، ءسىزدىڭ سۇيەگىڭىز بولات قوي. جاۋقاشار ەكەۋىمىزدەن نە كۇتەسىڭ.
— جاۋقاشار سەندەي ەمەس، ءالى لىپىپ تۇر. مىنسە، ات كوتەرە المايدى...
— اۋ، قانشا ايتقانمەن ەكى جاس كىشى ەمەس پە؟
— ەكى جاستى دا ءسوز قىلىپ تۇرعانىڭ...
— وندا ۋايىم جوق قوي. جىلقى كۇزەتىنە شىققان بالالار ايتىپ ءجۇر، جاۋقاشار ءبىر توبەنىڭ باۋرايىندا ۇيىقتاپ قالادى ەكەن. سودان جىلقى اۋىلعا قۇلايتىن كەز جەتكەندە، ازەر وياتىپ الاتىن كورىنەدى.
— ۇيقىدان جەتىسەر بولسا، جاڭا سەن دە ۇيىقتاپ جاتىر ەدىڭ عوي. — جانقوجا مىرس-مىرس كۇلدى.
— جالعىز ادام جالىعادى. قيسايسام، كۇنشۋاقتا قالعىپ كەتىپپەن. كوكەشكىنىڭ ءدۇسىرى ۇيقىمدى شايداي اشتى.
— وسى كۇنى ۇرى-قارى كوپ. جالعىز ءجۇرسىڭ، جازىم قىلىپ كەتەر. — جانقوجا اقىل ايتتى. — ادام قارتايعاندا، الدىمەن ۇيقىسى قاشاتىن سياقتى ەدى. جاۋقاشار ەكەۋىڭ قاباقتارىڭدى اشا الماي-اق قويدىڭدار عوي، — دەدى ازىلدەپ. — قوي، مىلجىڭداسىپ تۇرىپ قالدىم. قاراساقالداردىڭ اۋىلى ءبىراز جەر، مەن كەتەيىن!
— جالعىز شىققانىڭ نە؟ جاقايدى ەرىتپەدىڭ بە؟
— جاقايىڭ قۇرىسىن. بايقادامنىڭ اۋىلىنا كەتىپتى...
— بايقادام بەرى قاراي كوشىپ شىققان با؟
— مىندا كەلىپ نە بىتىرەدى؟ جىلداعى جايلاۋى شىعار...
— سالت اتقا ەكى كۇندىك جول...
— جاقاي ءبىر اۋىلعا قونادى، ءبىر اۋىلعا تۇستەنەدى. وعان ەرمەك كەرەك. ءبىر ايدا ورالادى عوي...
جانقوجا كوك ەشكىنى سىيپاي قامشىلاپ كەتە بەردى.
— جولىڭ بولسىن، جاكە!
— راحمەت...
شوقىتا تارتقان اعاسىنا قاراپ تۇرىپ، ەستەكباي كۇرسىندى. جاكەم دە قارتايدى... توقسان جاس... وڭاي ما؟..
ەستەكبايمەن مىلجىڭداسقانى جاقسى بولدى. شال ويدان سەرپىلىپ قالعان. كوكەشكىنىڭ دە ءجۇرىسى شيرادى.
دابىلدىڭ اۋىلىنا جەتكەندە، كۇن ەكىندى ەدى.
جانقوجا وسى ساپارىندا بەس كۇن ىركىلدى.
دابىلدى ەرتىپ ءپىرالىنىڭ اۋىلىنا باردى.
قاراساقالدىڭ باتىرى تۇرىكپەننەن جىلقى العانى بەكەر بولىپ شىقتى. دابىل بيىل ۇيدەن اتتاپ شىقپاعانىنا انت-سۋ ءىشىپ وتىر.
— تۇرىكپەننەن جىلقى الىنسا، دابىلدى تاباسىڭدار. مەنىڭ دە جاسىم جەتپىستىڭ ۇستىندە، ءىزىڭدى قۋىپ كەلە جاتىرمىن. ەندى بارىمتاعا شىقسام، توبەمنىڭ شۇقىرىن كورەيىن. — دابىل اشۋ شاقىردى. — وسى جىلقىنى الدىرىپ وتىرعان ەلكەي سۇلتان. بارىمتاشى جىگىتتەر ۇستايدى. تۇرىكپەننەن جىلقى الىپ، بۋرا تورەگە اسىرىپ جاتىر...
— ول سارىسۋدا وتىر. — ءپىرالى سۇلتان بۋرىل ساقالىن ءبىر سيپاپ قويدى. — بولار، بولار. ەلكەيدىڭ بۋرا تورەمەن سىبايلاس ەكەنىنە مەن دە سەنەمىن. بىلتىر سارىسۋدىڭ سىرتىنداعى قىپشاقتاردىڭ جىلقى الدىرعانىن ەسىتكەنمىن. سول تۇستا ەلكەي سۇلتان ۇرگەنىشتىڭ بازارىنا جىلقىنى تولتىرىپ جىبەرىپتى. ىلعي تورى قاسقالار دەيدى. بىرەۋلەر قىپشاق تاڭبا— سىن بايقايدى ەكەن...
— تورە تۇقىمى ەندى ۇرلىققا شىقتىڭدار عوي...
— مىناۋ بۇزىلعان زامان ادامداردى دا ازدىردى ەمەس پە، جاكە. — ءپىرالى شىنىمەن كۇيزەلىپ ايتتى. — ەندىگى قازاقتان جانقوجا تۋمايدى. سونداي-اق سۇلتان تۇقىمىنان دا ءابىلقايىر مەن ارىنعازى شىعا قويماس...
جانقوجا تۇرىكپەندەرگە ءپىرالى سۇلتان باستاعان ءتورت كىسى جىبەردى.
— دابىلدىڭ امان ەكەنىن ايت. ءبىراق كوزىمىز كورمەگەن جۇمىسقا ەلكەيدى كۇيدىرگەنىمىز دە ۇيات بولار. ەگەر ونىڭ بۋرا تورەمەن سىبايلاس ەكەنى راس بولسا، ءشاۋدىردىڭ جىلقىسى سارىسۋ بويىندا. سوندا سىلتە. قازاقتىڭ ۇزىن قۇلاعى بار ەمەس پە؟ سونداي ءبىر سىبىس ەسىتكەنىڭدى ايتارسىڭ...
بەس كۇنگە سوزىلعان وسى ساپاردان كەيىن، كوڭىلى تەتىك، قايتار جولىندا ات ۇستىندە جەڭىل وتىردى.
جانقوجانى ءالى دە حالىق سىيلايدى ەكەن. قاراساقال اۋىلى دا، شومەكەيلەر دە توبەسىنەن تىك تۇرىپ كۇتتى.
تالايدان بەرى كورمەگەن ۇزەڭگىلەستەرىمەن جۇزدەستى. سول جاقتا تورەمۇرات ءىنىسى ءجۇر ەكەن. جىر تىڭداپ، ءبىر جاساپ قالعان.
تورەمۇرات تۋار ايدىڭ باسىندا جانقوجانىڭ اۋىلىنا كەلەتىن بولىپ ۋادەسىن بەردى. بۇل اۋىلعا جىراۋ كەلىپ، بالا-شاعا جىر تىڭداماعالى نە زامان. ءبىر بۇيىرىندە سول تىلەگى بار، تورەمۇراتتى ءوزى شاقىردى.
قاتىن-بالا ءبىر قۋاناتىن بولدى...
كاپىر، ەركەك الىس ساپاردان ورالعاندا، بالا-شاعا ۇركىپ، كىرپىدەي جيىرىلىپ وتىرماسىن دا... جول ءجۇرىپ كەلگەن بەتىندە، اۋىلدى بيدايىقتاي قۋىراتىن بەكباۋىلدىڭ جامان مىنەزىن كورگەن سايىن، جانقوجا ۇيدە وتىرىپ كۇيىپ-پىسەتىن. ءقازىر اۋىلعا جەتكەنشە اسىعىپ كەلە جاتىر.
* * *
سول كۇنى تابىن ىشىنە جولاۋشىلاپ كەتكەن ساپارىنان جاقاي دا ورالىپ وتىر ەدى.
ءبىراق وز ۇيىنە تۇسكەن جوق. ءبىر قىردىڭ استىندا وتىرعان ايدارقۇل اۋىلىنا بارعان.
سودان سوڭ-اق سۇرگىن باستالدى.
ەڭ الدىمەن جاۋقاشار "جولاۋشىلاپ" كەتتى. جاقىن جەردە قاراساقال اۋىلى، وندا جاۋقاشاردىڭ تامىر-سۇگىرەي ادامى بار... بوي جازىپ قايتادى.
كەشكە جاقىن يتجەمەس اتقا قوندى.
— قايدا باراسىڭ، ەي؟
ون تورت جاسار جۇماباي اعاسىنىڭ شاۋجايىنان الىپ ءجۇر.
— ۇيدە قامالىپ قاشانعى وتىرامىز. ايدارقۇل اعامنىڭ اۋىلىنا بارامىن...
— مەن دە بارام!
— كەشكىسىن تۇيە قايتارارسىڭ! اۋلاق!
يتجەمەس شوقىتىپ الا جونەلدى.
جۇماباي قاسارعان جەرىنەن قان الادى. بۇل اۋىلدا وزىمەن جاسى قۇربى بالا دا جوق. ءىشى پىسىپ ءجۇر ەدى. ۇيەزدەپ تۇرعان جىلقىلاردىڭ ىشىنەن كوك بەستىنى تانداپ ۇستاپ، ايدارقۇل اۋىلىنا قاراي تارتىپ وتىردى.
قۇرمانايلار قوزى كوش جەردە وتىر. ىمىرت ۇيىرىلگەن كەزدە جەتىپ باردى.
