ءسوز بەن پىكىر
شىعارمانىڭ ءسوزى جاقسى بولۋ كەرەك دەگەندى ەكىنىڭ ءبىرى ايتادى. ال، قانداي ءسوز جاقسى ەكەنىن جازۋشى-دراماتۋرگتارىمىزدىڭ ءبىرسىپىراسى ءالى كۇنگە بىلمەيدى. ونى بىلمەيىنشە جاقسى ءسوز جاساۋ قيىن. سوندىقتان، وسى جوندە ءبىراز پىكىر الىسۋ قاجەت.
ىشتەگى پىكىر سىرتقا ءسوز ارقىلى شىعادى. ءسوز قالاي شىعارسا، سولاي شىعادى. ادەمى ويدى وراشولاق ءسوز بۇزسا، وراشولاق ويدى شەبەر ءسوز تۇزەپ تۇرادى. زادى ءسوز بەن پىكىر تەڭ ءتۇسۋى شارت. ويتكەنى، ءسوز جەتپەي قالسا، پىكىر تولىق كورىنبەي قالادى. ءسوز اسىپ كەتسە، قازاق ونى مىلجىڭ دەيدى. نە نارسە بولسا، تىلەك مولشەرىنەن اسسا، ءقادىرسىز بولماق.
بۇل شارتتىڭ بۇلجىماي ورىندالۋىن اسىرەسە تەاتر ساحناسى تىلەيدى. ساحنادا ورىن شاعىن، ۋاقىت از. ۇلكەن وقيعانى سىپتاپ، ءسوزدى شىڭداپ الماسا، سىيعىزا المايدى.
وسى ايتىلعانداردى قاعيدا قىلىپ، دراماتۋرگتارىمىزدىڭ ءسوز قابىلەتىن بايقاپ كورەلىك.
«ەڭلىك — كەبەك» پەساسىندا مۇحتار كەبەككە الپىس بەس رەت ءسوز كەزەگىن بەرەدى. «قوزى كورپەش» پەساسىندا Faبيت قارابايعا جەتپىس بەس رەت بەرەدى. «ماحاببات پەن دوستىقتا» ءالجاپپار ساۋلەگە 126 رەت كەزەك بەرەدى.
ءسوز بەرۋدىڭ وزىندە ۇلكەن ءمان بار. دراماتۋرگ بۇل جوندە جيىلىس باسقارۋشىسى ىسىلعان جاقسى پرەدسەداتەل سياقتى، پەسا ادامدارىڭ ورىنسىز سويلەتپەي، سويلەتسە رەگلامەنت ساقتاپ وتىرۋ كەرەك. ايتپەسە، كىم نە ايتپايدى.
عابيتتە، مۇحتاردا بۇل ىسىلعاندىق بار. كەبەك ەڭ ۇزاق سويلەگەندە، ءبىر-اق رەت 12 جول ءسوز سويلەيدى. سويلەۋىك قارابايعا عابيت ءبىر-اق رەت 12 جول سويلەۋگە رۇقسات ەتەدى. وزگە ديالوگتار ءبىر ءسوز، جارتى جول، ءارى كەتكەندە بىرەر جولدىڭ ماڭىندا ءبىتىپ وتىرادى. ال، ءالجاپپاردىڭ ساۋلەسى — مونولوگ ەمەس، ديالوگىندا، ءبىر ورىندا، وندا دا كوبىنەسە تەلەفوندا تۇرىپ، 25 جول ءسوز سويلەيدى. وسى 25 جولدىڭ ەكى-اق جولىمەن بارلىق 25 جولدىڭ پىكىرىن بەرۋگە بولار ەدى. وزگەسى ىسىراپ بولعان سوزدەر. بۇل جالاڭ، ءالجاپپاردىڭ عانا كەمشىلىگى ەمەس، قازاق پەسالارىنىڭ كوپشىلىگىنە ءتان كەمشىلىك. ونىڭ ىشىندە مۇحتار مەن عابيتكە دە كەيدە سوعىپ كەتىپ وتىرادى.
