ءسوز اتاسى. دايارلىق ءساتى
1. تاقىرىبى: ءسوز اتاسى. دايارلىق ءساتى.
2. ماقساتى:
1. وقۋشىلارعا اۋىزشا سويلەۋ ءتىلىنىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ. سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ ۇلتتىق سالت - داستۇرمەن ساباقتاستىعى تۋرالى جانە ونىڭ باستاۋى ءتىل ەكەندىگى تۇسىندىرىلەدى.
2. كەلتىرىلگەن مىسالدار ارقىلى وقۋشى بويىنا قازاق حالقىنىڭ باتا - تىلەك، امانداسۋ ريزاشىلىق بىلدىرۋدەگى عاسىرلار بويعى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتىپ وتىرعان ءسوز مادەنيەتى ۇيرەنە وتىرا ەستەتيكالىق، ەتنيكالىق تاربيە بەرۋ. سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋ ويىن جۇيەلى بايانداۋعا، سوزگە ءمان بەرە سويلەۋگە ۇيرەتۋ.
3. وي ۇشقىرلىعىنا، ءتىل تازالىعىنا باۋلۋ. گرامماتيكالىق امال - تاسىلدەرى مەڭگەرتۋ. ءتىل تازالىعىن ساقتاۋعا ۇيرەتۋ. ءتىل مادەنيەتىنە ءتان نورمالاردى ساقتاۋعا جانە ءوز ويلارىن جۇيەلى تۇردە جەتكىزە بىلۋگە ۇيرەنۋ. وقۋشىلاردىڭ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
ءتۇرى: قايتالاۋ ساباعى.
ساباق كورنەكتىلىگى: سۇراق سالىنعان قورجىن. 2. تاقىرىپقا بايلانىستى تابليسالار.
ساباق ءادىس - تاسىلدەرى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، ويىن ەلەمەنتتەرى، توپتىق جۇمىس.
3. ساباق بارىسى.
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. سالەمدەسۋ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ. 1. وقۋشىلاردىڭ قازاق ءتىلى ساباعىنان مەڭگەرگەن بىلىمدەرى تۋرالى سۇراق - جاۋاپ ارقىلى قايتالاۋ جۇرگىزۋ 2 توپ جۇمىس ىستەيدى.
1 - توپ سۇڭقار توبى. 2 - توپ تۇلپار توبى.
كىرىسپە ءسوز.
ءسوز مادەنيەتى اۋىزشا سويلەۋ ءتىلى جانە جازبا ءتىل مادەنيەتى بولىپ بولىنەدى. ەكەۋىنىڭ دە باستاۋ نەگىزى ۇلتتىق سالت - داستۇرمەن ساباقتاسادى. كۇندەلىكتى ومىردە ادامدار ءبىر - بىرىمەن سويلەۋ ءتىلى ارقىلى قارىم - قاتىناس جاسايدى. سوندىقتان سويلەۋ، سويلەسە ءبىلۋ - ونەر، سۇيەككە ءسىڭىپ قالىپتاسقان ۇلكەن مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى. ادام تاڭداۋ، سويلەۋ، جازۋ مادەنيەتىن مەڭگەرسە، ويىپ جۇيەلى جەتكىزە الادى. سويلەگەن كەزدە ءار ءسوزدىڭ زاڭدىلىقتارىن مىسالى: ورفوەپيا ساقتاپ، ماعىناسىنا وراي سويلەمدە دۇرىس قولدانۋعا داعدىلانۋ كەرەك. مىسالى، ايتىلۋى قۇلۇن، جازىلۋى قۇلىن. سويلەسىپ وتىرعاندا، پىكىر ايتقاندا قولدى سەرمەۋگە، قاتتى كۇلۋگە، بەت - اۋىزدى كوپ قيمىلداتىپ، ءجونى جوق قيساڭداتا بەرۋگە بولمايدى. اسا قىزىعىپ، تەز سويلەۋدىڭ ءجونى جوق. مازمۇندى سوزگە قۇلاق قويىپ، ىقىلاسپەن تىڭداي بىلۋگە دە داعدى كەرەك. كىسىنى تىڭداي ءبىلۋ دە – مادەنيەتتىلىك. ءتىل تازالىعىن ساقتاۋ ماڭىزدى. ءسوزدى شۇبارلاماي، باسقا تىلدەن ءسوز قوسپاي، ءبىر ءسوزدى ءجيى قايتالاماي مادەنيەتتى سويلەي ءبىلۋ - ۇلكەن ونەر.