ايدارقۇلدىڭ ۇيىندە جيىرما شاقتى جىگىت جينالىپتى. ءبارى دە كۇرماناي-قۇتتىققا قارايتىن اۋىلدىڭ ادامدارى. ورتاسىن— دا جاقاي، ەسىپ سويلەپ وتىر.
جۇمابايدى كورگەندە، ءبارىنىڭ دە اجارى وزگەردى. الدە نە جايلى استارلاپ سويلەسەدى.
جىگىتتەردىڭ الدىنا استاۋ تولى ەت كەلدى. جاقايدىڭ قولىندا قويدىڭ باسى، اۋىزى ەتتەن بوسامايدى.
— ءتۇن ورتاسى بولدى. ەندى اتقا قونايىق.
ايدارقۇل كوتەرىلگەندە، جۇرت ەرە تۇرەگەلدى.
ۇيدەن جۇماباي دا شىقتى. بالا كوڭىل، ءار نارسەگە اۋەس، جىگىتتەر قايدا بارسا دا، ونىڭ قالاتىن ءتۇرى جوق.
— ءاي، سەن قايدا باراسىڭ؟
ونى العاش اڭعارعان يتجەمەس ەدى.
— بارام...
يتجەمەس اشۋلانىپ كەلە جاتىر ەدى، ايدارقۇل باسۋ ايتتى.
— قايتەسىڭ سول شۋ شىعارىپ... بۇل قاراپ جۇرە مە، بالا نەمە كورگەن-بىلگەنىن اۋىلعا ايتىپ بارادى. ودان دا قاسىمىزدا جۇرگەنى ارتىق...
— ءجۇر وندا! وسىدان ۇيىقتاپ قالساڭ... — يتجەمەس ونى قاداپ الدى. — دالادا تاستاپ كەتەم!
ايدارقۇل باستاعان جىگىتتەر تۇنىمەن جورىتتى.
تاڭ اتىپ، كۇن شىقتى. ءتۇس قايتا ءبىر قۇدىققا جەتكەن. ايدارقۇل سول جەردە ات باسىن ىرىكتى.
— وسى ارادا ات شالدىرىپ، دەمالايىق. قاندىسور الدىمىزدا جيىرما-وتىز شاقىرىمنان ارتىق ەمەس. نامازدىگەردە اتقا قونساق، اي تۋا ساپ ەتەمىز!
...جاقاي تابىن اۋىلىنا تەگىن كەتكەن جوق-تى. بايقادام قۇپيا شاقىرتاتىن ەدى.
تارتۋلى تابىن شەكتىنىڭ كىسىسىن ءولتىردى. بۇقارباي ءبىر ەردىڭ قۇنىن تولەپ، وپ-وڭاي قۇتىلىپ وتىر... بايقادام سوعان وكىنەتىنىن ايتىپ وتىر.
كەنەسارىنىڭ سوڭىنا ەرىپ، بەيبىت ەلدى بورىكتىرگەن اش ءبورى قۇلاعىن تاعى تىكىرەيتتى. بايقادامنان قاندىسوردى داۋلاپ ءجۇر. سەيىلدىڭ بالاسى تۋىسى بۇقاربايعا نەگە ءتىسىن باسىپ وتىرعانىن جاسىرعان جوق.
— جايلاۋعا قاراي بەتتەپ كەلە جاتىرمىز. ءۇش كۇن بولدى، بۇقاربايدىڭ كوشى قىر ىزىمدە، ءبىر كوش جەر كەيىن جۇرەدى دە وتىرادى. — بايقادام قاتۋلاندى. — قاندىسورعا بۇرىن جەتكەنىممەن، بيىل وندا شاڭىراق كوتەرگىم كەلمەي وتىر. ءارى قاراي ءوتىپ كەتىپ، قورعانتۇزگە قونام!
— يتپەن يت بولىپ نەگە كەرەك... — دەگەنسىدى جاقاي.
— ءوزىم دە سونى ويلاپ وتىرمىن. — بايقادام ەندى توتەسىنەن تارتتى. — ءۇش كۇننەن كەيىن قاندىسوردا بۇقارباي اۋىلى وتىرادى. جىگىتتەرىڭدى جينا. ەستەكبايدىڭ بالاسى بايىدى. كەنەسارىنىڭ تاباعانىڭ ءتۇبىن جالاعان نەمە عوي. كوپ جىلقىنى، شەكتى سەندەرگە قيدىم! قۋىپ الىڭدار. بىلمەسە — حيۋاعا سىرعىتاسىڭدار. ءبىلىپ قالسا — بارىمتا. ەرتەڭ داۋ كوتەرىلگەندە، سەيىلدىڭ بايقادامى، شەكتى، سەنىڭ قاسىڭنان تابىلادى!
بۇقاربايدىڭ اتى قاھارلى. ءبىراق، ونى ءوز تۋىسى، سەيىلدىڭ بايقادامى تاستاپ كەتەتىن بولسا، ازعانتاي تارتۋلى، بۇلقىنعاندا قايدا بارادى. ءارى جىلقى بارىمتالاپ وتىرعان كەز كەلگەن قايمانا قازاقتىڭ ءبىرى ەمەس، جانقوجا اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى ەكەن. "اينالايىن، اق جاكە، ءارۋاعىڭنان" دەپ جۇرگەن بۇقارباي ەمەس پە؟.. جانقوجا اۋىلىنا اياعىن اڭدىپ-اڭدىپ باساتىن شىعار...
جاقاي-باقاي ەسەپتىڭ ادامى. اقىلعا سالىپ ولشەستىرۋگە شورقاق. بايقادامنىڭ ءسوزى ەلىكتىردى.
ءتورت كوشتىك جەردەگى تابىن اۋىلىنان ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ءجۇرىپ جەتىپ وتىر. اق تاناۋ اتتىڭ باۋىرى اق كوبىك ەدى.
كىسىسى ولەتىن دە، وعان ءبىر قۇن الىپ كوڭىلى بىتپەي جۇرگەن دە قۇراماناي تۋىسى. بۇل قىلمىس ايدارقۇلدىڭ قولىمەن جاسالۋى كەرەك. ات باسىن دا سوندا بۇردى.
بۇرىن قۇرماناي قىسىلعاندا، اقيرەكتىڭ استىنا تارى سەبەتىن ەدى. ءۇش جىلدان بەرى ودان دا ايرىلدى. قارا قاسقا كەدەي ايدارقۇل قىزىلدا كوشىپ ءجۇر.
باسقا قازاق قايراتىن بويىنا سىيعىزا الماس، بارىمتاعا اتتانادى. ودان قالسا، جالعىز جورىتىپ مال ۇرلايدى. قۇرماناي-قۇتتىق جىگىتسىز وتىرعان جوق. جاسى الپىسقا شىققانمەن، ايدارقۇل جورتۋىلعا جارايدى. ءبىراق، اۋىلىنىڭ جەلكەسىندە قۇبىجىق... ونىڭ اتى — جانقوجا... ءبىر نارسەڭدى سەزسە، باسىڭا بالە سالادى. جاۋلاسقان جاقتىڭ ءبىر مالىن ەكەۋ قىلىپ ءوندىرتىپ بەرەدى...
ال قۇرماناي ولسە، ونىڭ كۇنى ءبىر مىڭ قوي...
دالاداعى بايقادام وكىنىپ ءجۇر. جانقوجا ىلعي جاقىن قاراقتايدى. وسى شالدىڭ كەسىرىنەن ءار جەردە ەسەلەرى كەتىپ ءجۇر...
ايدارقۇل سول كەتكەن ەسەنى قايتارعالى بارادى...
جۇماباي ءالى ەشتەڭەنى ءتۇسىنىپ جارىتقان جوق-تى.
— ءاي، بوقمۇرىن! — دەدى ايدارقۇل، ءوزى وتقا جىلقىنىڭ ءسۇر ەتىن كومىپ جاتىر. — ءبىز بۇقاربايدىڭ جىلقىسىن قۋعالى بارامىز!
— بۇقارباي! — جۇمابايدىڭ جانى ىشقىندى. كوز الدىندا بۇقارباي، دومبىرانى الدىنا كەسە سالىپ وتىرعان ءبىر كەزى ەلەستەپ كەتتى. شوقالاقتاي ءىرى، ءار ساۋساعى جاس بالانىڭ بىلەگىندەي ەدى. — بۇقارباي ساعان قۋدىرادى جىلقىسىن!
— ءوي، جامان نەمە! بالىمنان تۋىپ، قايدان وڭايىن دەپ ەدىڭ!؟ جاكەمە ۇقساساڭ، جاۋ قايداسىڭ دەپ تۇرار ەدىڭ؟ — ايدارقۇل ءبىراز قىجىرتىپ الدى. — ەرتەڭ قالىڭ جىلقىنى قۋىپ، اۋىلدان قۇلايمىز. ءبىراق، جاكەم بىلسە، بالەگە شاتىلدىم دەي بەر. ساعان ايتايىن دەگەنىم "اۋىزىڭا بەرىك بول". قايدان كەلگەنىڭدى سۇراسا، ءداۋىتباي اۋىلىنداعى شىلدەحانانى ايت. دىمىڭ ىشىندە بولسىن!
جۇمابايدىڭ جۇرەگى الابۇرتادى. بۇلار اكەسىنەن جاسىرىپ ءجۇر ەكەن-اۋ... ەندى وتىرىك ايتىپ بارادى... "اينالايىن، اق جاكە، ءارۋاعىڭنان..." اكەسى — بۇقاربايدىڭ دوسى... سوندا مىنالاردىڭ اكە دوسىن جايلايتىنى قالاي؟ بۇقاربايدان جىلقى الادى...
