سۋ تىرشىلىك كوزى جانە ونىڭ قاسيەتتەرى
ماقساتى:
• بالالاردى سۋدىڭ قاسيەتتەرىمەن تانىستىرۋدى جالعاستىرۋ.
• سۋدىڭ ءمولدىر بولاتىندىعى جايلى، سۋدا ءتىرى اعزالاردىڭ ءومىر سۇرە الاتىندىعى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
• سەبەپ - سالدارلىق قاتىناستاردى بەلگىلەۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
• قىزىعۋشىلىقتارىن تۋعىزىپ، سۋعا دەگەن ۇقىپتىلىققا تاربيەلەۋ.
الدىن - الا جۇمىس:
1. دامىتۋ ويىندارى:
«كىم سۋدىڭ قاسيەتتەرىن اتايدى؟
«قانداي سۋدى ىشۋگە بولمايدى؟»
«جاقسى - جامان» (تريز بويىنشا).
2. د. ءروداريدىڭ «ءتۇرلى سۋ» ولەڭىن وقۋ
3. «الا - قۇلا وزەن» ەكولوگيالىق دابىل.
ساباقتا قولدانىلاتىن قۇرال - جابدىقتار:
• ءار ۇستەلدىڭ ۇستىنە ستاقانداعى تازا سۋ، بوس ستاقان، قاسىق، پروبيركا، تۇز، قۇم، تاستار قويىلادى؛
• دەمونستراسيا ءۇشىن: قارامەن بويالعان سۋى بار ستاكان، قاسىق، تاستار.
ساباقتىڭ بارىسى:
توپقا ناس بالا كىرەدى. ول بالالارعا ونى جۋىندىراتىن اجەسىنەن قاشىپ كەتكەنى تۋرالى ايتادى. بۇل بالا جۋىنباي جۇرگەندى ارتىق كورىپ، سۋدى ۇناتپاي ءجۇر. ناس بالاعا بالالارمەن بىرگە ساباقتا قالىپ، سۋ تۋرالى تىڭداۋعا ۇسىنىس بىلدىرەدى
تاربيەشى:
سۋ تۋرالى ءبىز نە بىلەمىز؟ بالالار، سەندەر قالاي ويلايسىڭدار، سۋدىڭ ءدامى بارما؟ سەندەردىڭ ۇستەلدەرىڭنىڭ ۇستىندە سۋمەن ستاقاندار تۇر، ونىڭ ءدامىن تاتايىقشى. ءدامى قانداي؟
1 - ءشى تاجىريبە: سۋدىڭ ءدامىن انىقتاۋ.
قورىتىندى: سۋدىڭ ءدامى جوق.
2 - ءشى تاجىريبە: سۋدىڭ ءيىسى بار ما؟
(بالالارعا سۋدى يىسكەۋ ۇسىنىلادى)
قورىتىندى: سۋدىڭ ءيىسى جوق.
3 - تاجىريبە: سۋدىڭ فورماسى بار ما؟
سۋدى ستاقانعا قۇيايىق. ونىڭ فورماسى وزگەرەدى مە؟ ەندى مەن سۋدى پروبيركاعا قۇيامىن. ءقازىر ول قانداي بولىپ تۇر. وسىدان قانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى. سۋدىڭ فورماسى بار ما؟
قورىتىندى: سۋ ونى قۇيعان ىدىستىڭ فورماسىن قابىلدايدى.
تاربيەشى: سۋدىڭ بۇل قاسيەتى – «اعۋشىلىق» دەپ اتالادى. ەگەر سۋدى ۇستەلدىڭ ۇستىنە قۇيىپ جىبەرسەك، نەنى بايقاۋعا بولادى؟ (ول اعىپ فورماسىز بولىپ جاتادى)
4 - ءشى تاجىريبە: سۋ كەيبىر زاتتاردى ەرىتەدى، كەيبىرەۋلەرىن ەرىتپەيدى.
ستاقانعا ءبىر قاسىق تۇز سالىپ، ونى بىلعاڭىز. تۇزعا نە بولىپ قالدى، قالاي ويلايسىڭدار؟ ونى قالاي بىلدىڭدەر؟ (تۇز ەرىدى)
قورىتىندى: سۋ – جاقسى ەرىتكىش.