ءقايسىبىر جولداستار، پەساداعى، جالپى كوركەم ادەبيەتتەگى ءسوز شۇبالاڭدىعىن «قازاق وسىلاي سويلەيدى» دەپ دالەلدەمەك. قاتە پىكىر. قازاق ماعىناسىنان ارتىق كوپ سويلەسەڭ «مىلجىڭ»، تاۋىپ سويلەسەڭ «شەشەن» دەيدى. «از سوزدە كوپ ماعىنا» دەگەندى تەگىن ايتپاعان قازاق.
ديالوگتاردى ىقشام، وتكىر، ماعىنالى ەتىپ قۇرۋدا پەسا ادامدارىنا ءسوز بەرگەندە قاتتى ءتارتىپ قولدانۋدا ورىس دراماتۋرگتارىنان ۇيرەنەتىنىمىز ءالى كوپ.
بۇل ايتىلعانداردىڭ ءبارى ءسوز قورىن ۇنەمدەپ ۇستاۋعا جاتادى. جازۋشى – دراماتۋرگ سونىمەن قوسا ول ءسوزدى ءوزى جاسايتىندىعىن گوركيي بىلاي سيپاتتايدى: «ءىستى سوزگە اينالدىرۋدان، ءسوزدى ىسكە اينالدىرۋدىڭ الدەقايدا قيىن ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى.». جۇمىس ءىستى ىستەپ وتىرعاندا ادەبيەتشى – ءىستى سوزگە، ءسوزدى ىسكە اينالدىرۋ دەگەندەردىڭ ەكەۋىن بىردەي ىستەپ وتىرادى. جازۋشىنىڭ نەگىزگى ءىس قىلىپ وتىراتىن ماتەريالى – ءسوز.»
بۇل ارينە جازۋشى تىڭنان ءتىل جاسايدى دەگەن ۇعىم بەرمەيدى. ءتىلدى حالىق جاسايدى. جازۋشى جاسالعان تىلدەن ءسوز قۇرايدى. مىسالى اباي «اداسقان كۇشىك سەكىلدى ۇلىپ ەلىنە قايتقان وي» دەگەندە جانىنان جاڭا ءتىل قوسقان جوق. جۇرە جاساعان تىلدەن ۇلگىلى ءسوز قۇرادى. ابايدان بۇرىن توعىسقان كوڭىلدى اداسقان كۇشىككە تەڭەپ ەشكىم ايتقان ەمەس. اباي ءوزىنىڭ ايتام دەگەن پىكىرىن وسى سوزبەن جۇرەككە تاپ ەتكىزىپ قويىپ بەردى.
ءتىلدىڭ ۇلى ماماندارىنىڭ ءبىرى گوركيي تاعى دا ءتىل ماعىناسىنىڭ وتكىر، تازا بولۋى ءۇشىن كۇرەسۋ – مادەنيەت قۇرالى ءۇشىن كۇرەسۋ بولادى. وسى قۇرال نەعۇرلىم وتكىر بولىپ، ءدال ءتۇزۋ باعىتقا تۇسكەن سايىن، سوعۇرلىم ول جويداسىز كۇشكە اينالادى دەيدى.
جاساراتىنى جوق جاڭا ءسوز تۇلعالارىن جاساۋدا جازۋشىلارىمىزدىڭ كوپشىلىگى شارق ۇرىپ ىزدەنبەي كەلەدى. بىركەلكى جازۋشىلار، اسىرەسە اقىندار – وسىلاردىڭ ىشىندە دراماتۋرگ شاحمەت تە بار – كوپىرمە سوزگە اركىم ءبىر ۇستاپ، ىسقاياق بوپ قالعان سوزگە تىم ءۇيىر. سىرتى جىلتىر، كوبىكشە كوتەرىلىپ، باسىلا قالاتىن ءنارى از ءسوز پەسا قورەك تە، كەرەك تە بولا المايدى. حالىقتىڭ قوڭىر ءتىلىنىڭ ىشىنەن تاماشا ءسوز تۇلعالارىن جاساۋعا بولاتىندىعىن اباي ايقىن كورسەتتى. ءتىپتى وسى كۇشتى عابيت پەن مۇحتاردىڭ وزىنەن دە ءبىرسىپىرا جاڭالىقتار تابۋعا بولادى.