- 3 -
سۇراق - جاۋاپ. (وقۋشىلارمەن جۇمىس)
ءبىلىم كەزەڭى. قورجىننان سۇراق العىزىپ، وقۋشىلاردى جەكە - جەكە شىعارىپ جاۋاپ
ومونيم دەگەنىمىز نە؟ مىسال كەلتىر.
ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسى دەگەن نە؟ مىسال كەلتىر.
انتونيم دەگەنىمىز نە؟ مىسال كەلتىر.
دىبىستىق تۇرلەرىن اتا.
بۋىننىڭ نەشە ءتۇرى بار؟ مىسال كەلتىر.
ەكپىن نەشەگە بولىنەدى؟
تىيىم سوزدەرگە مىسال كەلتىر.
ۇندەستىك زاڭى نەشەگە بولىنەدى؟
بۋىن ۇندەستىگىنە باعىنبايتىن قوسىمشا؟
ءبىر ولەڭدى جاتقا ايت.
- 4 -
جالپى توپپەن جۇمىس
ءمۇعالىمنىڭ 2 توپقا قويىلاتىن سۇراقتارى.
1 - سۇراق. سويلەۋ مادەنيەتى تۋرالى نە بىلەمىز؟
2 - سۇراق. ءتىل تۋرالى كىم قانداي ولەڭدەر جاتقا ايتا الادى؟
3 - سۇراق. سالەم - ءسوزدىڭ اناسى تۋرالى ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرما تۋرالى ويلارىڭدى ورتاعا سالىڭدار.
4 - سۇراق. سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ تۇرلەرىنە قايتالاۋ جۇرگىزەمىز. كىم ءتۇسىندىرىپ بەرە الادى؟
5 - سۇراق. باتا - تىلەك، العىس سوزدەر، اينالۋ، تولعانۋ، سىيىنۋ، تابىنۋ سوزدەرىنە قانداي مىسال كەلتىرە الاسىڭدار؟
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندىسى
سالەمدەسۋ - تۇرمىستىق قاتىناستاعى ءسوز باسى.
ادامداردىڭ ءبىر - بىرىنە لەبىز ءبىلدىرۋى سالەمنەن باستالادى. سالەمدەسۋ - تۇرمىستىق قاتىناستاعى ءسوز باسى. سالەم - ءسوز اناسى، ءسوزدىڭ قاسيەتى سوندىقتان ونىڭ ماعىناسىنا ءمان بەرۋ - ادەپتىلىكتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ، ءسوز مادەنيەتىنىڭ بايىپتاۋدىڭ باسپالداعى. كىشىنىڭ ۇلكەنگە سالەم بەرۋى - ۇلكەننىڭ قۇرمەت كورۋى، جاستىڭ ىزەت ءبىلدىرۋى. سالەمدەسۋ - اعايىن مەن تۋىستى، دوس - جاراندى، ءىنى مەن اعانى، بالا مەن دانانى جاراستىرۋ عانا ەمەس، اتا - سالتىن جالعاستىرۋ، الىستى جاقىنداستىرۋ. ادامنىڭ كەيىپ - كەسكىنىن تانۋ، ونىڭ بولمىسىن بايقاۋ، كوڭىل - كۇيىن ءبىلۋ، ءارى ءوزىن ءوز نيەتىن ۇعىندىرۋ.
ۇلكەن - كىشى، قاتارلاس قۇربى - قۇرداستار، ايەل ادامدار قازىرگى كۇندە كوبىنە «سالەمەتسىز بە»، «امان - ەسەنسىز بە»، «ەسەن - ساۋسىز با» دەپ سالەمدەسەدى. ال ەر ادامدار ۇلكەن ادامعا ۇلتتىق ءداستۇردى ساقتاپ، «اسسالاۋماعالايكۋم» - دەپ اللانىڭ نۇرى جاۋسىن، تاڭىردەن ەسەندىك تىلەيمىن، تىنىشتىق بولسىن دەپ تىلەسە، «ۋاعالەيكۋماسسالام» دەپ سىزگە دە سونى تىلەيمىن دەپ جاۋاپ قايتارادى. سالەمدەسۋدىڭ ەڭ باستى شارتى - جىلى لەبىز. سالەمدى دۇرىس الماۋ كورگەنسىزدىك بولىپ تابىلادى. (داپتەرمەن جۇمىس) وقۋشى داپتەرلەرىنە ماقال - ماتەلدەر جازدىرۋ.
ساباقتى بەكىتۋ.