سۋدا تاعى نەنى ەرىتۋگە بولادى. باسقا ستاقانعا قۇم سالىڭىز، نە بايقادىڭىز؟ نەلىكتەن قۇم ەرىگەن جوق؟
5 - ءشى تاجىريبە: سۋدىڭ ءتۇسى بار ما؟
ستاقانداعى تازا سۋعا ءار ءتۇرلى زاتتار سالىنادى: قاسىق، تاس. سونىمەن، سۋدىڭ ءتۇسى بار ما؟
قورىتىندى: سۋدىڭ ءتۇسى جوق، ول ءمولدىر.
تاربيەشى: ەگەر بويالعان سۋعا تاعى دا وسىنداي زاتتاردى سالساق، قانداي قۇبىلىستى بايقاۋعا بولادى؟ نەلىكتەن؟
- سۋ ءارقاشان وسىنداي ءمولدىر بولا ما؟
- كول، توعان، وزەندەردىڭ سۋلارى قانداي؟
(ىلعي لاي)
- ەگەر سۋ ءارقاشاندا لاي بولسا، سۋ تۇرعىندارىمەن نە بولادى؟ (ولەدى)
تاربيەشى: «سۋ - ءومىردىڭ كوزى» دەگەن ءسوز بەكەر ەمەس. سۋ - وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار اعزالارىنىڭ قۇرامىنىڭ نەگىزگى بولىگى. ەگەر قاربىزدىڭ 1 كيلوگرامىن كەپتىرسەك، 20 گرامم قۇرعاق زات شىعادى. دەمەك، قاربىزدىڭ 98% - سۋ. ادامنىڭ اعزاسىندا دا سۋ كوپ. سۋ قان، سىلەكەي، اسقازان شىرىنىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. سونىمەن قاتار، سۋ – جاس، تەر ستاقانعا دەيىن سۋدى بۋ تۇرىنە بولادى. ادامنىڭ اعزاسى اۋا جۇتقاندا، كۇنىنە 2 ستاقانعا دەيىن سۋدى بۋ تۇرىنە شىعادى. سۋدىڭ قاتىسۋمەن اعزادان زياندى زاتتار بولىنەدى.
سۋ - ءومىر، ادام ءۇشىن دە، بارلىق ءتىرى جاندار ءۇشىن دە. ادام تاماقسىز 30 كۇن ءومىر سۇرە الادى، ال سۋسىز 3 كۇن عانا. ەندەشە، سۋ – ادام ءۇشىن وتە قاجەت.
ويىن: «سۋ، سۋ ەمەس».
ەگەر مەن ءار ءتۇرلى قالىپتاعى سۋدى اتاسام، سەندەر قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر، ەگەر زات نەمەسە ءتىرى اعزا سۋمەن بايلانىستى بولسا – وتىرىڭدار، ەگەر سۋمەن بايلانىستى بولماسا – تۇرىڭدار.
(قار، ۇيرەك، ستاقان، شىق، جاڭبىر، كەمە، ورىندىق، كيت، بۇرشاق، بالىق، ت. ت).
- ادامنىڭ دەنەسىندە سۋ كوپ پە؟
- سۋ نەنىڭ قۇرامىنا كىرەدى؟
- ادام اۋا جۇتقاندا سۋ نە تۇرىندە بولىنەدى؟
- ءبىزدىڭ اعزاداعى زياندى زاتتار نەنىڭ كومەگىمەن بولىنەدى؟
- ادام تاماقسىز قانشا ۋاقىت ءومىر سۇرە الادى، ال سۋسىز؟
ناس بالا: ۋا، بالالار، سەندەرمەن قالاي قىزىق. جاي عانا سۋدىڭ سونشاما قىر - سىرى كوپ ەكەنىن بىلگەن جوقپىن.
تاربيەشى:
كوپتەگەن عالىمدار تەكسەرىپ وسىنداي شەشىمگە كەلدى: سۋدىڭ ءدامى، ءتۇسى، ءيىسى بولمايدى. سوندىقتان ناس بالانى تەك قانا تازا سۋ جۋىندىرا الادى.
سىلدىرلايدى ءمولدىر سۋ،
ءمولدىر سۋعا قولىن جۋ.
تازالىقتىڭ دوسى،
سۋ دەگەنىڭ وسى.