«الماس قىلىش جۇزىنە تابان باسقان قىلىعىم بار.» («ەڭلىك – كەبەك»)، باسىم شولدە قالسا، اياعىم جەتەر كولگە. («قوزى كورپەش – بايان») وسى قوڭىر سوزدەرمەن قانداي كۇشتى پىكىر ايتىلعان. اسىرەسە، عابيت سوزدەرىنىڭ پىكىردى ءدال ايتاتىندىعىن، سونىمەن قوسا ءسوز تىگىسىنىڭ جاتىقتىعى باسقادان وزگەشە تۇرادى.
گوركيي ايتقانداي،جازۋشى – دراماتۋرگتاردىڭ نەگىزگى ماتەريالى ءسوز بولا تۇرسا دا مەن وعان قوسا ەكى نارسەنى ەسكەرتەر ەم.
دراماتۋرگتارىمىزدىڭ كوپشىلىگى وقيعانى، ادامداردى ءبىرىڭعاي سوزبەن سيپاتتاپ، ويىن ساحناعا سىيعىزا الماي الەك. وبرازدى، وقيعانى ءقايسىبىر رەتتەردە از سوزبەن، ءتىپتى ءسوزسىز دە جاساۋعا بولاتىندىعىن اڭعارمايمىز. مىسالى: «اقان سەرى — اقتوقتى» پەساسىنداعى مىلقاۋدىڭ وبرازى كىمنەن كەم. نەمەسە، مۇحتاردىڭ كەيبىر پەسالارىندا باسىنان اياعىنا دەيىن اۋىز تولا ءبىر سويلەمەي، ءبىر ءسوزدىڭ ەزىن اندا-ساندا قايتالاپ وتىراتىن تيپتەر قانداي قىزىق.
ەندى ءبىر ەلەمەي كەلە جاتقانىمىز ساحنا ءۇشىن تاپتىرمايتىن، پوەزياداعى اسىل قاسيەت.
پلەحانوۆ ءبىر سوزىندە ليەۆ تولستويعا قارسى كەلەدى: «ءسوز ادامدارعا پىكىر ايتۋ ءۇشىن عانا قىزمەت ەتپەيدى، سول سياقتى ولاردىڭ سەزىمىن بىلدىرۋگە دە قىزمەت ەتەدى» دەيدى.
ءبىز پلەحانوۆتىڭ وسى پىكىرىن قولدايمىز. ويتكەنى، پوەزيا ويدان گورى سەزىمگە قونىمدى. ولاي بولسا، ساحنادا، تار جەردە پوەزيانىڭ وسى قاسيەتىن رەتى كەلگەندە پايدالانۋعا ابدەن بولادى. ارينە، بۇل پەسانى ولەڭمەن جاز دەگەن ءسوز ەمەس. ولەڭسىز-اق كەيدە قاراپايىم سوزبەن سەزىم ارقىلى كوپ نارسەنى بىلدىرۋگە بولادى، اكتەر ارقىلى تولىقتىرۋعا بولادى. مىسالى: «قاراباي اۋەلى وزىنە سەنسە، وزىنەن گورى ساعان سەنەدى، بىلەسىڭ عوي؟» — دەگەندە ار جاعىن ايتپاي-اق قارابايدىڭ ءىشى اقتارىلىپ قالدى. ونى سەزىم اقتارىپ جاتىر. اۆتور بۇل جەردە سەزىم كۇشىن شەبەر پايدالانعاندىقتان قانشاما ءسوز ۇنەمدەدى. ەگەر، اقىلعا سىيعىزىپ دالەلدەپ جاتسا، تالاي بەتتەر جازۋعا بولار ەدى.