بالالار، سەندەرمەن بىرگە ءبىراز جۇمىستار جۇرگىزدىك. وتكەن ساباقتى قايتالاي وتىرىپ العان بىلىمدەرىمىزدى كورسەتە، ايتا بىلدىك. ويلارىڭ تەرەڭدەپ، سوزگە ءمان بەرەتىندىكتەرىڭدى بايقادىق. ءبىلىمدى، مادەنيەتتى بولىپ ەرجەتەسىڭدەر. ەندى. قورىتىندىلايسىز با كەستە ارقىلى بالالار ءبىلىمىن جيناقتايمىن. ۇيگە تاپسىرما بەرەيىن.
باعالاۋ. 2 توپ وقۋشىلارىنا جاۋاپتارىنا قاراي ەستەلىك سىيلىق ۇسىنىلادى. قورجىننان بلوكنوت، قالامساپ، بوياۋ قارىنداش سياقتى زاتتار ۇسىنامىن.
ماقال - ماتەلدەر جانە ولەڭ جول.
بىلىمدىدەن شىققان ءسوز
تالاپتىعا بولسىن كەز.
نۇرىن، سىرىن كورۋگە
كوكىرەگىندە بولسىن كوز.
ءتىل - ادام ويىنىڭ ايناسى.
اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى.
ويناپ سويلەسەڭ دە، ويلاپ سويلە.
ايتىلعان ءسوز - اتىلعان وق.
تازا سويلەۋ - بيىك مادەنيەتتىلىك.
كوڭىلسىز قۇلاق - ويعا ولاق.
ونەر الدى - قىزىل ءتىل.
جاقسى لەبىز - جارىم ىرىس.
شەشەننىڭ ءسوزى - ورتاق.
ءار حالىقتىڭ ءتىلى - ءبىلىمنىڭ كىلتى.
سوزىنە قاراپ كىسىنى ال، كىسىگە قاراپ ءسوز الما.
اباي.
اقىلدىڭ كوركى - ءتىل، ءتىلدىڭ كوركى - ءسوز.
ج. بالاسۇعىن
سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى – انام ءتىلى
س. تورايعىروۆ
ماقالدار
ءبىر كۇن تانىسقا قىرىق كۇن سالەم
بازاردىڭ ءجۇز كىسى بار بىرىنە عانا سالەم بەر.
سالەم - ءسوزدىڭ اناسى.
ءيىلىپ سالەم بەرەدى ادەپتى ەلدىڭ بالاسى.
2. ماقساتى:
1. وقۋشىلارعا اۋىزشا سويلەۋ ءتىلىنىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ. سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ ۇلتتىق سالت - داستۇرمەن ساباقتاستىعى تۋرالى جانە ونىڭ باستاۋى ءتىل ەكەندىگى تۇسىندىرىلەدى.
2. كەلتىرىلگەن مىسالدار ارقىلى وقۋشى بويىنا قازاق حالقىنىڭ باتا - تىلەك، امانداسۋ ريزاشىلىق بىلدىرۋدەگى عاسىرلار بويعى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتىپ وتىرعان ءسوز مادەنيەتى ۇيرەنە وتىرا ەستەتيكالىق، ەتنيكالىق تاربيە بەرۋ. سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋ ويىن جۇيەلى بايانداۋعا، سوزگە ءمان بەرە سويلەۋگە ۇيرەتۋ.
3. وي ۇشقىرلىعىنا، ءتىل تازالىعىنا باۋلۋ. گرامماتيكالىق امال - تاسىلدەرى مەڭگەرتۋ. ءتىل تازالىعىن ساقتاۋعا ۇيرەتۋ. ءتىل مادەنيەتىنە ءتان نورمالاردى ساقتاۋعا جانە ءوز ويلارىن جۇيەلى تۇردە جەتكىزە بىلۋگە ۇيرەنۋ. وقۋشىلاردىڭ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
ءتۇرى: قايتالاۋ ساباعى.
ساباق كورنەكتىلىگى: سۇراق سالىنعان قورجىن. 2. تاقىرىپقا بايلانىستى تابليسالار.
ساباق ءادىس - تاسىلدەرى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، ويىن ەلەمەنتتەرى، توپتىق جۇمىس.
3. ساباق بارىسى.
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. سالەمدەسۋ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ. 1. وقۋشىلاردىڭ قازاق ءتىلى ساباعىنان مەڭگەرگەن بىلىمدەرى تۋرالى سۇراق - جاۋاپ ارقىلى قايتالاۋ جۇرگىزۋ 2 توپ جۇمىس ىستەيدى.
1 - توپ سۇڭقار توبى. 2 - توپ تۇلپار توبى.
كىرىسپە ءسوز.
