InfoHub Logo

يسلام ءدىنى قازاق جەرىنە كەلگەلى بەرى ءدىنىمىزدىڭ ءورىسى كەڭەيىپ، كەلەر ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە بەرەتىن قۇندى دۇنيەلەرىمىزدىڭ ءمان-ماعىناسى اشىلىپ، ءدىن ارقىلى كوكىرەك كوكجيەگىنە ءتۇزىلىپ، ءبىر ارناعا ءتۇسىپ، ءوز جولىمەن جالعاسۋدا. سول ارنادا سوپىلىق جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، تۇمىس-تىرشىلىك ەرەكشەلىگىن وزىنە ءسىڭىرىپ، مۇسىلماندىققا ساي نەگىزدە قايتا جاڭعىردى. تۇركى الەمىنە تانىمال تۇلعا قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ەسىمى ازىرەت سۇلتان، ۋل-اريفين، سۇلتان ءۋل-اۋليا ت.ب. قۇرمەتپەن اتالاتىنى بەلگىلى. بۇل ەسىمدەردەن تۇلعانىڭ قانشالىقتى سىي-قۇرمەتكە لايىق ەكەنىن كورەمىز. جالپى قازاق جەرىنە سوپىلىق كەلگەلى بەرى قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ قالدىرعان جازبا مۇرالارى «ديۋاني حيكمەت»، «پاقىرناما»، «ميراتۋل قۋلۋب» ت.ب. سياقتى ەڭبەكتەرىنىڭ مازمۇنىنا تەرەڭ بويلاي المايمىز، سەبەبى بەلگىلى دارەجەلەردە ادامي بولمىسىمىزدى قالىپتاستىرىپ، ىشكى جاي-كۇيىمىزدى تولىقتىرىپ، تىنىشتاندىرۋىمىز كەرەك بولىپ تابىلادى. سوپىلىق جولىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى – قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بەلگىلى ءبىر احۋالىندا يسلام دوگمالارىنىڭ جەرسىنۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن رۋحاني بەيىمدەلگىشتىگى. مىنە وسى سياقتى سوپىلىقتىڭ وڭ نيەتىنىڭ ارقاسىندا يسلام ءدىنىن قابىلداعان قازاقتار قۇران ەرەجەلەرىنىڭ نەگىزىندە دە، يسلامعا دەيىنگى ءداستۇرلى ىرىم-جوراعا دا تابيعي تۇردە جانە ءبىر مەزگىلدە ءمىناجات ەتە الاتىن بولعان. وسىلايشا قازاقتار وزدەرى ءۇشىن جاڭا يسلام ءدىنىن قابىلداعانىمەن، ءوز بابالارى – تۇركىنىڭ كوشپەلى تايپالارىنىڭ رۋحاني مۇراسىنان دا كوز جازعان جوق.

قوجا احمەت ياساۋي بۇكىل ءومىرىن، بار كۇشىن تۋىسقان حالىقتاردى بىرىكتىرۋگە سان الۋان ءدىني اعىمدار اياسىندا رۋحاني بىرلىك قۇرۋعا ارنادى.  قوجا احمەت ياساۋي ءدىن قايراتكەرى عانا ەمەس، تاماشا اقىن، فيلوسوف بولعان. ول اينالا سىنداعى شىندىقتىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىن مۇقيات بايقادى. ونى ءبارى الانداتتى: دۇنيە تىرشىلىگى دە، بيلەۋشىلەردىڭ دە تاعدىرى دا، حالىقتىڭ ءوز تاعدىرى دا.  ەڭ دانا ادام بولا وتىرىپ، ول ءومىردى ونىڭ بارلىق كورىنىستەرىمەن ءتۇسىندى: سىرتقى - ويشىل رەتىندە دە،  ىشكى - تابيعاتتىڭ جوعارى رۋحىمەن بايلانىسى بار رۋحاني ادام رەتىندە.   

قوجا احمەت ياساۋي حالىقتى باسقا سەنىمدەگى ادامدارعا توزىمدىلىككە شاقىردى:

الدىڭدا ءبىر وپاسىز بولسا، ونى رەنجىتپە.

قاتىگەز جۇرەكتەن، رەنجىگەن جاننان جاراتقان يەم بۇرىلادى.

اللاھىم، راس! ونداي قۇل توزاققا جازىلادى!-دەگەن. [1، 77ب،].

قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءوز دەڭگەيىندە سارالانىپ، ناسيحاتتالماعان شىعارمالارىنىڭ ءبىرى – « پاقىرناما» ەڭبەگى. بۇل شىعارمانىڭ مازمۇنى «ديۋاني حيكمەتتىڭ» رەت رەتىمەن، تارتىبىمەن، جۇيەسىمەن «ءناسر»، ياعني پروزا تۇرىندە قارا سوزبەن ىقشامدالىپ جازىلعان ۇلگىسى رەتىندە قاراستىرىلعان.  پاقىرناما پاقىر جانە ناما دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالعان. بۇل سوزدەر شىعىس تىلدەرىنىڭ سوزدەرىنە ۇقساس. «پاقىر» دەگەن اراب تىلىندە (فاقۋرا) كەدەي بولۋ، كەدەيلەنۋ، مۇقتاج بولۋ ەتىستىگىنەن (فاقرۋن) كەدەيلىك، مۇقتاجدىق ۇعىمداعى ەسىم ءسوز.  ال ەكىنشى سىڭارىنداعى «ناما» پارسى ءتىلىنىڭ (نامە) حات، حابار، دەگەن ماعىناداعى ءسوز بولىپ تابىلادى. بۇل تىركەس تاساۋۋف مادەنيەتى مەن ادەبيەتىندە استارلى تۇردە دارۋىشتىك، سوپىلىق، تاقىۋالىق، اللا تاعالاعا مۇقتاج ەكەندىگىن تەرەڭ ءتۇيسىنۋ ءتارىزدى ماعىنالاردا قولدانىلادى.  دەمەك، دارۋىشتىك، سوپىلىق تاقۋالىق پاقىرلىقتىڭ باستى سيپاتى.

«ورتا ازيا تاساۋۋف ادەبيەتىندە ازىرەتى مۇحاممەد پايعامبارعا تەلىنەتىن «ءال-فاقرۋ فاھري» ياعني «پاقىرلىعىم (تاقۋالىعىم) - ماقتانىشىم» ءسوزى سوپىلىقتاعى وسى ۇستانىمنىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالانىپ، سوپىلاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىن ايقىنداعان تەرەڭ قاعيداعا اينالدى» دەگەن پىكىر جوعارىداعى ايتىلعانداردى راستاي تۇسەدى.[2، 17ب،].

پاقىرلىق جولعا تۇسكەن جولاۋشى بارلىق نارسەنى تارك ەتۋلەرىنىڭ سەبەبى مىنادا:

1. اقىرەتتە بەرىلەتىن ەسەپتى جەڭىلدەتۋ، جازا نەمەسە ازاپتان قورقۋ.

2. بارىنشا كوپ ساۋاپكا كەنەلۋگە تىرىسۋ.

3. تاعاتىن ارتتىرۋ جانە تاعاتتان كوڭىل تىنىشتىعىن تابۋ، جۇرەكتى بىرلەۋ جانە ماعىناعا تالپىنۋعا دەگەن كالاۋ. پاقىرلىققا قاتىستى ءارتۇرلى سيپاتتامالار بەرىلگەن.  پاقىرلىق ەكى ءتۇرلى: فاكر-ى سۋري: كىسىنىڭ مالى مەن مۇلكىنىڭ بولماۋى، فاكر-ى ماعناۋي: Kiciءنىڭ ءوزىن تولىقتاي حاققا مۇقتاجبىن دەپ ساناۋى، بايلىق پەن كەدەيلىكتى تەڭ تۇتۋى، بار بولسا تاكاپپارلانباي، جوق بولسا رەنجيمەي تىرشىلىك كەشۋى.

پاقىرلىق پەن ءناپسى تاربيەسى بىر-بىرىمەن وتە تىعىز بايلانىستا وربىگەن. ادام ءناپسىنىڭ جامان، لاس قىلىقتارىنان، ارزۋ مەن قالاۋلارىنان ارىلعان سايىن پاقىرلىققا دەگەن قۇشتارلىعى دا ارتا تۇسەدى. بۇل ءۇشىن، الدىمەن، ءناپسىنىڭ تانىمىن ايقىنداپ الۋ قاجەتتى.

ءناپسىنىڭ جەتى دارەجەسى:

تاۋبە - ءنافس-ي حايۋاني (ءنافس-ي اممارا) (ءامىر ەتۋشى ءناپسى)

ءۋارا - ءنافس-ي ءلاۋۋاما (سوگۋشى، ايىپتاۋشى ءناپسى)

زۋحد - ءنافس-ي ءمۇلھيما (شابىت بەرۋشى ءناپسى)

فاكر - ءنافس-ي ءمۇتمايننا (قاناعات تاپقان ءناپسى)

سابىر - ءنافس-ي رازيا (قۇلدىڭ قۇدايعا رازى بولعان ءناپسىسى)

تاۋەكەل - ءنافس-ي ءمارزيا (قۇدايدىڭ قۇلعا رازى بولعان ءناپسىسى)

رىزا - ءنافس-ي سافيا نەمەسە ءنافس-ي كاميلا (كەمەل ادامنىڭ ساف ءناپسىسى). سونىمەن قاتار، سوپىلار وزدەرىنىڭ الەمىندە يدەال ادامدى بىلدىرەتىن ينسان-ى كاميلدى مىناداي پسيحولوگيالىق قاسيەتتەرىمەن ەسكە الادى:

1. قورقىنىش، قوماعايلىق پەن جىنىستىق/اگرەسسيۆتى يمپۋلستەردەن قۇتىلۋ؛

2. ديلەممادان قۇتىلۋ؛

3. ءدۇنياۋي جانە شارتتالعان «مەننەن» قۇتىلۋ؛

4. بۇكىل ءناپسىنىڭ تۇتاسۋى؛

5. ادام دامۋىنىڭ جەتى ساتىسىن دا باستان وتكەرۋ؛

6. تىعىز سەزىمدىك جانە رۋحاني حالدەردىڭ ءوتۋى: ءۇمىت، ۇرەي، قۋانىش، شابىت، قاۋىپسىزدىك، ناقتىلىق.