ناس بالا: بالالار، مەن ءقازىر اجەمە جۇگىرىپ بارىپ، جۋىنىپ، سەندەردەن ءبىلىپ العانىمدى ايتامىن.
راقمەت! ساۋ بولىڭدار! (كەتەدى)
تاربيەشى: «سۋدى بەكەر توككەن – كۇنا جاسايدى» - دەلىنەدى ءبىر ماقالدا.
بۇلاي نەگە ايتىلعان، كىم ماعان ءتۇسىندىرىپ بەرەدى؟ بۇل نەگە بايلانىستى؟ (جىل سايىن تازا، تۇششى سۋدىڭ ازايۋىمەن بايلانىستى).
• كوپتەگەن ەۋروپالىق ەلدەر تازا، تۇششى سۋدى كوپ اقشاعا ساتىپ الادى ەكەن. ءبىزدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا دا اۋىز سۋىنىڭ ساتىلۋى ادەتتەگى قۇبىلىسقا اينالدى. بۇل – تۇران، سارىاعاش – اۋىز سۋلارى، قۇلاگەر - اراسان – مينەرالدى سۋلارى ت. ب.
• تازا، تۇششى سۋعا ارتىق اقشا تولەمەۋ ءۇشىن، نە ىستەۋمىز كەرەك، سۋدى ۇنەمدى پايدالانۋ كەرەك.
• ەگەر سۋ شۇمەكتەن، سۋ باعاناسىنان قاجەتسىز اعىپ جاتسا نە ىستەۋ كەرەك؟ شۇمەكتى جابۋ كەتەك.
• جۋىنعاندا سۋدى قالاي جۇمساۋ كەرەك؟ سۋدىڭ كوپ اعىپ كەتپەۋى ءۇشىن سۋ اعىسىن ازايتۋ كەرەك.
تاربيەشى: سوندىقتان دا، تازا، تۇششى سۋ – بايلىعىمىز. ونى ۇنەمدەپ، ساقتاۋىمىز كەرەك ەكەندىگىن ەسىمىزدەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
• بالالاردى سۋدىڭ قاسيەتتەرىمەن تانىستىرۋدى جالعاستىرۋ.
• سۋدىڭ ءمولدىر بولاتىندىعى جايلى، سۋدا ءتىرى اعزالاردىڭ ءومىر سۇرە الاتىندىعى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
• سەبەپ - سالدارلىق قاتىناستاردى بەلگىلەۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
• قىزىعۋشىلىقتارىن تۋعىزىپ، سۋعا دەگەن ۇقىپتىلىققا تاربيەلەۋ.
الدىن - الا جۇمىس:
1. دامىتۋ ويىندارى:
«كىم سۋدىڭ قاسيەتتەرىن اتايدى؟
«قانداي سۋدى ىشۋگە بولمايدى؟»
«جاقسى - جامان» (تريز بويىنشا).
2. د. ءروداريدىڭ «ءتۇرلى سۋ» ولەڭىن وقۋ
3. «الا - قۇلا وزەن» ەكولوگيالىق دابىل.
ساباقتا قولدانىلاتىن قۇرال - جابدىقتار:
• ءار ۇستەلدىڭ ۇستىنە ستاقانداعى تازا سۋ، بوس ستاقان، قاسىق، پروبيركا، تۇز، قۇم، تاستار قويىلادى؛
• دەمونستراسيا ءۇشىن: قارامەن بويالعان سۋى بار ستاكان، قاسىق، تاستار.
ساباقتىڭ بارىسى:
توپقا ناس بالا كىرەدى. ول بالالارعا ونى جۋىندىراتىن اجەسىنەن قاشىپ كەتكەنى تۋرالى ايتادى. بۇل بالا جۋىنباي جۇرگەندى ارتىق كورىپ، سۋدى ۇناتپاي ءجۇر. ناس بالاعا بالالارمەن بىرگە ساباقتا قالىپ، سۋ تۋرالى تىڭداۋعا ۇسىنىس بىلدىرەدى
تاربيەشى:
سۋ تۋرالى ءبىز نە بىلەمىز؟ بالالار، سەندەر قالاي ويلايسىڭدار، سۋدىڭ ءدامى بارما؟ سەندەردىڭ ۇستەلدەرىڭنىڭ ۇستىندە سۋمەن ستاقاندار تۇر، ونىڭ ءدامىن تاتايىقشى. ءدامى قانداي؟
1 - ءشى تاجىريبە: سۋدىڭ ءدامىن انىقتاۋ.