بىزدە ەندى ءبىر بايقالماي بارا جاتقان جاعداي بار. ادەبيەت كلاسسيكتەرىنەن ۇيرەنۋ دەگەندى تىم ءبىرجاقتى ۇعىنىپ ءجۇرمىز. دراماتۋرگيادا ۇلگىنى كوبىنەسە باتىستان الىپ كەلدىك. باتىسقا ەلىكتەپ، وندا دا جاقسىسىنا ەمەس، جامانىنا ەلىكتەپ، كەيدە سوسياليستىك رەاليزمنەن شىعىپ كەتكەن پەسالار دا بولدى. ءابدىلدا مەن ءروشالدىڭ «جومارتتىڭ كىلەمى»، شاحمەتتىڭ «الدار كوسەسى» تۋرالى ءبىرقاتار پىكىر ايتۋعا، داۋلاسۋعا بولار ەدى. مەنىڭ بۇل پىكىرلەرىم جاڭا تاقىرىپتاعى پەسالار تۋرالى بولعاندىقتان ايتىلماي قالىپ بارادى. ونىڭ بەر جاعىندا، ءابدىلدا «كوتەرىلگەن كۇمبەزىن»، شاحمەت «امانكەلدىسىن» كورسەتىپ، داۋلاسپايمىن دەپ تۇرعان سياقتى. تۇپتەپ كەلگەندە، ماسەلە، بەتتى باتىسقا، شىعىسقا بۇرۋدا دا ەمەس، قايدا بۇرساڭ دا ادام بالاسى جاساعان جاقسى ونەگەنىڭ بىرىنەن دە جيرەنبەي، كەرەگىڭە جاراتا بىلۋدە. وسى تۇرعىدان قاراعاندا ورىس كلاسسيكتەرىنەن العان ونەگە ءبىزدىڭ پەسالارىمىزدان كورىنبەيدى. پوەزيادا، پروزادا پۋشكين، لەرمونتوۆ، گوركييلەردى كەزدەستىرىپ وتىرامىز. ال، دراماتۋرگيادا گوگول، وستروۆسكيي، گوركيي ءالى جوق. ءبىزدىڭ دراماتۋرگتارىمىز، تەاترىمىز بولىپ، وسى جوقتى جاسار مەزگىل جەتتى. جاساۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن سولاردىڭ پەساسى ساحنادا ءجيى قويىلۋ كەرەك، كوبىرەك اۋدارىلىپ، باسپاعا باسىلىپ حالىققا تاراۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ كەڭ قولتىق بابالارىمىز اعىلشىن، نەمىس، فرانسۋز، يتاليانداردى كورە الماي كەتسە، ورىستىڭ دودا ساقال مۇجىقتارىمەن اۋىل ءۇيى قونىپ ءوتتى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى جۇمىسشى، كولحوزشىلارىمىز ورىستىڭ جۇمىسشى، كولحوزشىلارىمەن تىزە قوسىپ، جاڭا دۇنيەنى بىرگە جاساپ جاتىر. ءبىزدىڭ وقىمىستىلارىمىز ءبىلىمدى ورىستان الدى، ورىس ارقىلى بۇكىل دۇنيە مادەنيەتىنە قول سالىپ وتىر. بۇل فاكتىلەرمەن دماتۋرگيانىڭ ەسەپتەسپەسكە ءحالى جوق. دراماتۋرگيادا ورىس مادەنيەتى ءسوزسىز ءوز ورنىن الۋ كەرەك.