بالا اقىلى تۇكپىرلەر ويلاستىرۋعا شورقاق. اقىرى كوڭىلىندەگى تۇيتكىلدى شەشە الماي قويدى.
نامازدىگەردىڭ شاماسىندا اتقا قونعان جىگىتتەر، ىمىرت ۇيىرىلگەنشە جورىتتى.
اي تۋدى.
— انە، جىلقى!
يتجەمەستىڭ كوزى قاراڭعىدا قاتەلەسپەيدى. تەپسەڭدە جاتقان كوپ جىلقىنى قيادان شالدى.
ال، جىگىتتەر، قاپى سوقتى دەگەن — وسى! — ايدارقۇل العا شىعا بەردى. — ءبىراق، جىلقىعا تيەتىن جەردە دىبىس شىعارۋشى بولماڭدار. قاندىسور التى-جەتى شاقىرىمداي عانا جەر. قولدان كەلسە، اۋىلعا ءتىل جىبەرمەيىك. ءبىز يتجەمەسكە ەكەۋىمىز جيىرما جىگىتپەن جىلقىشىلاردى اينالدىرامىز. جاۋقاشار، سەن جىلقىلاردى قۋ!
قالىڭ جاۋ وكپە تۇسىنان ساپ ەتكەندە، ءتۇن ورتاسى جاقىنداپ، قالعىپ-مۇلگىپ جۇرگەن جىلقىشىلار ساسىپ قالعان. سويىل ءسارت-سۇرت قاقتىعىسىپ وتكەندە، بەس-التى اتتىڭ ارقاسى بوساپ شىعا كەلدى.
— اتتان، اتتان!
الدە دە بەس-التى جەردەن اتتانداعان داۋىس شىعادى. جىلقى كۇزەتىندە ون-ون بەس ادام، كۇتىنىپ وتىرعان اۋىلدىڭ ءتۇرى. جورتۋىلشىلار ەندى دىبىستى قۋالادى.
ءبىر جىلقىشى اۋىلعا قاراي بەزىپ بارادى ەكەن.
ايدارقۇلدىڭ استىندا شابدار ايعىر، اياقتى جىلقى ەدى. ال انانىڭ مىنگەنى قاس تۇلپاردىڭ ءوزى... ارى-بەرىدەن سوڭ قاراسىن كورسەتپەي كەتتى.
ايدارقۇل ات باسىن كەيىن بۇردى.
جىلقى جوق، جىگىتتەر دە قارا ءۇزدىرىپ جوعالىپتى. ارت جاعىنان "اتتانداعان" داۋىس جارقىن-جارقىن ەستىلەدى. جۇرەگى ءدىر ەتتى. جالعىز ءجۇرىپ، بۇقاربايمەن كەزدەسىپ قالسا، امان بول! ايدارقۇل شابدار ايعىرعا قامشى باستى.
جىگىتتەرگە قوسىلعاندا، تاڭ اعارىپ قالعان.
— مەنىڭ اتىم بولدىردى. اۋىستىرىپ مىنەيىن. يتجەمەس بەس جىگىت الىپ، جىلقىنى قۋالاسىن. جاۋقاشار، قاسىمدا قال. قالعانىمىز قۋعىنشىلاردى توسىپ، قاشا ۇرىس سالامىز.
جۇماباي جاۋقاشاردان ايرىلمايدى. ات ءۇستى كورىپ تۇرعانى — وسى. ونداي قىزىقتان قۇر قالۋ قيىن ەدى.
بۇلار قۋىپ كەلە جاتقاندارى بايقادام اۋىلىنىڭ جىلقىسى ەكەنىن بىلگەن جوق. ءالى بۇقاربايدان قورقىپ ءجۇر.
قۋعىنشىلار ۇزدىك-سوزدىق جەتتى. جەكپە-جەك كەزدەسىپ قالىپ، ساتىر-سۇتىر سويىل سالىسادى. قۇرماناي-قۇتتىق ءازىر امان كەلە جاتىر.
بىرتە-بىرتە قۋعىنشىلاردىڭ توبى قالىڭدادى. قىرىق-ەلۋدەي جىگىت ەدى. ءبىر سويىلعا ەكەۋ-ۇشەۋدەن كەلىپ، قۇرماناي-قۇتتىقتىڭ قيمىلى جاسقانشاق تارتتى.
سويىلعا مويىمايتىن جاۋقاشار مەن ايدارقۇل عانا. الىپ دەنەلى جاۋقاشاردى ات الىپ ءجۇرۋى قيىن. قوسارىندا سال تورى ەدى. ءبىر ساتىر-سۇتىردان كەيىن، ات اۋىستىرىپ ءمىندى.
سول ەكى ارادا قۋعىنشىلار دا قاماپ قالعان ەكەن. جىگىتتەر باسى شاشىراپ كەتكەن. قاسىندا جۇماباي، اينالاقتاپ شىعا الماي جۇرگەنىن كوردى. ءبىر سويىل قاتە تيسە، قاڭباقتاي ۇشىرادى عوي... جۇمابايدان ايرىلىپ بارىپ، جاكەمنىڭ ءجۇزىن كورۋ قيىن بولار. جاۋقاشار اقىردى.
— تەز جوعال! جىلقىنى قۋىپ جەت!
جۇماباي ىقىلاسسىزداۋ قيمىلدايدى. ارتىندا قالىپ بارا جاتقان ات ءۇستى شايقاسقا قاراي-قاراي بارا جاتىر. ءبىر تابىن جاۋقاشاردىڭ سويىلىنان ۇشىپ ءتۇستى. جاكەڭ جارايدى. ول قۋانىشىن باسقانشا بولعان جوق، جاۋقاشاردىڭ اينالاسىندا بەس-التى توپىرلاسىپ قالعان. سويىل جاۋىپ كەتتى.
سال تورىنىڭ ارقاسى بوس، ويناقتاپ شىعا كەلدى.
— جاكەمدى ءولتىردى! — جۇماباي شىر ەتتى.
ءبىراق ونىڭ داۋىسىن ەسىتكەن جان جوق— ايدارقۇل قاشىپ بارا جاتىر ەدى. ارتىنا بۇرىلا المادى.
جۇمابايدىڭ كوزىنەن جاس ىرشىدى.
اتىنىڭ باسىن تەجەي ءتۇسىپ، قۋعىنشىلارمەن قاپتالداسا شاۋىپ كەلەدى. جىڭىشكە قاسىنىڭ ەكى ۇشى ءتۇيىسىپ قالىپ، ءتامپاق مۇرنىنىڭ ءۇستى ءجىپسىدى. ءبىراق كوز جاسى تيىلعان، جانارىندا ۇرەي بايقالمايدى. ال جاس بالانى تابىندار ەسكەرگەن جوق.
كەك... جاكەمنىڭ كەگىن الۋىم كەرەك!..
سونى ويلاعاندا تاس قۇلاق مىلتىق ەسىنە ءتۇستى.
تاس قۇلاقتى ىلعي بيازى شەكپەننىڭ ىشىندە، قوينىندا ساقتايتىن ەدى. قولىنا الدى.
ەكى كوزى قۋعىنشىلاردا. جاۋقاشاردىڭ كەگىنە تاتيتىنداي ادام ىزدەستىردى. مىنا بىرەۋ... توقپاق جالدى تورى ايعىردىڭ ۇستىندە ۇيدەي بولىپ وتىر. دوڭگەلەك ساقالدى، قىزىل شىرايلى كىسى. جاسى دا جاۋقاشار قۇربىلاس سياقتى. ماۋىتى شەكپەننىڭ ەكى ەتەگى جايىلىپ كەتكەن، شوقىراقتاي شابادى.
بۇقارباي ەمەس... ءبىراق، ودان كەم دە ەمەس...
جۇماباي كوك بەستىنىڭ جالى استىندا تاس قۇلاق مىلتىقتى تاسالاپ ۇستاپ كەلە جاتقان. كوتەرىپ الىپ كوزدەي بەردى. وڭ قولىندا مىلتىق، سول بىلەگىنىڭ ۇستىنە سالىپ، كوزىن قىستى.
تارس ەتكەن مىلتىق داۋىس، cap دالانى سەلك ەتكىزگەندەي. بايقادام كەۋدەسىن باسىپ قۇلاي بەردى.
— ويباي، بايقادام!
— اتىپ كەتتى!
— قۋىڭدار انا بالانى!
قۋارسىڭدار! جۇماباي تاقىمىن قىسىپ قالدى. ەتى قىزىپ العان كوك بەستى كيىكتەي ورعىپ تارتا بەردى.
تابىندار بايقادامنىڭ قاسىندا وشارىلىپ قالعان. قۋا تۇسكەن بەس-التى جىگىت جولدان قايتتى. بالانىڭ قولىندا مىلتىق بار... تاعى بىرەۋىن تارس ەتكىزىپ جۇرسە...
بايقادامنىڭ تورى الالارى توپ-توبىمەن قالىپ بارادى. ۇرەيى ۇشقان قۇرماناي-قۇتتىقتىڭ ارتىنا قايىرىلار دارمەنى جوق. قاشىپ بارا جاتىر..
ارتتارىنان جۇماباي دا جەتتى.
* * *
ايداركۇل اۋىلىندا تال تۇستە شۋ شىقتى. تابىنداردىڭ قولىنان ەكى قۇرماناي جىگىت شەيىت بولعان. قاتىندارى بەتىن الدى دا سالدى.
تالتۇستە جانقوجا اۋىلىندا شۋ شىقتى. جۇماباي جاۋقاشاردىڭ قالاي ولگەنىن ايتىپ وتىر...
باسقا وتەگەن-نۇرىمبەت جانقوجادان قورقادى. ەركەك كىندىكتەن ءبىر جان جوق، اۋىلدان بەزىپ كەتىپتى.