قورىتىندى: سۋدىڭ ءدامى جوق.
2 - ءشى تاجىريبە: سۋدىڭ ءيىسى بار ما؟
(بالالارعا سۋدى يىسكەۋ ۇسىنىلادى)
قورىتىندى: سۋدىڭ ءيىسى جوق.
3 - تاجىريبە: سۋدىڭ فورماسى بار ما؟
سۋدى ستاقانعا قۇيايىق. ونىڭ فورماسى وزگەرەدى مە؟ ەندى مەن سۋدى پروبيركاعا قۇيامىن. ءقازىر ول قانداي بولىپ تۇر. وسىدان قانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى. سۋدىڭ فورماسى بار ما؟
قورىتىندى: سۋ ونى قۇيعان ىدىستىڭ فورماسىن قابىلدايدى.
تاربيەشى: سۋدىڭ بۇل قاسيەتى – «اعۋشىلىق» دەپ اتالادى. ەگەر سۋدى ۇستەلدىڭ ۇستىنە قۇيىپ جىبەرسەك، نەنى بايقاۋعا بولادى؟ (ول اعىپ فورماسىز بولىپ جاتادى)
4 - ءشى تاجىريبە: سۋ كەيبىر زاتتاردى ەرىتەدى، كەيبىرەۋلەرىن ەرىتپەيدى.
ستاقانعا ءبىر قاسىق تۇز سالىپ، ونى بىلعاڭىز. تۇزعا نە بولىپ قالدى، قالاي ويلايسىڭدار؟ ونى قالاي بىلدىڭدەر؟ (تۇز ەرىدى)
قورىتىندى: سۋ – جاقسى ەرىتكىش.
سۋدا تاعى نەنى ەرىتۋگە بولادى. باسقا ستاقانعا قۇم سالىڭىز، نە بايقادىڭىز؟ نەلىكتەن قۇم ەرىگەن جوق؟
5 - ءشى تاجىريبە: سۋدىڭ ءتۇسى بار ما؟
ستاقانداعى تازا سۋعا ءار ءتۇرلى زاتتار سالىنادى: قاسىق، تاس. سونىمەن، سۋدىڭ ءتۇسى بار ما؟
قورىتىندى: سۋدىڭ ءتۇسى جوق، ول ءمولدىر.
تاربيەشى: ەگەر بويالعان سۋعا تاعى دا وسىنداي زاتتاردى سالساق، قانداي قۇبىلىستى بايقاۋعا بولادى؟ نەلىكتەن؟
- سۋ ءارقاشان وسىنداي ءمولدىر بولا ما؟
- كول، توعان، وزەندەردىڭ سۋلارى قانداي؟
(ىلعي لاي)
- ەگەر سۋ ءارقاشاندا لاي بولسا، سۋ تۇرعىندارىمەن نە بولادى؟ (ولەدى)
تاربيەشى: «سۋ - ءومىردىڭ كوزى» دەگەن ءسوز بەكەر ەمەس. سۋ - وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار اعزالارىنىڭ قۇرامىنىڭ نەگىزگى بولىگى. ەگەر قاربىزدىڭ 1 كيلوگرامىن كەپتىرسەك، 20 گرامم قۇرعاق زات شىعادى. دەمەك، قاربىزدىڭ 98% - سۋ. ادامنىڭ اعزاسىندا دا سۋ كوپ. سۋ قان، سىلەكەي، اسقازان شىرىنىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. سونىمەن قاتار، سۋ – جاس، تەر ستاقانعا دەيىن سۋدى بۋ تۇرىنە بولادى. ادامنىڭ اعزاسى اۋا جۇتقاندا، كۇنىنە 2 ستاقانعا دەيىن سۋدى بۋ تۇرىنە شىعادى. سۋدىڭ قاتىسۋمەن اعزادان زياندى زاتتار بولىنەدى.
سۋ - ءومىر، ادام ءۇشىن دە، بارلىق ءتىرى جاندار ءۇشىن دە. ادام تاماقسىز 30 كۇن ءومىر سۇرە الادى، ال سۋسىز 3 كۇن عانا. ەندەشە، سۋ – ادام ءۇشىن وتە قاجەت.