ءسوزدىڭ ءبارى جازۋشى-دراماتۋرگتارعا ارنالدى. ولاردىڭ ەڭبەگىنىڭ قۇيىلار جەرى تەاتر. تەاتر پەسالاردىڭ تەزى. تەزى عانا ەمەس، پەسالارعا جان ءبىتىرۋشى. جان ءبىتىرۋشى عانا ەمەس، ۇيىمداستىرۋشى، باعىت بەرۋشى. ءبىزدىڭ تەاترلارىمىز، ولاردىڭ قوجاسى كوركەمونەر ىستەرى جونىندەگى باسقارماسى وسى ارداقتى مىندەتىن قالاي اتقارىپ كەلدى؟ ەگەر جاقسى اتقاردى دەسەك، سول جاڭالىعى دايىن پەساعا يە بولۋدا عانا. ەگەر جامان اتقاردى دەسەك، سول دايىنعا دا يە بولا الماۋىندا. قايتكەندە دە تەاترلارىمىزدىڭ ەڭبەگى دايىندى قابىلداۋدان ءارى كەتە العان جوق. تەاترلار قالعىپ بارا جاتسا، اۆتورلار بۇيىرگە تۇرتكىلەپ وياتىپ وتىردى. تەاتردىڭ ەسىندە جوعىن اۆتورلار ەسىنە سالىپ وتىردى. بۇل وتە جاقسى قىلىق. ءبىراق تەاتردىڭ ءوز بەتى، ءوز ويى بولماۋى باسشىلىق دارەجەسىندە تۇرماۋى وتە جامان قىلىق.
مەن تاقىرىپ، وبراز، ءتىل جايىنداعى كەمشىلىكتەرگە كوبىرەك توقتادىم. دۇرىسىندا سوعان اۆتوردان گورى تەاتر كىنالى. تەاتر بۇگىنگى كۇننىڭ بيىك تۇرعىسىندا تۇرعان بولسا، ونداي كەمشىلىكتەرگە جول بەرمەگەن بولار ەدى. قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1945 جىلعى قاۋلىسىندا تەاتردىڭ تۆورچەستۆولىق بەلگىلى باعىتى جوق دەگەندى ءتىپتى تاۋىپ ايتقان. سول تۆورچەستۆولىق بەت، باعىتى بولماسا تەاتر تولقىن ۇستىندەگى بوس قايىق ءتارىزدى تولقىننىڭ، اۋەنىمەن كەتە بەرمەك.
پەسانى كوپتىڭ كەزىنە كورسەتۋشى اكتەرلەر. ءبىرسىپىرا اكتەرلەر ىشىمەن ەمەس، سىرتىمەن ويناپ ءجۇر. سىرتىنىڭ وزىندە سولەكەتتىكتەر تولىپ جاتىر. قوزعالىس، قۇبىلىستارىنا، ىشتەگى وزگەرىستى سىرتقا شىعارىپ بەرۋلەرىنە قاراعاندا وسى ورىس ءرولىن ويناپ تۇر ما، قازاق ءرولىن ويناپ تۇر ما؟ — دەپ قالاسىڭ. انىقتاپ قاراساڭ ەكەۋىن دە وڭدىرىپ تۇرعان جوق. ويتكەنى ول ويناعان ءرولىن كامىل ۇعىنباي، شالا ءتۇسىنىپ، الدەكىمدى قۇر ەلىكتەپ تۇر. قالىبەك قۋانىشبايەۆ قازاق بولىپ تا، ورىس، اعىلشىن، ءتىپتى مىلقاۋ بولىپ تا وينادى. سوندا سول وبرازداردىڭ وزگەشەلىگىن كورە وتىرىپ، مۇرنىڭ قازاق ءيىسىن دە سەزىپ تۇرادى.
ءبىزدىڭ اكتەرلەردىڭ ويىنىندا ەلىكتەۋ كوپ، تۆورچەستۆولىق مەڭگەرۋ از. مادەنيەتتى باسقادان ىزدەۋ كوپ، ءوز مادەنيەتىن بويعا ءسىڭىرۋ از. مادەنيەتتى بويعا دارىتۋ، ۇيلەستىرۋ، قابىستىرۋ دەگەندى كوبى ءالى تۇسىنبەي كەلەدى. وسى جولدا قالىبەكتەن ءبىرسىپىرا ونەگە الۋعا بولار ەدى.
