ءى. جانسۇگىروۆ «كوكشەتاۋ»
انا ءتىلى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءى. جانسۇگىروۆ «كوكشەتاۋ»
ماقساتى: بىلىمدىلىك: كوكشەتاۋ ولەڭىندە سۋرەتتەلگەن تاۋدىڭ اسەمدىگىن، كوركەمدىگىن، اقىنعا شابىت بەرگەن قاسيەتىن سەزىنە بىلۋگە تالپىندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ادەبي ءتىل بايلىعىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ.
كورنەكىلىكتەر: ءى. جانسۇگىروۆ پورترەتى. كوكشەتاۋ سۋرەتى. پلاكاتقا جازىلعان ەرەجە. ءى. جانسۇگىروۆ كىتاپتارى كورمەسى. سلايد «كوكشەتاۋ كورىنىستەرى»
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ.
ءۇي تاپسىرماسى: قاسىم امانجولوۆ «تۋعان جەر» ولەڭى.
ءۇي تاپسىرماسى بويىنشا سۇراقتار:
1) قاسىم امانجولوۆ كىم؟
2) قانداي تاقىرىپتارعا ولەڭدەر جازعان؟
3) اقىننىڭ تۋعان جەرىنە دەگەن ماقتانىش سەزىمى ولەڭنىڭ قاي جولدارىندا بەرىلگەن؟
4) تۋعان جەردىڭ كەڭدىگى، بايلىعى جونىندە اقىن نە دەپ تەبىرەنەدى؟
5) «قىزىعىڭدى كورىپ ەركىن كەلەمىن» دەگەن جولداعى اقىن ويى نە؟
6) «سەن دە اياماي بەردىڭ ماعان بارىڭدى مەن دە اياماي بارىم ساعان بەرەمىن» دەگەن جولدار ارقىلى اقىن نە ايتپاقشى؟ س. تورايعىروۆتىڭ «تۋعان ەلىمە» ولەڭىمەن وسى ولەڭنىڭ ۇقساستىقتارى قانداي؟
ولەڭدى جاتقا مانەرلەپ ايتقىزۋ.
ولەڭدى اۋەنىمەن ورىنداۋ.
مۇنىڭ الدىنداعى ساباقتا «تۋعان جەرىم تۇعىرىم، وسكەن ەلىم وزەگىم» دەپ اتالاتىن جاڭا تاراۋدى باستاعان بولاتىنبىز.
جاڭا ساباق: بۇگىن ءبىز تۋعان جەرىن ايشىقتى جىرلارىمەن جىرلاعان قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ كوكشەتاۋ ولەڭىمەن تانىسامىز.
اۋەلگى اۆتور تۋرالى بىرەر ءسوز. 1894 جىلى قازىرگى الماتى وبىلىسى اقسۋ اۋدانىندا تۋعان. قازاق حالقىنىڭ ءدۇلدۇل اقىنى. بالالارعا دا ارناپ شىعارعان ولەڭدەرى جيناق بولىپ شىققان «وتىرىك»، «مالتا»، «بالالارعا بازارلىق»، «مەكتەپ» اتتى ت. ب. كىتاپتارى بار. ءى. جانسۇگىروۆتىڭ ولەڭ - جىرلارىن تىڭداپ وسكەن بالا تۋعان جەرىن، وسكەن ورتاسىن، اتا - اناسىن سىيلاپ وسەرى ءسوزسىز.
كوكشەتاۋ تاۋدىڭ اتى. سولتۇستىك قازاقستاندا كوكشەتاۋ قالاسى دا بار. تابيعاتى سۇلۋ، كوكشەتاۋدىڭ ساياسىندا سەكسەن كول بار، ءارقايسىسى بەينە ءبىر توڭكەرۋلى كەسە سياقتى، دوڭگەلەنىپ جاتادى.
اقىنعا ولەڭ جازۋ ءۇشىن شابىت كەرەك. اقىننىڭ شابىتىنا دەم بەرگەن تاۋدىڭ اسەمدىگى، كوركەمدىگى.