7. ومىرمەن قابىسۋ جانە وسى شاقپەن تۇتاسىپ كەتۋ؛

8. وتكەن شاق پەن كەلەر شاقتان قۇتىلۋ؛

9. ادامنىڭ تابيعاتتىڭ ەكولوگيالىق ءتارتىبى مەن ءومىردىڭ كورىنبەيتىن ريتمىمەن بايلانىسىن اشۋى؛

10. شىنايى ماحاببات سەزىمىن باستان كەشىرۋ؛

11. ەكزيستەنسيالىق ءبىرتۇتاستىق (ءفانا جانە ءباقا).

وسى قاسيەتتەرىمەن ينسان-ى كاميل ادامزاتتى جاقسىعا جەتەلەيتىن، ونىڭ كوكىرەگىنە ءۇمىت شۋاعىن سەبەلەيتىن يدەال بولىپ قالادى. ناسافي «ينسان-ى كاميل» اتتى شىعارماسىندا كەمەل ادامدى ءتورت قاسيەتىمەن سيپاتتايدى: «ءبىل كەمەل ادام مىنا ءتورت نارسەنى تولىق جاسايتىن ادام: جاقسى ءسوز، جاقسى ارەكەت، جاقسى احلاق جانە دانالىق». يدەال مانىندە كەمەل ادام دارەجەسىنە قول جەتكىزۋ قيىن ماقسات سياقتى كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق بۇل ماقساتتىڭ ءوزى دە باتىلدىق، ءۇمىت پەن دامۋدىڭ قايناركوزى رەتىندە ادامعا موتيۆ بەرەتىن قاسيەتكە يە. بۇل جولدا پاقىرلىق تا ادامنىڭ اينىماس سەرىگىنە اينالادى. [2، 29 ب،].

قورىتىندىلاي كەلە، بۇل پاقىرناماداعى كەلتىرىلگەن ءار وسيەت تاربيە ەتۋشى قۇدايدىڭ كالامى، ءنابي ءعالايھيس-سالامنىڭ حاديسىنەن، ۇممەتتىڭ يجماسىنان كەلتىرىلگەن. بۇل ريسالاعا، وسيەتتەرگە امال قىلىپ تاباندى بولسا، ول دۇنيە-اقىرەتتىڭ داۋلەتىنە قول جەتكىزەدى. ماڭگى ءتىرى بولۋلىقتى تابادى. ال ەگەر امال قىلماسا، اقىر دەمىندە بارار ورنى توزاق ەكەنىن كورىپ، اقىرەتىنە شارمەندە بولعاي. ءار ءدارۋىش بۇل ءتورت ماقامدى بىلمەسە، امال قىلماسا، ونىڭ شايح بولماعى شايتاننان ءدۇر. ءبىرىنشى مالاكۋت ماقامى، ەكىنشى لاھۋت ماقامى، ءۇشىنشى ناسۋت ماقامى، ءتورتىنشى جابارۋت ماقامى. جابارۋت – شاريعات ماقامى، مالاكۋت - تاريقات ماقامى، لاھۋت - ماعريفات ماقامى، ناسۋت - حاقيقات ماقامى ءدۇر – دەپ قالدىرعان ەكەن. [3،87ب،].

سونىمەن قاتار، پاقىرناما ەڭبەگىندەگى سوپىلىق ءىلىمى جايىندا العان مالىمەتتەرىنىڭ ىشىنەن مىناداي ويلار تۇيىندەلدى: سوپىلىق جولىنىڭ نەگىزى، يسلام شاريعات تالاپتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، دۇنيە ىسىرابىنان باس تارتۋ ارقىلى وتكىنشى ءومىردىڭ پايداسىز قىزىقتارىنان كوڭىلىن تيىپ، حاققا بەت بۇرىپ وعان عيبات ەتۋشىلەردىڭ ءبىرى بولۋعا بەل بايلاۋ. قورىتىندىلاي كەلگەندە سوپىلىق – بۇل دۇنيەدەن بەزۋ ەمەس، بۇل دۇنيە قىزىعىنا الاڭداماۋ.

كاكيبايەۆا م.ت. «ءدىنتانۋ» ماماندىعىنىڭ 4 كۋرس ستۋدەنتى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ 

عىلىمي-جەتەكشىسى: بورباسوۆا ق.م. فيلوس.ع.د، پروفەسسور ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ

---