جاقسى اكتەر جامان سوزگە جان بىتىرەدى، جامان اكتەر جاقسى ءسوزدىڭ جانىن الادى. ءبىر مونولوگتىڭ، ديالوگتىڭ ءوزىن ءتۇرلى اۋەندە، ءتۇرلى كۇيدە بەرۋگە بولادى. اكتەردىڭ بەرىسىنە قاراي تەاتر كورۋشى كوپشىلىكتە وي قالادى، سەزىم قالادى. ءبىزدىڭ اكتەرلەرىمىزدىڭ كوپشىلىگى وسى وزگەشە قاسيەتىن بەرە الماۋى بىلاي تۇرسىن، ءسوز اراسىندا كەرى ءۇتىر مەن نوقاتتىڭ نەگە تۇرعانىن دا ايىرا الماي كەلەدى.
جالپى ءسوزدىڭ ءتۇيىنى — بىرەۋدى ماقتاپ، بىرەۋدى قارالاۋ ەمەس، زامانامىزدى، زامانامىزدىڭ ادامدارىن كورسەتەرلىك، ادام كەۋدەسىن سوسياليستىك سانا نۇرىمەن تولتىرارلىق جاقسى پەسالار بەرۋ.
الدىمىزدا جاقسى پەسالارعا، سەنارييلەرگە جاريالانعان ۇلكەن كونكۋرستار تۇر. بۇل كونكۋرس — بايگەلەر جالپى جازۋشىلار ۇيىمىنا، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە دراماتۋرگتارعا تاريحىمىزدىڭ ءبىر بيىك ورىندە كەزدەسىپ، قابىلەتىمىزدى سىناعالى تۇر. حالىق تىلەگىنەن تۋعان وسى كونكۋرستارعا بايلانىستى الداعى مىندەتتى ايقىن كورە تۇسەيىك.
اكادەميالىق، وبلىستىق تەاترلاردا قويىلاتىن، يدەياسى، كوركەمدىگى تالاپ-تىلەك دارەجەسىنە جەتكەن ۇلكەن پەسالار بەرۋىمىز كەرەك.
كولحوز، سوۆحوز تەاترلارى ءۇشىن، جەكە كونسەرت بريگادالارى ءۇشىن شاعىن پەسالار، سكەچتەر، ديالوگ، مونولوگتاردان قۇرالعان تاعى سول سياقتى تولىپ جاتقان ەسترادالىق رەپەرتۋارلار كەرەك. پەسانىڭ ۇساق تۇرلەرى كورىنە ءتۇسىپ، جوعالىپ بارادى. جوعالتپاي ءورشىتۋىمىز كەرەك. جاس قاۋىمعا — بالالارعا ارناپ ءبىز ءالى كۇنگە شەيىن رەپەرتۋار بەرە العامىز جوق. بالالار تەاترىن قامتاماسىز ەتۋ ءبىزدىڭ موينىمىزداعى كەشىرىلمەيتىن بورىش.
جاڭا تاقىرىپقا سەناريي، وپەراعا ليبرەتتو جازىپ بايقاساق تا، بۇل جانرلار بىزگە ءالى بوي بەرمەي كەلەدى. قالاي دا ونى بوي جازدىرماي باۋراۋعا مىندەتتىمىز. ارينە بۇل ماقساتتىڭ ءبارى وسى كونكۋرستار ۇستىندە ورىندالا قالادى دەۋ قيىن. ءبىراق وسى ۇلكەن بايگە ۇستىندە العا قاراي مىقتاپ ءبىر ىرعۋعا سەرت ەتەلىك!
1946
You Might Also Like
-
جۇمىسشى مەن شارۋالار مەملەكەت تىزگىنىن ءوز قولىنا العان سوۆەت زامانىندا سالعان جەردەن ءبارىن سوسياليزم فابريگىنەن شىعارا العان جوق. اسىرەسە، عاسىرلار بويى ادام كوكەيىنە شەگەندەپ ورناعان ەسكى سالت-سان...
-
حالىق تىنىمسىز جاساپ جاتادى. اسىرەسە ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدە ورشىگەن تالانت-ونەردىڭ الۋان ءتۇرىن كورسەتتى. ەل وزەگىن جارىپ شىققان اقىن جامبىل، كۇيشى دينا، ارتيست قالىبەك، سۋرەتشى قاستەيەۆتەردى بىلاي قويعا...