ءمۇعالىم: «كوكشەتاۋ» ولەڭىن مانەرلەپ وقىپ بەرەدى.
تاۋدىڭ بيىكتىگىن وقجەتپەس شىڭىن سۋرەتتەۋ ارقىلى سيپاتتاعان.
“وقجەتپەس وقشىرايىپ ورلەپ كەتكەن
كەۋدەسىن كەرىپ كوككە سەرمەپ كەتكەن”
كوكشەتاۋدى جەر جانناتى - دەيدى. سۇلۋ قىزداي بويىن كۇتكەن، جومارت تاۋ، داستارقاندى، موماقان تاۋ - دەگەندى قويناۋىندا نەبىر پايدالى تاستارى بار، ورمان - توعايلارى اڭ مەن قۇسقا تولى، اۋاسى شيپالى، دەرتكە داۋا دەيدى.
كوكشەتاۋدا قازاقستانداعى 5 ۇلتتىق ساياباقتىڭ بىرەۋى ورنالاسقان. قورعاۋعا الىنعان اڭ، قۇستار بار مۇندا. دەمالۋعا، تابيعاتىن تاماشالاۋعا تۋريستەر، دەمالۋشىلار كوپ بارادى. بۋراباي كولى بار. جاقىندا كوكشەتاۋدىڭ باۋرايىنان «وقجەتپەس» ءساناتورييى اشىلدى. ەلباسىمىز اشىلۋ راسىمىنە قاتىستى.
كوكشەتاۋدىڭ سۋرەتى ( ولەڭدى تالداۋ)
اقىن سۋرەتتەپ وتىرعان تاۋدى كوز الدارىنا ەلەستەتىپ كورىڭدەر. ولەڭدەگى تەڭەۋلەردى تاپ. ولەڭدەگى كوركەيتۋ ماقساتىندا قولدانىلىپ تۇرعان تىركەستەردى تاۋىپ وقى.
«جومارت تاۋ»، «موماقان تاۋ»، «شيپا تاۋ» تىركەستەرىنىڭ مازمۇنىن اشۋ.
ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «كوكشەتاۋ» ولەڭىندەگى ۇزىندىگە نازار اۋدارايىق.
“كوك ورمان، كوركەم توعاي ماۋجىراعان،
سۇلۋدىڭ كوزىندەي كول جاۋدىراعان.
مالتا تاس، مارجان - اقىن، مەرۋەرت تاس،
توگىلىپ كوك جيەككە ساۋدىراعان”
وسى شۋماقتاعى «كوك»، «كوركەم» سوزدەرى اتالعان ورمان، توعايدىڭ ايرىقشا سيپاتىن انىقتاۋ ءۇشىن قولدانىلىپ تۇر ەكەن.
ءبىر نارسەنى كوپتەن ايىرىپ، كوزگە كوبىرەك تۇسەرلىك ە ءتىپ ايتۋ ءۇشىن ول نارسەنىڭ اتىنا كوركەيتەتىن، ايقىندايتىن بەينەلى ءسوز قوسىلادى. سول سياقتى وسى ۇزىندىدە اقىن كولدى سۇلۋ قىزدىڭ كوزىڭە تەڭەيدى. ءسويتىپ كولدىڭ اسەمدىگىن كوز الدىنا ەلەستەتەدى.
بەلگىسىزدەۋ نارسەنى بەلگىلى نارسەگە، بەلگىسىزدەۋ سيپاتتى بەلگىلى سيپاتقا بالاپ، كورنەكتەپ اشىعىراق كورسەتۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن بەينەلى ساز «تەڭەۋ» دەپ اتالادى.
تەڭەۋ كوبىنە – داي، - دەي،- تاي، - تەي جۇرناقتارى نەمەسە بەينە، ءتارىزدى دەگەن سوزدەر ارقىلى جاسالادى.