ويىن: «سۋ، سۋ ەمەس».
ەگەر مەن ءار ءتۇرلى قالىپتاعى سۋدى اتاسام، سەندەر قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر، ەگەر زات نەمەسە ءتىرى اعزا سۋمەن بايلانىستى بولسا – وتىرىڭدار، ەگەر سۋمەن بايلانىستى بولماسا – تۇرىڭدار.
(قار، ۇيرەك، ستاقان، شىق، جاڭبىر، كەمە، ورىندىق، كيت، بۇرشاق، بالىق، ت. ت).
- ادامنىڭ دەنەسىندە سۋ كوپ پە؟
- سۋ نەنىڭ قۇرامىنا كىرەدى؟
- ادام اۋا جۇتقاندا سۋ نە تۇرىندە بولىنەدى؟
- ءبىزدىڭ اعزاداعى زياندى زاتتار نەنىڭ كومەگىمەن بولىنەدى؟
- ادام تاماقسىز قانشا ۋاقىت ءومىر سۇرە الادى، ال سۋسىز؟
ناس بالا: ۋا، بالالار، سەندەرمەن قالاي قىزىق. جاي عانا سۋدىڭ سونشاما قىر - سىرى كوپ ەكەنىن بىلگەن جوقپىن.
تاربيەشى:
كوپتەگەن عالىمدار تەكسەرىپ وسىنداي شەشىمگە كەلدى: سۋدىڭ ءدامى، ءتۇسى، ءيىسى بولمايدى. سوندىقتان ناس بالانى تەك قانا تازا سۋ جۋىندىرا الادى.
سىلدىرلايدى ءمولدىر سۋ،
ءمولدىر سۋعا قولىن جۋ.
تازالىقتىڭ دوسى،
سۋ دەگەنىڭ وسى.
ناس بالا: بالالار، مەن ءقازىر اجەمە جۇگىرىپ بارىپ، جۋىنىپ، سەندەردەن ءبىلىپ العانىمدى ايتامىن.
راقمەت! ساۋ بولىڭدار! (كەتەدى)
تاربيەشى: «سۋدى بەكەر توككەن – كۇنا جاسايدى» - دەلىنەدى ءبىر ماقالدا.
بۇلاي نەگە ايتىلعان، كىم ماعان ءتۇسىندىرىپ بەرەدى؟ بۇل نەگە بايلانىستى؟ (جىل سايىن تازا، تۇششى سۋدىڭ ازايۋىمەن بايلانىستى).
• كوپتەگەن ەۋروپالىق ەلدەر تازا، تۇششى سۋدى كوپ اقشاعا ساتىپ الادى ەكەن. ءبىزدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا دا اۋىز سۋىنىڭ ساتىلۋى ادەتتەگى قۇبىلىسقا اينالدى. بۇل – تۇران، سارىاعاش – اۋىز سۋلارى، قۇلاگەر - اراسان – مينەرالدى سۋلارى ت. ب.
• تازا، تۇششى سۋعا ارتىق اقشا تولەمەۋ ءۇشىن، نە ىستەۋمىز كەرەك، سۋدى ۇنەمدى پايدالانۋ كەرەك.
• ەگەر سۋ شۇمەكتەن، سۋ باعاناسىنان قاجەتسىز اعىپ جاتسا نە ىستەۋ كەرەك؟ شۇمەكتى جابۋ كەتەك.
• جۋىنعاندا سۋدى قالاي جۇمساۋ كەرەك؟ سۋدىڭ كوپ اعىپ كەتپەۋى ءۇشىن سۋ اعىسىن ازايتۋ كەرەك.
تاربيەشى: سوندىقتان دا، تازا، تۇششى سۋ – بايلىعىمىز. ونى ۇنەمدەپ، ساقتاۋىمىز كەرەك ەكەندىگىن ەسىمىزدەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
You Might Also Like
-
ساباق ماقساتى: جاقسىلىق جاساۋدىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزدىلىعى جونىندەگى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتىپ، جاقسىلىق جاساۋدىڭ قۇندىلىق رەتىندەگى ءمانىن ۇعىندىرۋ.