ءسوز مادەنيەتى اۋىزشا سويلەۋ ءتىلى جانە جازبا ءتىل مادەنيەتى بولىپ بولىنەدى. ەكەۋىنىڭ دە باستاۋ نەگىزى ۇلتتىق سالت - داستۇرمەن ساباقتاسادى. كۇندەلىكتى ومىردە ادامدار ءبىر - بىرىمەن سويلەۋ ءتىلى ارقىلى قارىم - قاتىناس جاسايدى. سوندىقتان سويلەۋ، سويلەسە ءبىلۋ - ونەر، سۇيەككە ءسىڭىپ قالىپتاسقان ۇلكەن مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى. ادام تاڭداۋ، سويلەۋ، جازۋ مادەنيەتىن مەڭگەرسە، ويىپ جۇيەلى جەتكىزە الادى. سويلەگەن كەزدە ءار ءسوزدىڭ زاڭدىلىقتارىن مىسالى: ورفوەپيا ساقتاپ، ماعىناسىنا وراي سويلەمدە دۇرىس قولدانۋعا داعدىلانۋ كەرەك. مىسالى، ايتىلۋى قۇلۇن، جازىلۋى قۇلىن. سويلەسىپ وتىرعاندا، پىكىر ايتقاندا قولدى سەرمەۋگە، قاتتى كۇلۋگە، بەت - اۋىزدى كوپ قيمىلداتىپ، ءجونى جوق قيساڭداتا بەرۋگە بولمايدى. اسا قىزىعىپ، تەز سويلەۋدىڭ ءجونى جوق. مازمۇندى سوزگە قۇلاق قويىپ، ىقىلاسپەن تىڭداي بىلۋگە دە داعدى كەرەك. كىسىنى تىڭداي ءبىلۋ دە – مادەنيەتتىلىك. ءتىل تازالىعىن ساقتاۋ ماڭىزدى. ءسوزدى شۇبارلاماي، باسقا تىلدەن ءسوز قوسپاي، ءبىر ءسوزدى ءجيى قايتالاماي مادەنيەتتى سويلەي ءبىلۋ - ۇلكەن ونەر.
- 3 -
سۇراق - جاۋاپ. (وقۋشىلارمەن جۇمىس)
ءبىلىم كەزەڭى. قورجىننان سۇراق العىزىپ، وقۋشىلاردى جەكە - جەكە شىعارىپ جاۋاپ
ومونيم دەگەنىمىز نە؟ مىسال كەلتىر.
ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسى دەگەن نە؟ مىسال كەلتىر.
انتونيم دەگەنىمىز نە؟ مىسال كەلتىر.
دىبىستىق تۇرلەرىن اتا.
بۋىننىڭ نەشە ءتۇرى بار؟ مىسال كەلتىر.
ەكپىن نەشەگە بولىنەدى؟
تىيىم سوزدەرگە مىسال كەلتىر.
ۇندەستىك زاڭى نەشەگە بولىنەدى؟
بۋىن ۇندەستىگىنە باعىنبايتىن قوسىمشا؟
ءبىر ولەڭدى جاتقا ايت.
- 4 -
جالپى توپپەن جۇمىس
ءمۇعالىمنىڭ 2 توپقا قويىلاتىن سۇراقتارى.
1 - سۇراق. سويلەۋ مادەنيەتى تۋرالى نە بىلەمىز؟
2 - سۇراق. ءتىل تۋرالى كىم قانداي ولەڭدەر جاتقا ايتا الادى؟
3 - سۇراق. سالەم - ءسوزدىڭ اناسى تۋرالى ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرما تۋرالى ويلارىڭدى ورتاعا سالىڭدار.
4 - سۇراق. سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ تۇرلەرىنە قايتالاۋ جۇرگىزەمىز. كىم ءتۇسىندىرىپ بەرە الادى؟
5 - سۇراق. باتا - تىلەك، العىس سوزدەر، اينالۋ، تولعانۋ، سىيىنۋ، تابىنۋ سوزدەرىنە قانداي مىسال كەلتىرە الاسىڭدار؟
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندىسى
سالەمدەسۋ - تۇرمىستىق قاتىناستاعى ءسوز باسى.