سەرگىتۋ ءساتى
ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «كوكشەتاۋ» ولەڭىنەن دە باسقا ولەڭدەرىن الىپ قاراساڭىز ول سىزبەن اشىق سىرلاسىپ، ىشكى جان دۇنيەسىن اقتارىپ تاستاعانداي، تابيعاتقا دا ءتىل ءبىتىرىپ، سىرلاستىرىپ نەبىر بەينەلى ورنەكتەرىن ايشىقتايدى.
وقۋشىلار ولەڭدى كەزەكتەسىپ، مانەرلەپ وقيدى. ولەڭدەگى باسقا دا تەڭەۋلەردى تاۋىپ ماعىناسىن تالدايدى.
ساباقتى بەكىتۋ سۇراقتارى: ءى. جانسۇگىروۆ كىم؟
ول قانداي اقىن؟
كوكشەتاۋ جەرى تۋرالى نە ءبىلدىڭ؟ ول قازاقستاننىڭ قاي بولىگىندە ورنالاسقان؟ تەڭەۋ دەگەن نە؟ ولەڭدەگى تەڭەۋ سوزدەردى الىپ تاستاپ وقىساق قالاي وزگەرەر ەدى؟ – داي، - دەي، – تاي، - تەي جۇرناقتارى مەن بەينە ءتارىزدى سوزدەرىن ايت. (مىسالى: سۇلۋ - داي شولپىسى سىلدىرلاعان، بۇلاق - تاي تاۋدان تومەن سىلدىرلاعان، بالا - داي بال - بۇلاقتار بىلدىرلاعان ت. ب )
قورىتىندى:
ءى. جانسۇگىروۆ كىتاپتارىنىڭ كورمەسىنە شولۋ جاساۋ.
1) وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ
2) ا) كوكشەتاۋ ولەڭىن مانەرلەپ وقۋ
ءا) تەڭەۋ ۇعىمىن جاتتاۋ
ب) «كوكشەتاۋ» سۋرەتىن سالۋ
ۆ) ءبىر شۋماق ولەڭ شىعارىپ كەلۋ، تەڭەۋلەردى قولدانۋ ارقىلى.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءى. جانسۇگىروۆ «كوكشەتاۋ»
ماقساتى: بىلىمدىلىك: كوكشەتاۋ ولەڭىندە سۋرەتتەلگەن تاۋدىڭ اسەمدىگىن، كوركەمدىگىن، اقىنعا شابىت بەرگەن قاسيەتىن سەزىنە بىلۋگە تالپىندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ادەبي ءتىل بايلىعىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ.
كورنەكىلىكتەر: ءى. جانسۇگىروۆ پورترەتى. كوكشەتاۋ سۋرەتى. پلاكاتقا جازىلعان ەرەجە. ءى. جانسۇگىروۆ كىتاپتارى كورمەسى. سلايد «كوكشەتاۋ كورىنىستەرى»
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ.
ءۇي تاپسىرماسى: قاسىم امانجولوۆ «تۋعان جەر» ولەڭى.
ءۇي تاپسىرماسى بويىنشا سۇراقتار:
1) قاسىم امانجولوۆ كىم؟
2) قانداي تاقىرىپتارعا ولەڭدەر جازعان؟
3) اقىننىڭ تۋعان جەرىنە دەگەن ماقتانىش سەزىمى ولەڭنىڭ قاي جولدارىندا بەرىلگەن؟
4) تۋعان جەردىڭ كەڭدىگى، بايلىعى جونىندە اقىن نە دەپ تەبىرەنەدى؟
5) «قىزىعىڭدى كورىپ ەركىن كەلەمىن» دەگەن جولداعى اقىن ويى نە؟
6) «سەن دە اياماي بەردىڭ ماعان بارىڭدى مەن دە اياماي بارىم ساعان بەرەمىن» دەگەن جولدار ارقىلى اقىن نە ايتپاقشى؟ س. تورايعىروۆتىڭ «تۋعان ەلىمە» ولەڭىمەن وسى ولەڭنىڭ ۇقساستىقتارى قانداي؟
ولەڭدى جاتقا مانەرلەپ ايتقىزۋ.