جانقوجا شىرت ۇيقىدا جاتىر ەدى. اۋىلداعى ەركەك كىندىك "ءداۋىتبايدىڭ ۇيىندەگى شىلدەحاناعا كەتكەلى" ەكى كۇن ءوتتى... تۇندە جىلقى كۇزەتىنەن قايتقان...
تاڭ الدىندا قالجىراپ كەلدى.
قاتىنداردىڭ وي باۋىرىن كەسكەن داۋىسىنان شوشىپ وياندى. وشاقتىڭ باسىندا جۇماباي جىلاپ وتىر.
ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان جاقايدى كوردى.
— مىناۋ نە، جاقاي؟!
— ويباي، جاكە، تۇسىنسەم بۇيىرماسىن! باستاپ جۇرگەن الگى دەلىقۇل ايدارقۇل دەيدى. كوزدەرىنە قارا ۇرىنىپ، ءشومىشتى تابىن سەيىلدىڭ بايقادامىنان جىلقى الىپتى عوي. الگى يتجەمەس ايتىپ وتىر...
جانقوجا جارىلىپ كەتە جازدادى.
— ءاي، سەن ول بايقادامنىڭ اۋىلىندا قىدىرىپ جۇرگەن جوق پا ەدىڭ؟ سوندا ءبىر سۇمدىقتى ويلاپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي. جىگىتتەردى سەن جىبەرىپ وتىرسىڭ!
— انە، بىردەڭە بولسا، بۇلار جاقايدان كورەدى. مىنە، يمانىم، مىنە، جانىم، بىلسەم بۇيىرماسىن!
جاقايدىڭ ساقالدى باسىمەن وتىرىك ايتىپ تۇرعانىن كورگەن كەزدە بالا جۇمابايدىڭ ەسى شىقتى. ءبىراق ۇلكەن كىسىنى ۇيالتۋعا بولمايدى. ۇيات — يماننىڭ قابى... ەس كىرگەلى ادەپكە ۇيرەتىلگەن بالا جاقايدىڭ ءجۇزىن جىرتىپ ءسوز ايتۋعا باتپاي وتىر.
— وشىرىڭدەر ۇندەرىڭدى!
جانقوجانىڭ ءالى قاتىندارىنا كەلەدى. ايبارشا مەن بالىمعا اقىرا ورنىنان تۇردى. قولىندا — جالاڭاش قىلىش، ەكى كوزى قانتالاپ كەتىپتى. جاۋقاشاردىڭ ۇيىنە كىردى.
— ءوشىر ۇندەرىڭدى، اتاڭا نالەتتەر! ۇيدە وتىرسا، مال تاۋىپ كەل دەپ قۇلاعىنىڭ قۇرت ەتىن جەيسىڭدەر! مال قۋا بارىپ ولسە، تاعى جىلايسىڭدار! قىرايىن با شەتتەرىڭنەن!
قاتىندار جىم بولدى.
بارىمتاعا اتتانىپ، ءتىرى قايتقان جىگىتتەردىڭ بىرەۋى جوق، جانقوجا ۇرىنۋعا قارا تاپپاي ءجۇر.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ جاۋقاشاردىڭ ولىگى اكەلىندى.
جانقوجا دالاعا شىقپايدى. جاقاي كىرىپ، جانازانىڭ جاعدايىن ايتىپ كەلە جاتىر ەدى. اقىردى.
— بۇلار — كاپىر. بەيبىت اۋىلدان جىلقى الىپ جانە ادام قانىن جۇكتەيدى. ونداي قانىپەزەر قۇداي ءجۇزىن كورۋى ءتيىس ەمەس. جانازا شىعارىلمايدى!
جاقاي ساستى. جان-جاكتاعى اۋىلدارعا الداقاشان شاپقىنشى كەتكەن. اقساقالداردىڭ الدى كەلىپ جاتىر. ءبارى دە كىشكەنەگە قاراعان اۋىلدىڭ ادامدارى... ءبارى دە جانقوجاعا كوڭىل ايتتى... اعايىن ولىكتەردى جايعاستىرۋدىڭ قامىن ويلاستىردى.
— جانازا شىعارىلمايدى.
كەشكە قاراي دابىل كەلدى. ءپىرالى سۇلتان كەلدى. اقساقالدار باسى كۇرالدى. ءبارى دە جانازانىڭ جاعدايىن ءسوز قىلادى. جالعىز جانقوجا قاسارىسىپ وتىر. "كاپىر" دەگەن ءبىر سوزىنەن تانعان جوق. جانازا شىعارتپادى.
ەرتەڭىنە سامەكە قوجا كەلدى.
شاريعات جولى قيىن. قوجەكەڭ نەشە ساققا جۇگىرتىپ ايتا باستاعاندا، جۇرت اۋىزىن اشىپ قالعان. جانقوجا دا قايىستى. ەگەر مىڭ ءۇش پاقىردىڭ جانازاسى شىعارىلماسا، كاپىردىڭ ۇلكەنى ءوزى بولعانداي ەكەن...
جانازا شىعارىلدى.
باۋىردىڭ ءجونى باسقا. جاۋقاشاردى الىپ بارا جاتقاندا، جانقوجانىڭ كوزىنەن جاس شىقتى.
— ال، ەندى جىلاڭدار...
وتىرعان جۇرت جىلاپ جاتىر.
جانازادان كەيىن جانقوجا اقساقالداردى ءبىر كۇن ۇستادى. جاعداي ايتىپ وتىرعان ىسپەتتى، ۇزاق سويلەدى.
— ...ءبىز دە جاس بولىپ كوردىك. تورىمىزدە — اكە، الدىمىزدا — اعا، الدىن كەسىپ وتپەيتىن ەدىك...
— وعان ءسوز بار ما؟!
— وندا ۇلكەندى سىيلايدى عوي!
— نە، مەن جاس بولىپ وتىرمىن با؟! — جانقوجا شيراتىلدى. — جىلقاماننىڭ سوڭىندا، جىلقايداردىڭ كەگىن قۋىپ بارا جاتقاندا ون جەتى جاستا ەدىم. ودان كەيىن ءبىر ادامنىڭ ماڭدايىنان شەرتكەن جەرىم جوق. باباجاننان دا قورقىپ قاشقان جوقپىن. وندا جانقوجانىڭ جاسى ەلۋدىڭ ۇستىندە، جازىقسىز قان توگىپ، كەسىرىمدى جۇرتقا تيگىزگىم كەلمەدى ەمەس پە؟ ال ايدارقۇل الپىس جاستا بارىمتاعا اتتاناتىنى قالاي؟
جۇرتتا ءۇن جوق.
— جانقوجانىڭ جاسى توقسانعا كەلىپ قالدى. الدىنان ەل كەتتى، اۋىزدان ءسوز كەتتى. قىزىلداعى قۇرماناي-قۇتتىق جەتپىس ءۇي. جانقوجانىڭ ءسوزىن ولار تىڭدامايدى. اۋىزدان ءسوز كەتكەنى ەمەي، نەمەنە؟ ءبىراق ەرتەڭ بالەسى اينالىپ كەلىپ مەنى تابادى. سىر اعايىن قايدان ءبىلسىن، جانقوجا بار داۋلەتتەن ايرىلعان سوڭ، بارىمتاعا شىعىپ وتىر دەيدى.
— قۇداي ساقتاسىن!
— جاكە، ايتا كورمە!
— كوزىمشە ايتارسىڭدار-اۋ. سىرت اعايىن نە دەيتىندەرىن وزدەرىڭ بىلىڭدەر. — جانقوجا قاتۋلاندى. — مەن مىنا بالامنان ەنشى الىسقالى بەكىندىم. ۇستىندە ءۇيى بار، باۋىرىندا بالاسى بار. جۇمابايدى دا وسىعان قالدىرامىن. قارشاداي بولىپ قاندى وقيعاعا قاتىستى. بالا بولىپ وڭدىرماس. نەكەلى قاتىندارىما ەشكىمنىڭ ورتاعى جوق شىعار. مىنا ءبىر جەتىم جەتى جاستا قولىما كەلىپ ەدى. ادال ءسۇت ەمگەن جيەنىم، قاسىما وسى شاعىرايدى ەرىتكىم كەلىپ وتىر...
اقساقالدار باسۋ ايتتى.
جانقوجاعا ءسوز وتپەيدى. اقىرى دەگەنىن ىستەپ تىندى. ەنشىنى دە ءوزى ءبولىستىردى. ءتورت ساۋلى ىنگەن، ەكى اتانشا... جىلقىدان كاكەشكى مەن كوكبەستىنى الدى. بىرەۋىن — ءوزى، بىرەۋىن شاعىرايعا مىنگىزەدى.
ەرتەڭىنە سۋ التايعا قاراي كوشتى.
بۇل كۇندەرى تابىندار دا ءبۇلىنىپ جاتىر.
بايقادامنىڭ جانازاسى شىعارىلدى.
ارتىندا كۇركىلدەگەن كەڭەس. تابىننىڭ ءتورت كوزى تۇگەل. بۇقارباي دا وتىر ەدى.
ءبىر اقساقال سۇراق قويدى. بايقادام قولدان ءولدى. ارتىن نە ىستەيمىز؟
— تابىننان ءبىر بايقادام ولسە، شەكتىدەن ءۇش كىسى — بىرلىگى جانقوجانىڭ ءىنىسى جاۋقاشار ءولىپ وتىر... قۇن سۇراپ جەڭە المايمىز. جانقوجا اياعىنا وتىرعىزبايدى...
— جانقوجانى ءولتىرۋ كەرەك!
بايقادامنىڭ نەمەرە تۋىسى ءداۋقارا سارتاسىنان جۇگىنىپ وتىر. ومىراۋلاي سويلەدى.