ادامداردىڭ ءبىر - بىرىنە لەبىز ءبىلدىرۋى سالەمنەن باستالادى. سالەمدەسۋ - تۇرمىستىق قاتىناستاعى ءسوز باسى. سالەم - ءسوز اناسى، ءسوزدىڭ قاسيەتى سوندىقتان ونىڭ ماعىناسىنا ءمان بەرۋ - ادەپتىلىكتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ، ءسوز مادەنيەتىنىڭ بايىپتاۋدىڭ باسپالداعى. كىشىنىڭ ۇلكەنگە سالەم بەرۋى - ۇلكەننىڭ قۇرمەت كورۋى، جاستىڭ ىزەت ءبىلدىرۋى. سالەمدەسۋ - اعايىن مەن تۋىستى، دوس - جاراندى، ءىنى مەن اعانى، بالا مەن دانانى جاراستىرۋ عانا ەمەس، اتا - سالتىن جالعاستىرۋ، الىستى جاقىنداستىرۋ. ادامنىڭ كەيىپ - كەسكىنىن تانۋ، ونىڭ بولمىسىن بايقاۋ، كوڭىل - كۇيىن ءبىلۋ، ءارى ءوزىن ءوز نيەتىن ۇعىندىرۋ.
ۇلكەن - كىشى، قاتارلاس قۇربى - قۇرداستار، ايەل ادامدار قازىرگى كۇندە كوبىنە «سالەمەتسىز بە»، «امان - ەسەنسىز بە»، «ەسەن - ساۋسىز با» دەپ سالەمدەسەدى. ال ەر ادامدار ۇلكەن ادامعا ۇلتتىق ءداستۇردى ساقتاپ، «اسسالاۋماعالايكۋم» - دەپ اللانىڭ نۇرى جاۋسىن، تاڭىردەن ەسەندىك تىلەيمىن، تىنىشتىق بولسىن دەپ تىلەسە، «ۋاعالەيكۋماسسالام» دەپ سىزگە دە سونى تىلەيمىن دەپ جاۋاپ قايتارادى. سالەمدەسۋدىڭ ەڭ باستى شارتى - جىلى لەبىز. سالەمدى دۇرىس الماۋ كورگەنسىزدىك بولىپ تابىلادى. (داپتەرمەن جۇمىس) وقۋشى داپتەرلەرىنە ماقال - ماتەلدەر جازدىرۋ.
ساباقتى بەكىتۋ.
بالالار، سەندەرمەن بىرگە ءبىراز جۇمىستار جۇرگىزدىك. وتكەن ساباقتى قايتالاي وتىرىپ العان بىلىمدەرىمىزدى كورسەتە، ايتا بىلدىك. ويلارىڭ تەرەڭدەپ، سوزگە ءمان بەرەتىندىكتەرىڭدى بايقادىق. ءبىلىمدى، مادەنيەتتى بولىپ ەرجەتەسىڭدەر. ەندى. قورىتىندىلايسىز با كەستە ارقىلى بالالار ءبىلىمىن جيناقتايمىن. ۇيگە تاپسىرما بەرەيىن.
باعالاۋ. 2 توپ وقۋشىلارىنا جاۋاپتارىنا قاراي ەستەلىك سىيلىق ۇسىنىلادى. قورجىننان بلوكنوت، قالامساپ، بوياۋ قارىنداش سياقتى زاتتار ۇسىنامىن.
ماقال - ماتەلدەر جانە ولەڭ جول.
بىلىمدىدەن شىققان ءسوز
تالاپتىعا بولسىن كەز.
نۇرىن، سىرىن كورۋگە
كوكىرەگىندە بولسىن كوز.
ءتىل - ادام ويىنىڭ ايناسى.
اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى.
ويناپ سويلەسەڭ دە، ويلاپ سويلە.
ايتىلعان ءسوز - اتىلعان وق.
تازا سويلەۋ - بيىك مادەنيەتتىلىك.
كوڭىلسىز قۇلاق - ويعا ولاق.
ونەر الدى - قىزىل ءتىل.
جاقسى لەبىز - جارىم ىرىس.
شەشەننىڭ ءسوزى - ورتاق.
ءار حالىقتىڭ ءتىلى - ءبىلىمنىڭ كىلتى.
سوزىنە قاراپ كىسىنى ال، كىسىگە قاراپ ءسوز الما.
اباي.
اقىلدىڭ كوركى - ءتىل، ءتىلدىڭ كوركى - ءسوز.
ج. بالاسۇعىن
سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى – انام ءتىلى
س. تورايعىروۆ
ماقالدار
ءبىر كۇن تانىسقا قىرىق كۇن سالەم
بازاردىڭ ءجۇز كىسى بار بىرىنە عانا سالەم بەر.
سالەم - ءسوزدىڭ اناسى.
ءيىلىپ سالەم بەرەدى ادەپتى ەلدىڭ بالاسى.
You Might Also Like