ولەڭدى اۋەنىمەن ورىنداۋ.
مۇنىڭ الدىنداعى ساباقتا «تۋعان جەرىم تۇعىرىم، وسكەن ەلىم وزەگىم» دەپ اتالاتىن جاڭا تاراۋدى باستاعان بولاتىنبىز.
جاڭا ساباق: بۇگىن ءبىز تۋعان جەرىن ايشىقتى جىرلارىمەن جىرلاعان قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ كوكشەتاۋ ولەڭىمەن تانىسامىز.
اۋەلگى اۆتور تۋرالى بىرەر ءسوز. 1894 جىلى قازىرگى الماتى وبىلىسى اقسۋ اۋدانىندا تۋعان. قازاق حالقىنىڭ ءدۇلدۇل اقىنى. بالالارعا دا ارناپ شىعارعان ولەڭدەرى جيناق بولىپ شىققان «وتىرىك»، «مالتا»، «بالالارعا بازارلىق»، «مەكتەپ» اتتى ت. ب. كىتاپتارى بار. ءى. جانسۇگىروۆتىڭ ولەڭ - جىرلارىن تىڭداپ وسكەن بالا تۋعان جەرىن، وسكەن ورتاسىن، اتا - اناسىن سىيلاپ وسەرى ءسوزسىز.
كوكشەتاۋ تاۋدىڭ اتى. سولتۇستىك قازاقستاندا كوكشەتاۋ قالاسى دا بار. تابيعاتى سۇلۋ، كوكشەتاۋدىڭ ساياسىندا سەكسەن كول بار، ءارقايسىسى بەينە ءبىر توڭكەرۋلى كەسە سياقتى، دوڭگەلەنىپ جاتادى.
اقىنعا ولەڭ جازۋ ءۇشىن شابىت كەرەك. اقىننىڭ شابىتىنا دەم بەرگەن تاۋدىڭ اسەمدىگى، كوركەمدىگى.
ءمۇعالىم: «كوكشەتاۋ» ولەڭىن مانەرلەپ وقىپ بەرەدى.
تاۋدىڭ بيىكتىگىن وقجەتپەس شىڭىن سۋرەتتەۋ ارقىلى سيپاتتاعان.
“وقجەتپەس وقشىرايىپ ورلەپ كەتكەن
كەۋدەسىن كەرىپ كوككە سەرمەپ كەتكەن”
كوكشەتاۋدى جەر جانناتى - دەيدى. سۇلۋ قىزداي بويىن كۇتكەن، جومارت تاۋ، داستارقاندى، موماقان تاۋ - دەگەندى قويناۋىندا نەبىر پايدالى تاستارى بار، ورمان - توعايلارى اڭ مەن قۇسقا تولى، اۋاسى شيپالى، دەرتكە داۋا دەيدى.
كوكشەتاۋدا قازاقستانداعى 5 ۇلتتىق ساياباقتىڭ بىرەۋى ورنالاسقان. قورعاۋعا الىنعان اڭ، قۇستار بار مۇندا. دەمالۋعا، تابيعاتىن تاماشالاۋعا تۋريستەر، دەمالۋشىلار كوپ بارادى. بۋراباي كولى بار. جاقىندا كوكشەتاۋدىڭ باۋرايىنان «وقجەتپەس» ءساناتورييى اشىلدى. ەلباسىمىز اشىلۋ راسىمىنە قاتىستى.
كوكشەتاۋدىڭ سۋرەتى ( ولەڭدى تالداۋ)
اقىن سۋرەتتەپ وتىرعان تاۋدى كوز الدارىنا ەلەستەتىپ كورىڭدەر. ولەڭدەگى تەڭەۋلەردى تاپ. ولەڭدەگى كوركەيتۋ ماقساتىندا قولدانىلىپ تۇرعان تىركەستەردى تاۋىپ وقى.
«جومارت تاۋ»، «موماقان تاۋ»، «شيپا تاۋ» تىركەستەرىنىڭ مازمۇنىن اشۋ.
ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «كوكشەتاۋ» ولەڭىندەگى ۇزىندىگە نازار اۋدارايىق.
“كوك ورمان، كوركەم توعاي ماۋجىراعان،
سۇلۋدىڭ كوزىندەي كول جاۋدىراعان.
مالتا تاس، مارجان - اقىن، مەرۋەرت تاس،
توگىلىپ كوك جيەككە ساۋدىراعان”
وسى شۋماقتاعى «كوك»، «كوركەم» سوزدەرى اتالعان ورمان، توعايدىڭ ايرىقشا سيپاتىن انىقتاۋ ءۇشىن قولدانىلىپ تۇر ەكەن.
ءبىر نارسەنى كوپتەن ايىرىپ، كوزگە كوبىرەك تۇسەرلىك ە ءتىپ ايتۋ ءۇشىن ول نارسەنىڭ اتىنا كوركەيتەتىن، ايقىندايتىن بەينەلى ءسوز قوسىلادى. سول سياقتى وسى ۇزىندىدە اقىن كولدى سۇلۋ قىزدىڭ كوزىڭە تەڭەيدى. ءسويتىپ كولدىڭ اسەمدىگىن كوز الدىنا ەلەستەتەدى.
بەلگىسىزدەۋ نارسەنى بەلگىلى نارسەگە، بەلگىسىزدەۋ سيپاتتى بەلگىلى سيپاتقا بالاپ، كورنەكتەپ اشىعىراق كورسەتۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن بەينەلى ساز «تەڭەۋ» دەپ اتالادى.
تەڭەۋ كوبىنە – داي، - دەي،- تاي، - تەي جۇرناقتارى نەمەسە بەينە، ءتارىزدى دەگەن سوزدەر ارقىلى جاسالادى.
سەرگىتۋ ءساتى
ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «كوكشەتاۋ» ولەڭىنەن دە باسقا ولەڭدەرىن الىپ قاراساڭىز ول سىزبەن اشىق سىرلاسىپ، ىشكى جان دۇنيەسىن اقتارىپ تاستاعانداي، تابيعاتقا دا ءتىل ءبىتىرىپ، سىرلاستىرىپ نەبىر بەينەلى ورنەكتەرىن ايشىقتايدى.
وقۋشىلار ولەڭدى كەزەكتەسىپ، مانەرلەپ وقيدى. ولەڭدەگى باسقا دا تەڭەۋلەردى تاۋىپ ماعىناسىن تالدايدى.
ساباقتى بەكىتۋ سۇراقتارى: ءى. جانسۇگىروۆ كىم؟
ول قانداي اقىن؟
كوكشەتاۋ جەرى تۋرالى نە ءبىلدىڭ؟ ول قازاقستاننىڭ قاي بولىگىندە ورنالاسقان؟ تەڭەۋ دەگەن نە؟ ولەڭدەگى تەڭەۋ سوزدەردى الىپ تاستاپ وقىساق قالاي وزگەرەر ەدى؟ – داي، - دەي، – تاي، - تەي جۇرناقتارى مەن بەينە ءتارىزدى سوزدەرىن ايت. (مىسالى: سۇلۋ - داي شولپىسى سىلدىرلاعان، بۇلاق - تاي تاۋدان تومەن سىلدىرلاعان، بالا - داي بال - بۇلاقتار بىلدىرلاعان ت. ب )
قورىتىندى:
ءى. جانسۇگىروۆ كىتاپتارىنىڭ كورمەسىنە شولۋ جاساۋ.
1) وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ
2) ا) كوكشەتاۋ ولەڭىن مانەرلەپ وقۋ
ءا) تەڭەۋ ۇعىمىن جاتتاۋ
ب) «كوكشەتاۋ» سۋرەتىن سالۋ
ۆ) ءبىر شۋماق ولەڭ شىعارىپ كەلۋ، تەڭەۋلەردى قولدانۋ ارقىلى.
You Might Also Like
-
قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆتى ەسكە الۋ كەشى.