بۇقارباي سەلك ەتتى.
بايقاداممەن ءبىر اپتا اڭدىسىپ كەلىپ ەدى. تالاسقانى قاندىسور، ىلعي ءبىر كوش كەيىن ءجۇرىپ وتىردى. ۇدەرە تارتسا، اۋىر قوزعالاتىن بايقادامنىڭ كوشىنەن ەستەكباي اۋىلى وزىپ كەتەتىنى انىق. بۇقارباي ونى دا ويلاستىردى.
— وجاۋلى اتامنىڭ كارى ءارۋاعىنداي قارا شاڭىراق ەدى. اڭىسىن انداسايشى.. — شىنار اقىل ايتتى.
بۇقاربايدىڭ كوشى بايقادامنىڭ جۇرتىنا قونادى. سولاي اڭدىسىپ، ءبىر اپتا ءوتتى...
سول كۇنى بايقادام قاندىسوردىڭ باسىندا ەرۋ بولىپتى. جان-جاقتاعى ءشومىشتى اۋىلدارىنا شاپقىنشى كەتىپ جاتقانى ەستىلدى. بايقادامنىڭ اۋىلىندا قىرىق-ەلۋ جىگىت... ونىڭ ۇرىسقا دايىندالىپ جاتقانىنا بۇقارباي شاك كەلتىرگەن جوق.
بۇل دا تارتۋلى تۋىستارىنا ات شاپتىردى.
سول كۇنى قىرىق شاقتى جىگىت بۇقارباي اۋىلىنا دا جينالىپ قالعان. ءتۇن ورتاسىندا بايقادامنان شاپقىنشى كەلدى. شەكتى جىلقىسىن اكەتىپ وتىر. بايقادام تارتۋلىنىڭ جاققان وتىنا كۇيىپ وتىرعانىن ايتادى. وسىدان ون ءبىر جىل بۇرىن ولگەن قۇرمانايدى بۇقاربايدىڭ الدىنا تارتتى.
قۇرمانايدىڭ قۇنىن جانقوجا ءوزى باستاپ كەلىپ الدى. بۇقارباي ودان سوڭ دا كەزدەسىپ ءجۇر. بىلتىر جانقوجانىڭ ۇيىندە قونىپ كەتتى. وكپەلى ادامنىڭ كەسكىنىن بايقاعان جوق...
شەكتى ون ءبىر جىل ءوتىپ كەتكەن كەگىن قۋىپ، بايقادامنان جىلقى المايدى...
جانقوجا بارىمتاعا ادام اتتاندىرىپتى دەگەن بۇقاربايدىڭ قۇلاعىنا تيگەن جەرى جوق ەدى...
بايقادام وتىرىك ايتىپ وتىر...
ءبىر اپتادان بەرى سوڭىندا اڭدىسىپ كەلە جاتقان بۇقاربايدى ەندى شەكتىگە ايداپ سالعىسى كەلەدى... جوق جەردەن ابىگەر تۋعىزىپ، تارتۋلىنىڭ نازارىن قاندىسوردان اۋدارماق قوي... ول قۋلىققا بۇقارباي كونە قويماس!
— جىلقىسىن بايقادام ءوزى قايتارىپ الار!
بۇقارباي قوزعالعان جوق.
كەشكىسىن بايقادامنىڭ ولگەن حابارىن ەسىتتى.
ءداۋقارا جانقوجانى ءولتىرۋ كەرەك دەپ وتىرعانى — مىناۋ...
جۇرت بۇقاربايدىڭ اۋىزىنا قارايدى.
— اشۋ ۇستىندە اراندامايىق...
باسۋ ايتىپ كەلە جاتقان بۇقاربايدى ءداۋقارا سويلەتپەدى.
— ەندەشە شىنىمدى ايتايىن. — اشۋلانعان بۇقارباي شارت كەتتى. — جانقوجاعا قاستىق جاسالاتىن جەردە، مەن قاستارىڭنان تابىلمايمىن. جانقوجا جىلقى قۋىپتى دەگەندى قازاق بالاسى ەسىتكەن جەرى جوق! بۇل جەردە جاڭساقتىق بار...
تارتۋلى تۋىسى مەن ءشومىشتى تابىننىڭ جىگى وسى جەردە ايىرىلدى...
بايقادامنىڭ سەيىلدەن تۋاتىنى راس. سەيىلدىڭ قارا شاڭىراعىن سىيلاماي كەتكەن تابىن جوق. ءبىراق سوڭعى جيىرما جىلدا بۇقاربايدىڭ داڭقى قاتتىراق شىعىپ، سونىڭ كولەڭكەسىندە اتاعى دا كومەسكى تارتقانداي جايى بار. ونىڭ سوزىنەن كەيىن وتىرعاندار ويلانىپ قالدى.
— جەر ۇستىندە ءتىرى جۇرسەم، جانقوجانى ولتىرمەي قويمان! — دەپ ءداۋقارا ەنتىگىپ وتىر.
تاپ بۇل جولى تابىن قوزعالاتىن ىڭعاي تانىتقان جوق. جۇرت تارادى.
* * *
ايدالادا جالعىز اق بوز ءۇي، كوز ۇشىنان كورىنەدى. جان-جاعىندا قالقيعان قارا جوق ەدى.
اق بوز ءۇي بوز توبەنىڭ باۋرايىندا وتىر. اينالا — بوز جۋساندى جازىق. اۋدەم جەردە ءتورت قۇلاقتى تام قالقيىپ كورىنەدى. ونىڭدا ءبىر قابىرعاسى قۇلاپ جاتىر.
ءسۇر بەيىتتىڭ ارعى جاعى — قياقتى اق شاعىل قۇم. كوك ەركەگى اتتىڭ تىزەسىن قاعادى. سول جەردە تۇگى تارلان تارتقان كوكەشكى ات، كۇندە ارقانداۋلى تۇراتىن ەدى.
مىناۋ بەيىتتىڭ كىمدىكى ەكەنىن بىلگەن قازاق جوق. جانقوجا دا ەسىتپەگەن ەكەن. بۇل دالاعا كىمدەر كەلىپ، كىمدەر كەتپەدى... جەتى جۇرت كوشىپ وتكەن جەر عوي... بىرەۋىنەن قالعان بەلگى شىعار...
بۇرىن جۇرت بەيىتتىڭ بالشىعىنا جىلقىنىڭ قۇيرىق قىلىن قوستىرىپ، بوز بيەنىڭ سۇتىمەن يلەيدى دەسەتىن. سوندا ۇرپاقتان-ۇرپاققا كەتەتىن بولسا كەرەك. مىنا بەيىتتىڭ ءتۇرى سوعان ۇقسايدى. جانقوجا ونى الپىس بەس جىلدان بەرى بىلەتىن ەدى. وندا ءتورت قابىرعاسى تۇگەل... كەشە قۇلاپ جاتقان قابىرعانى كوپ جوقتادى. بەيىت ەمەس، باس پاناسى قۇلاعانداي، قارتتىڭ قابىرعاسى قاتتى قايىسقان. ۋاقىت قۇدىرەتىن جاڭا سەزىپ وتىر. جىلدار سىنىنا سۇر بەيىتتىڭ دە توتەپ بەرە الماعانى... ەي، ادامزات، عۇمىرىڭنىڭ شولاق ەكەنىن تۇسىنسەڭ ەت-تى...
جالعىز ۇيدە التى تۇيە، ونىڭ دا تورتەۋى بوتالى. شاعىرايدىڭ استىندا كوك بەستى، ءبىر قىردىڭ استىندا جايىلىپ جاتاتىن تۇيەلەردى كۇندە ەكى مەزگىل كورىپ قايتادى. قۇدىققا قۇلاتادى، سۋعارادى...
ەردەن ەردىڭ ءقاۋپى بار. بايقادامنىڭ ارتى جوقتاۋسىز كەتپەيتىنىن جانقوجا دا تۇسىنەدى. جاۋقاشار ءجۇز ەلۋ ءۇي قۇتتىقتىڭ ازاماتى بولسا، بايقادامدى جەتى مىڭ ءۇي تابىن جوقتايدى... سەيىلدىڭ بالاسى. ءارى بايقادام جانقوجانىڭ جىلقىسىن قۋعان جوق، جىلقى الدىرىپ، قۋىپ شىققان بەتىندە جازىم بولىپ وتىر. ولتىرگەن — جانقوجانىڭ بالاسى. جولعا جىققاندا قۇرماناي-قۇتتىق اقتالا المايدى. جانقوجا قارتايعاندا قاندى مويىن قىلمىسكەر اتاندى...
ونىڭ ويىنشا، ەرتە مە، كەش پە، تابىندار اتقا قونادى. توپ قۇراپ اتتانا ما، قۇن سۇرايتىن كىسى بولىپ كەلە مە؟ جانقوجانىڭ كوزى تەك سوعان جەتپەي وتىر. قاتۋلانىپ اتقا قونسا، الدىنا بۇقاربايدى سالادى-اۋ... بۇقارباي... بايقادامعا وكپەلى ەدى. ءبىراق، اعايىن... وكپەگە قيعانمەن، ولىمگە قيا قويماس. تابىننىڭ الدىندا بۇقارباي جۇرەتىنى انىق. "اينالايىن، اق جاكە، ءارۋاعىڭنان..." ول الاتاۋدان قايتقاندا، سولاي ءان شىعاراتىن بۇقارباي عوي. ەندەشە جانقوجاعا قارسى قالاي قول كوتەرەدى؟ بۇل قازا ءتۇبى بەيبىت تىنىم تاباتىن شىعار... جانقوجا ءالى دە كۇدەر ۇزە قويعان جوق.
بۇگىن تۇيە كوزدەي شىققان شاعىراي قۋانىپ كەلدى.
— قۇر التايدىڭ بوكتەرىندە قاراساقالدار قونىپ جاتىر. جاڭا جىلقىشى جىگىتىمەن كەزدەستىم...
— دابىل قالاي بەرى قاراي جىلجيدى؟
— دابىل ەمەس، قازانقاپ اۋىلى. قاراساقالدىڭ سونداي ءبىر بايى بار. بىلتىر جىلقى ىزدەي شىققاندا، جاۋقاشار اعام ەكەۋمىز قازانقاپتىڭ ۇيىنەن قوي جەگەنبىز. كۇنىماي دەگەن بايبىشەسى بار ەكەن. ءوزى — شال كىسى. ايەلى ءسىزدى ايتقاندا جىلاپ وتىردى.
— ونىسى نەسى؟ جىلاعانى نەسى؟
— قىز كەزىندە سارتتاردىڭ قولىنا تۇسكەن بە-ay... سونداي بىردەڭەسى بار ايتەۋىر...
جانقوجا تاڭىرگە تاۋبە قىلدى. ادام سودان قۇريدى، — جاقسىلىق جاساۋ قولىنان كەلمەيدى... جاقسىلىققا جاماندىق دەتەي — وتتاعان ءسوزى. ادام ماڭدايىنان سىيپاعان پەندەنى قايدان ۇمىتسىن-اۋ! سارتتىڭ كەزىندە قانشا قىز جىلاعان جوق. بۇل دا سونىڭ بىرەۋى عوي... باباجاننىڭ قامالىن العان التى ءالىم ەدى. جاقسى اتاعى جانقوجاعا قالدى. قازاق الالىق ويلامايتىن ازاماتىن ەشقاشان ەلەۋسىز تاستاعان ەمەس...
— قالاي ويلايسىڭ، شاعىرايجان، قاراساقالدارعا ەرۋلىك بەرەمىز بە؟
جاقىن ماڭايدا ەل قاراسى كوبەيگەنى جانقوجا ءۇشىن قۋانىش اكەلگەندەي. ەرتەڭ تاڭ اتۋىن كۇتتى. شاعىرايدى ەرتىپ قاراساقال اۋىلىنا بارىپ قايتۋى كەرەك...
— قاتىن، قارا تايلاقتى سويايىق...
قوناقاسى جايىن ايتقاندا، ايبارشاعا ويلاسادى.
تۇندە شىم-شىتىرىق ءتۇس كورىپ، قايتا-قايتا باستىعىرىلىپ، مازاسىز ۇيىقتاپ شىقتى. ۇلى سۇرگىن شابىس... ءبىر سارى ساداق ازىنە قاراي كەزەلىپ تۇر ەكەن دەيدى... ءبىراق ادامى كورىنبەيدى. قارۋ قىلعىسى كەلسە، قولى كوتەرتپەيدى.
— ساعان نە بولدى؟ — ايبارشا ەكى رەت وياتتى.
جانقوجا ءتۇس جايىندا ءتىس جارىپ ايتقان جوق.
تاڭ قاراڭعىسىندا تۇرىپ، دارەت سۋ جىلىتتىردى.
جاينامازى جايۋلى، تاڭ نامازىنا كىرىستى.
بالىم سىرتتا تۇيە ساۋىپ ءجۇر. كونەگى سالدىراپ، ۇيگە ءبىر كىرەدى، ءبىر شىعادى.
ناماز ۇستىندە جانقوجانىڭ كوكەيىندە — قاراساقال اۋىلى، ەرۋلىك جايىن ويلاستىردى.
— ءبىر داۋىس...
بالىمنىڭ ۇنىندە قوبالجۋ نىشانى، ءبىراق باتىردىڭ نامازىن بۇزۋعا قايمىققانداي، ايبارشاعا قاراپ ايتتى.
— قاراساقالدار شىعار...
— جوق، ۇرانداپ شاباتىن سياقتى...
— قاي جاقتان ەستىلەدى؟ — جانقوجا بەتىن اسىعىس سيپاپ، جاينامازىن جيناي بەردى.
— مولا جاق بەتتەن... قۇمنىڭ ىشىنەن شىعادى...
— بار تىڭداشى. — جانقوجانىڭ ءجۇزى بۇزىلىپ تۇر. — نە دەپ كەلە جاتىر ەكەن!
باتىردىڭ ەكى كوزى ەسىكتە، اسىعىس كيىندى. بالىم كەلگەنشە تاعاتى جەتپەدى، ورنىنان تۇردى.
— "ءدويت" دەيتىن سياقتى...
— "دەيت" — شومەكەيدىڭ ۇرانى. سەن جاڭىلىس ەسىتكەن بولدىڭ. ايبارشا ساۋىتىمدى الشى! — جانقوجا بالىمدى قايتا جۇمسادى. — كوكەشكىگە جۇگىر!
ساۋىت ساندىقتىڭ تۇبىندە ەدى. ايبارشادا ءوڭ-تۇس جوق، ساۋىتتى الىپ جاتقاندا قولى قالتىرادى.
سول ەكى ارادا بالىم قايتىپ كەلدى. ەكى يىعىنان دەم الىپ تۇر. القىنا سويلەيدى.
— جاۋ كوكەشكىنىڭ ۇستىندە، مەنەن بۇرىن جەتتى. تابىندار— اۋ دەيمىن. "توستاعانداپ" كەلەدى.
— قاپ! اقىرى كوپ جاماننىڭ وتىنا كۇيگەن ەكەم عوي!
ايبارشانىڭ قولى قالتىراپ، اق ساۋىتتىڭ ىلگەگىن سالا الماي جاتىر.
بالىمنىڭ قولىندا ادالباقان، ۇيدەن اتىپ شىقتى.
ساتىرلاعان ات تۇياعى توبەڭدى وياتىنداي، جانقوجا ساۋىتتىڭ ىلگەگى سالىنىپ بىتكەنشە اسىقتى.
— جانقوجا قايدا، جانقوجا؟!
سويىل ۇيگە ساتىرلاي جاۋىپ، ءبىر ۋىق سىنىپ ءتۇستى.
الدەبىر ەركەكتىڭ باج ەتكەن داۋىسى شىقتى.
جانقوجانىڭ قولىندا جالاڭ قىلىش، ەسىكتى سەرپە اشىپ، دالاعا ۇمتىلدى.
— جانقوجا كەرەك بولسا، شىقتى مىنە!
بالىمنىڭ قولىندا ادالباقان، ەرسىلى-قارسىلى سىلتەپ ءجۇر ەكەن. الگىدە باج ەتە قالعان ەركەكتىڭ بالىمنان تاياق جەگەنى انىق ەدى. كەمپىردىڭ ءوزى دە جارالى. اق جاۋلىقتىڭ ۇشىنداعى قىپ-قىزىل قاندى كورگەندە جانقوجانىڭ جانى ىشقىندى. قايقى قىلىش جارق ەتىپ، جاقىن تۇرعان تورى ايعىرلىققا تاپ بەردى.
وسى كەزدە ەدى... سالا قۇلاش سارىجا كەۋدەسىنەن ساق ەتتى. اسىققاندا اق ساۋىتتىڭ ەكى-ۇش ىلگەگى سالۋسىز قالعان. كىم دە بولسا كوزدەپ اتتى. كوكىرەك سۇيەگى قارس ايرىلعانداي، قاتتى اۋرۋدان جانى ىشقىنعاندا، سارىجاعا قالاي شاپ بەرگەنىن ءوزى بىلگەن جوق. ەكى قولدىڭ بۇل قيمىلى اقىلدان تىسقارى، ولەر الدىنداعى جانتالاس سياقتى بىردەڭە ەدى. وق تيگەندە، اققۋ قاناتىن سەرىپپەي كەتەدى. شالدا دىبىس جوق، تىنىسىن بىتىرگەن جان ءتاسىلىم شاقتا تۇندە كورگەن ءتۇسى كوز الدىندا جارق ەتتى. سارى ساداق كەزەنۋلى ەدى-اۋ... تىزەسىنەن ءال كەتكەندە، جانقوجا سارتاسىنان جۇگىنۋگە ازەر كۇشى جەتتى. ەسى ءتۇزۋ... قۇلاپ تۇسكەندى نامىس كوردى...
تابىندار قورقىنىشتى بىردەڭە كۇتكەندەي، تىم-تىرىس. شالعا جاقىنداپ بارۋعا سەسكەنەدى. ءيىرىلىپ تۇر.
ساداقپەن اتقان ءداۋقارا ەدى. ەلدەن بۇرىن ەس جيعان دا سول، تورى ايعىردى تەبىنىپ العا شىقتى.
— كەۋدەسىندە ەكى جانى بولسا، بىلمەيمىن. پەندە ەكەنى راس بولسا، ەندىگى ولگەن شىعار!
ءداۋقارا يىعىنان الىپ، تارتىپ قالعاندا، ءولى مۇردە شالقاسىنان قۇلاپ ءتۇستى.
سونى كۇتىپ تۇرعان جۇرت ۇيگە تاپ بەردى. ءبىرى ۇزىگىن سىپىرىپ، ءبىرى ۋىعىن سۋىرىپ، ءۇيدى جىعىپ جاتىر. سىرلى ساندىق، تەڭ-تەڭ شاباداندار... ءبارى دالاعا شىعارىلدى. قالى كىلەم، قامقا تون... باتىردىڭ ۇيىندە ءولى بۇيىم كوپ ەدى.
تۇيەلەر شوگەرىلىپ، ءۇيدىڭ جۇگى ارتىلدى.
بالىم ايبارشانى تۇرتكىلەيدى. ەل موينى قاشىق... قارا جاياۋ قىرىلادى عوي. مىنا جاۋدان كولىك سۇراۋ كەرەك ەدى.
— الگى... الگى... — ۇرەيى ۇشقان ايبارشا، كەكەشتەنىپ سويلەي الماي قالدى.
— ءاي، باتىرلار! — بالىم ءداۋقاراعا باردى. — توقسانداعى شالدى ءولتىرىپ، مۇراتقا جەتتىڭدەر! ەندى ونىڭ سۇيەگىن دالادا قالدىرىپ باراسىڭدار. ءبىر ىنگەندى تاستاپ كەتىڭدەر. سۇيەگىن ورايتىن كىلەم كەرەك. ۇستىنە كولەڭكە جاسايتىن ەكى-ۇش كەرەگە قالدىرىڭدار...
تابىندار ءۋاج ايتا العان جوق.
جۇرتتا ەكى كەمپىر، ءبىر بالا شوشايىپ قالدى. ۇشەۋارا ءبىر تۇيە. ولىگى تاعى بار...
— قاراپ وتىرىپ ولەمىز بە؟ — دەدى بالىم. — ەكى كەمپىر تۇيەگە مىنگەسىپ، قاراساقالدارعا جەتەيىك. ولىكتىڭ ۇستىنە كولەڭكە جاسايىق. باتىردىڭ باسىندا جيەن بالا قالىپ، كۇزەتسىن.
يتارقا جاسالدى. ولىكتى كىرگىزىپ جاتقىزدى.
كۇن كۇيىپ تۇر. ەكى كەمپىردىڭ استىندا ءبىر ىنگەن، جولعا ءتۇستى.
قورقىنىشتان ەسى شىققان شاعىراي شولدەگەنىن ەندى سەزدى. نە كونەك جوق، نە قاۋعا جوق... قۇدىقتىڭ باسىنا ءۇش بارىپ، ءۇش قايتتى. جاۋ تۇك قالدىرماپتى.
ءتىلى اۋىزىنا سىيمايدى. يتارقاعا كىرىپ قيسايدى.
ۇيىقتاپ كەتتى. ءتۇس كوردى. جانقوجا اتاسى... ۇستىندە تۇيە شەكپەن، ونى قامشىنىڭ سابىمەن تۇرتەدى.
— ەي، جامان نەمە! مەنىڭ باس جاعىمداعى ءبىر تورسىق شۇباتتى كورمەيسىڭ، — دەيدى، — الىپ ءىش!
— جاكەتاي-اي! ءتىرى ەكەنسىڭ عوي!
شاعىراي ورنىنان وكىرە جىلاپ تۇردى.
ولىك تىرپ ەتپەيدى. ۇستىندە تۇيە ءجۇنى شەكپەن، ماناعى كۇيى جاتىر. شاعىراي جان تورسىقتى ىزدەدى. جانقوجا تورسىققا شۇبات قۇيدىرىپ، ىرگەگە كومىپ قوياتىن. ۇستىنە سۋ سەپتىرەدى.
يتارقا تاپ جان تورسىق كومىلەتىن جەرگە تۇرعىزىلعان ەكەن. شاعىراي ءار جەردى قامشى سابىمەن تۇرتكىلەيدى. اقىرى جان تورسىقتى تاپتى.
ءۇستى كولەڭكە، تورسىقتىڭ جاتقان جەرى دىمقىل، شۇبات مۇزداي كۇيى تۇر. شاعىراي بورشا-بورشا بولىپ تەرلەدى.
— جاكەم تارىققاندا ايان بەردى...
قاراساقال اۋىلىنان كەلگەن ادامدارعا كورگەن ءتۇسىن جىرداي قىلىپ ايتىپ وتىر...
ءتۇيىن
قازالى ءبىر جىلدان ءبىر جىلعا قالاعا ۇقساپ كەلە جاتىر. ءار جەردە ساۋدا دۇكەندەرىنىڭ توبەسى كورىندى. دۇكەن ۇستايتىندار — كوبىنە تاتار ساۋداگەرلەرى. كوشە ءتۇستى. قاز-قاتار تىزىلگەن تام ۇيلەردە تاتارلار تۇرادى. بۇلاردان ءبىر ءبۇيىر، داريانىڭ جاعاسىنا تاياۋ قازاقتاردىڭ جەر كەپەلەرى ەدى. قاقىرا تام قازاقتا سيرەك ۇشىراسادى.
شەگەبايدىڭ باياعى كاسىبى، سۋ تاسيدى. تابىس بولعانمەن، بايىپ كەتە قويعان جوق. بالانىڭ سانى التاۋعا جەتتى. تاپقانى تاماعىنان اۋىسپاي جاتىر.
بەكەتاي اكىم بولىپ كەتتى. اۋىلى اقيرەكتىڭ استىندا. ات-اربانى قويعالى، قالادا سيرەك كورىنەدى. اندا-ساندا سوقسا، قازاق اراسىنىڭ داۋ-شارى قولىن بوساتپايتىنىن ايتىپ، شاعىناتىنى بار. الىم-سالىق جينالاتىندا دا باسىندا بەكەتاي جۇرەدى. ال جۇمىسى قالاداعى ورىس اكىمشىلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەن. ءوزى دە قالا تىرشىلىگىنە قىزىعادى. دۇكەنى باسىندا، ازىق-تۇلىك، قانت پەن شايى دا ارزان... كوشىپ كەلسەم دەيدى. بەس بولمەلى قىلىپ ءۇي سالدىرسام دەيدى. بەكەتايدىڭ وعان داۋلەتى جەتەدى. ءبىراق قارتايعان اكەسى قاتپا، قىڭىرايىپ كونبەي وتىرعانىن ايتادى. بۇل كەزدە ايباس تا، قارامەرگەن دە دۇنيە سالعان. جانىكەنىڭ بايبىشەسىنەن قالعان بالالاردان دا ەشكىم جوق. ءبىر شالدان تاراعان ون شاقتى ءۇيدىڭ قازىرگى ۇلكەنى — قاتپا. بەكەتاي تۇگىل، ونىڭ الدىنان باسقا تۋىستارى دا شىعا المايدى.
قوڭىر كۇزدىڭ ءىشى ەدى. اقيرەكتەن تۇستە شىققان بەكەتاي قازالىعا ءتۇن ىشىندە كىردى. قاشانعى ادەتى، شەگەبايدىڭ ۇيىنە تۇسەدى.
ۇيدەن ولىك شىققانداي. جاماۋلى كورپە، جىرتىق الاشالار شاشىلعان-شاشىلعان جەرىندە جاتىر.
— ەي، ساعان نە بولدى؟
باسى سالبىراپ وتىرعان شەگەبايعا قاراپ، بەكەتايدىڭ جۇرەگى مۇزدادى. بۇل ۇيدە بالانىڭ باسى بارشىلىق... بىرەۋ شەتىنەگەن بولدى عوي...
— بەكەتاي-اي، سورلادىق قوي... — شەگەبايدىڭ يەگى ءدىر-دىر ەتەدى. — جاكەمدى ءولتىرىپ كەتىپتى!
— قويشى!
— بۇگىن نوعاي دۇكەنىنە بارىپ ەدىم. جۇرت ۋ-شۋ، سونى ءسوز قىلىپ تۇر ەكەن...
— قايدا؟... قالاي ءولىپ ءجۇر؟... كىم ءولتىردى؟
— نوعاي دۇكەنشى تۇرىكپەندەر ءولتىرىپ كەتىپتى دەيدى. قاراساقال دابىل باتىر قىستا ءشاۋدىر تۇرىكپەننەن جىلقى الادى ەكەن. ول جاقتان قىرىق جىگىت بولىپ، اتتانىپ كەلىپ، ءبىزدىڭ جاكەمدى ءولتىرىپ كەتەدى...
بەكەتايدىڭ قۇلاعى شىڭىلدايدى. كورپەنىڭ شەتىنە سىلق كەتتى. ەرىنى قىبىرلايدى. ايات وقىپ وتىر. الدەن ۋاقىتتا بەتىن سيپادى.
— تيە بەرسىن...
— الگىدە تورەمۇرات كەلىپ كەتتى. بۇل ەلكەي سۇلتاننان كەلگەن قاستىق دەپ وتىر. — شەگەباي اياتتىڭ تۇسىندا ءۇزىلىپ قالعان اڭگىمەسىن قايتا ءتىرىلتتى. — ءبىر جەردە سول سۇمىراي سۇلتاننىڭ جاكەمە ءتىسىن قايراپ وتىرعانىن جىراۋ كوزىمەن كورەدى ەكەن... ايتەۋىر شىم-شىتىرىق...
"جانقوجانىڭ قارتايىپ ءوزى-اق ولەر..." وسى ءسوزدى مايور بۋلاتوۆتىڭ ەلكەي سۇلتانعا ايتاتىنىن بەكەتاي ەستىپ ەدى... حان تۇقىمى قاي زاماندا جانقوجانى قىجىرتا جۇرەتىنى راس. ءالىمنىڭ ىشىندە ىلعي الدارىنان جانقوجا شىققان ەكەن. ەڭ اياعى كەنەسارىنى سىر بويىنان اۋدارعان دا — وسى جانقوجا...
— جانقوجانى ءولتىرىپ، حان تۇقىمى اقسۇيەك قازاق اراسىندا وتىرا المايتىن شىعار! — بەكەتاي قاتۋلانعان، بەت سۇيەگى شودىرايىپ شىعا كەلدى.
— ات ارقاسىنا ءمىندىڭ. اكىم بولىپ، الىمگە ءسوزىڭدى تىڭداتىپ ءجۇرسىڭ. — شەگەباي شاي ۇستىندە اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاستىردى. — ءبىزدىڭ تۇقىمدا باتىردىڭ كەگىن قۋاتىن ەشكىم قالعان جوق. جالعىز قۇلباراق اعام، ول دا ورىستان قاشىپ، قىزىلدىڭ قۇمىندا ءجۇر. سەن دە جاكەمنىڭ سارقىتىن ءىشتىڭ. مىناۋ قازانى جوقتاۋسىز قالاي جىبەرەمىز؟
كەلەسى كۇنى، كومەندانت كەڭسەسىنە باسىن سۇققان جولى، بەكەتايدىڭ الدىنان جانقوجانىڭ ءولىمى تۋرالى اڭگىمە تاعى شىقتى. باتىردىڭ قالاي ولگەنىن ەشكىم بىلمەيدى. ايتەۋىر توپشىلاپ ايتاتىن ەدى. كەشەگى شەگەبايدىڭ سارىنى... بىرەۋلەر جالاسىن ءشاۋدىر تۇرىكپەنگە جابادى. اراسىندا ەلكەي سۇلتاندى اۋىزعا الۋشىلار دا تابىلدى.
انىق حابارى ءبىر ايدان كەيىن ەستىلدى. جانقوجانى تابىن ءولتىرىپتى.
ونىڭ سەبەبى دە انىقتالدى. تابىننان ايدارقۇل جىلقى قۋادى. سوڭىنا قۋعىن ءتۇسىپ، بايقادام جاۋقاشاردى ولتىرەدى...
— قولىندا تاس قۇلاق مىلتىق... ون ءتورت جاسار جۇماباي بايقادامدى اتىپ ءولتىرىپتى...
قايناعاسىنا باتا وقي بارعان بەكجاراس، كورگەن-بىلگەنىن ايتىپ وتىر.
بۇل حاباردى ەسىتكەندە تاڭدانباعان قازاق جوق. مايور بۋلاتوۆ تاڭدايىن قاعادى.
— ون بۋدەت مولودسوم! س نيم نادو پوۆيداتسيا... بەكەتاي، نە زابۋد، پوجالۋيستا!
جانقوجانى ولتىرەتىن تابىننىڭ ىشىندە بۇقاربايدىڭ اتى اتالمايدى. باتىردىڭ اعايىنعا وكپەلەپ، جالعىز ءۇي كوشىپ كەتكەنىن ەسىتكەن سوڭ، وتىز جىگىت اتقا قونعان... جانقوجانىڭ اۋىلىن تابا الماي، قىزىلقۇمدا ساندالىپ جۇرگەن تابىندارعا ءبىر شومەكەي كەزدەسىپتى. سول باستاپ بارعان كورىنەدى...
— الىم-شومەن ءبىر ەنەدەن تۋادى. ەگىزدىڭ سىڭارى، اعايىن... ولاردىڭ بۇل نە قاستىعى؟! — ايىمبەت سياقتىلار ورەكپىدى. — شومەكەيدەن قۇن سۇراۋ كەرەك...
قىر شەكتىسى تابىنعا ءتىسىن باسادى. كوتىباردى دا تابىن ءولتىرىپ ەدى. جانقوجانىڭ تۇبىنە تاعى جەتىپ وتىر...
ءالىم اتقا قونۋعا دايىن... ءبىراق ورىستىڭ مىلتىعىنان قورقىپ، ءۇنسىز وتىر.
بەكەتاي شومەكەيدى اقتايدى. وتىز جىگىت... القىمىنا پىشاعىن تاياپ تۇرسا، باستاپ بارماعاندا نە ىستەيدى؟ ايىمبەتگىڭ بەتىن قايتارىپ تاستادى.
ءبىراق جانقوجانىڭ قۇنىن سۇراپ تابىنعا بارۋعا ءبىر جان باتا العان جوق.
قازالىنىڭ سىرتىنداعى قامال باستيونىنا كۇندە ورىس سولداتتارى جينالادى. الدارىندا تاقتايدان جاساتقان نىسانا. ونىڭ بەتىندە سۋرەت بار. ساۋىت كيگەن ەرتەگىدەگى قازاق باتىرىنىڭ باتىسقان سۋرەتى. سولداتتار ونى "جانقوجا" دەپ اتايدى ەكەن...
بىردە سونىڭ ۇستىنەن شىعىپ قالىپ، بەكەتايدىڭ توبە شاشى تىك تۇردى.
باتىردىڭ جانازاسىنا جينالعان جۇرت ورىستان ءقاۋىپ ەتىپتى. ءولى مۇردەنى ەلەۋسىزدەۋ ءبىر شۇقىرعا جەرلەيدى. ال بەلگىسىن سۇر بەيىتتىڭ قاسىنا قويادى...
ورىستار كەنەسارى ولگەن سوڭ، ەكى جىلدان كەيىن، كومگەن جەرىن تاپتىرىپ الىپ، سۇيەگىن قازدىرىپتى دەگەن اڭىز بار. باس سۇيەگىن الىپ كەتىپتى...
كىم بىلەدى، ەرتەڭ جانقوجانىڭ سۇيەگىن دە ىزدەپ جۇرەر...
ءبىراق تىنىشتىق ەدى. جانقوجانىڭ سۇيەگىن ىزدەستىرىپ جاتقان ورىس كورىنبەيدى...
ءبىر جىلدان كەيىن مايور بۋلاتوۆ ايىمبەت ءبيدى شاقىرىپ الىپ، قىزىلداعى جانقوجانىڭ اۋىلىنا جۇمسادى. جانقوجا باتىردىڭ بالاسى جۇمابايمەن كەزدەسكىسى كەلەدى ەكەن...
بۋلاتوۆ جانقوجا تۇقىمىنا ورىستىڭ قاستىعى جوق ەكەنىن، جۇمابايعا سىيلىق بەرەتىنىن ايتىپ وتىر.
— پاتشا اعزام جانقوجانى كەشىرەدى. بالاسىنا سونى حابارلاۋ كەرەك...
ون بەس جاسار جۇمابايدى مايور جىلى قابىلدايدى.
اقىل ايتتى. قىزىلدىڭ قۇمىندا تەنتىرەۋدى قويسىن. ورىس اكىمشىلىگى جانقوجا اۋىلىنا تيمەيدى. قىس قىستاۋلارىنا كوشىپ كەلۋلەرى كەرەك...
بۇل كەزدە نۇرىمبەت قىستاۋىن ايىمبەت باسقان. بۋلاتوۆتىڭ ءسوزىن ەسىتكەندە، ءتۇسى بۇزىلىپتى...
ورىس تورەسىنەن سىيلىق الىپ قايتقان جۇماباي كوڭىلدى ەدى. ءبىراق جول ۇستىندە اداسادى.
ءبىر ايدان كەيىن ولىگى تابىلادى.
ون بەس جاسار بالانىڭ جالعىز قايتۋى كادىكتى ەدى.
بىرەۋلەر ايىمبەتتەن كادىكتەندى...
— نۇرىمبەت تۇقىمى تاعى دا داۋىرلەي باستايتىنىن سەزدى. ءبىر كەزدە جانقوجانى جاۋعا تاستاپ، قاشىپ كەتكەن ايىمبەت ەمەس پە؟ جۇماباي وسكەن سوڭ توبەمنەن قىرعىش سۇيەك الادى دەپ قورقىپ ءجۇر عوي...
شەگەباي كادىك ايتتى.
نۇرىمبەت اۋلەتى بۇل قازانى ورىستان كورىپ وتىر. ودان سوڭ دا قىزىلدان قوزعالعان جوق.
جانقوجادان كەيىن جاقسىقىلىشتى قۇتتىق اۋىلى جايلاعانى جايلى مالىمەت ەش جەردە كەزدەسپەيدى.
قارا قازاق جانقوجانى اۋليە تۇتاتىن. باسىنا تۇنەگىسى كەلگەندەر مولاسىن تاپپاي ءجۇردى.
باتىردىڭ سۇيەگى قايدا قالعانى تۋرالى ءسوز بولسا، ءبىر قازاق ءتىس جارمايدى...
ەندىگى بىلەتىن ادام دا قالماعان شىعار...
قۇراستىرۋشىدان
جۇرت سولاي توپشىلايتىن ەدى.
جانقوجانىن مولاسى كەيىن تابىلدى.
ءقازىر ءوز بيلىگى وزىنە ءتيىپ، ەگەمەندىككە قولى جەتكەن ەلدە ونىڭ سۇيەگىن قازىپ اكەتەدى دەپ ەشكىم دە قورىقپايدى. اتادان بالاعا قۇپيا ساقتالىپ كەلە جاتقان شىندىق جاريا بولدى.
باتىردىڭ باسىنا بەلگى قويىلدى، قازالىدا كەسەنە سالىندى، قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ارنايى قاۋلىسى شىعارىلىپ، باتىردىڭ مەرەيتويى ءوتتى، التى الاشتىڭ بالاسى جينالىپ، ارداقتاپ اس بەردى. الماتى، قىزىلوردا، قازالى، ارال قالالارىندا جانقوجا اتىندا كوشەلەر بار.
You Might Also Like
-
بيرمينگەم - انگلياداعى باي مادەني مۇراسىمەن تانىمال قالا. ەرەكشە وركەنيەتىمەن تانىلعان بۇل قالا، ۋەست-ميدلەنس گرافتىعىنىڭ ورتالىعىنداعى “سيتي” مارتەبەسىنە يە. قالا كوپ تۇرعىن ...
-
ناقتى وسى جەر ونى ەلىمەن، وتكەنمەن جانە بولاشاقپەن بايلانىستىرادى. مىنە، سوندىقتان دا ءتىپتى بالالىق شاقتان باستاپ - اق ادامدا وتانعا دەگەن ماحاببات سەزىمى ويانادى. ءاربىرىمىز ءۇشىن وتان وشاق باسىنان ب...
