سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «تانىستىرۋ» پوەماسىن تالداۋ
ساباق تاقىرىبى: س. تورايعىروۆتىڭ «تانىستىرۋ» پوەماسىن تالداۋ
ساباق ماقساتى: 1. جەتى مودۋلدىكتى پايدالانا وتىرىپ، ساباقتى مەڭگەرتۋ:
2. وقۋشىلاردى تاريحقا شىنايى كوزبەن قاراۋعا،
3. جاڭا ءادىس - تاسىلدەرى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ قابىلەتىن دامىتۋ وتىرىپ، شىعارماشىلىققا باۋلۋ..
مىندەتى: پوەماداعى كەيىپكەرلەرگە مىنەزدەمە بەرە وتىرىپ، پوەمانىڭ قۇرىلىسىنا، شىندىق بولمىسىنا توقتالۋ؛
ساباق ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباق ءادىسى: رافت، التى تەلپەك
ءپانارالىق ب/س: تاريح
كورنەكىلىگى: سلايد
ساباق بارىسى:
ءى ۇيىمداستىرۋ:
وقۋشىلارمەن امانداسىپ، سىنىپ تازالىعىن تەكسەرۋ، تۇگەندەۋ.
ءىى جاڭا ساباق:
قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ:
تورايعىروۆ سۇلتانماحمۇت (1893 - 1920) – اقىن، اعارتۋشى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ءۋاليحانوۆ اۋدانىندا تۋعان. تورايعىروۆتىڭ 3 جاسىندا شەشەسى قايتىس بولىپ، 6 جاسىنا دەيىن اجەسىنىڭ تاربيەسىندە بولدى. كەيىن اكەسى ەكى ۇلىمەن باياناۋىلعا كوشىپ، تورايعىر كەنتىنە تاياۋ جەرگە قونىستاندى. تورايعىروۆ العاش اكەسىنەن ەسكىشە حات تانىپ، 13 جاسىنان مۇقان، ءابدىراحمان، تورتاي دەگەن مولدالاردان ءدارىس الدى. ولەڭگە ءۇيىر، شىعىستىق سيۋجەتتەر نەگىزىندە جىرلار تۋىنداتقان مۇقان مولدا ءتالىمىنىڭ تورايعىروۆتىڭ اقىن رەتىندە قالىپتاسۋىنا يگى اسەرى بولعانىمەن، 1908 جىلى باياناۋىلدىق ءابدىراحمان مولدانىڭ قاتالدىعى، ولەڭ شىعارعانى ءۇشىن جاس قالامگەردى جازالاۋى ونىڭ ءدىن مەن مولدالار جايلى تەرىس كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولدى. 1911 جىلى جاڭاشا وقىعان نۇرالى ۇستازىنىڭ كومەگىمەن قازاق، تاتار تىلدەرىندەگى ادەبي كىتاپتارمەن، گازەت - جۋرنالدارمەن تانىسادى. 1912 جىلى ترويسكىدەگى احۋن راحمانقۇلي مەدرەسەسىنە تۇسەدى، ءبىراق مۇندا ءبىر جىلداي وقىعان ول وكپە اۋرۋىنىڭ زاردابىنان وقۋدان شىعىپ قالادى. تورايعىروۆ ەندى مەدرەسەدە وقۋدى قويىپ، ورىسشا وقۋ ىزدەيدى، قالا ماڭىنداعى ەلدە جاز بويى بالا وقىتادى.
تورايعىروۆ پوەما جانرىن جاڭا ارنادا دامىتتى. ول سيۋجەتسىز پوەمالارىندا ومىردەگى سان ءتۇرلى ماسەلەلەردى كەڭىنەن قامتىپ، ءورشىل وي - تۇيىندەرىن بۇكپەستەن، وتكىر دە اشىق ناسيحاتتاۋعا تىرىستى. العاشقى پوەماسى “تانىستىرۋدا” الاشوردا قوزعالىسىوكىلدەرىن ەلگە تانىتۋ ماقساتىن كوزدەدى.
سۇلتانماحمۇت 1918 جىلدىڭ قىسىندا اباي ەلىندە بولىپ، «تانىستىرۋ» اتتى پوەماسىن جازادى. اقىن «اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن سارا، داڭعال جولعا باستايتىن ازاماتتار كىمدەر؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ شارق ۇرادى. حالىققا جانى اشيتىن، جول سىلتەيتىن قازاق زيالىلارىنىڭ جارقىن بەينەسىن ەرەكشە ماقتانىش سەزىممەن جىرلاي ءبىلدى. پوەما قارا قازاق پەن وقىعان زيالى قازاق اراسىنداعى ديالوگكە قۇرىلعان. قارا قازاق:
تۋعاندا قۇداي ءيىپ مۇنداي زامان،
سۇرايتىن ءبىر ءسوزىم بار سەنەن، بالام.
تاپ ءبىزدىڭ وسى سەمەي وبلىسىنىڭ،
كوشباسشى ادامدارىن ايتشى ماعان.
ءبىز - داعى جوسپارلايىق وزىمىزشە،
دەسە دە تۇك بىلمەيتىن قازاق نادان.
اۋمالى - توكپەلى كەزەڭدە بۇل ساۋالدى ەل بولاشاعىن ويلايتىن ءار ادامنىڭ قوياتىن سۇراعى ەكەنىن كورەمىز. بۇعان وقىعان زيالى قازاقتا بىردەن جاۋاپ بەرەدى. ول:
ەشكىمنىڭ ءاليحانعا بار ما ءسوزى،
دەمەيدى قانداي قازاق ونى وڭ كوزى.
سەمەي تۇرسىن، جەتى وبلىس بار قازاقتان،
تالاسسىز جەكە - دارا تۇر عوي ءوزى.
ەلى ءۇشىن قۇرباندىققا جانىن بەرگەن،
بيت، بۇرگە، قاندالاعا قانىن بەرگەن.
ۇرىداي ساسىق اۋا، تەمىرلى ۇيدە،
زارىعىپ الاش ءۇشىن بەينەت كورگەن.
ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆتاردى تانىستىرىپ، ولاردىڭ “ءبىرى – كۇن، ءبىرى – شولپان، ءبىرى – اي” ەكەندىگىن جازادى، الاشتىقتاردىڭ قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ەڭبەكتەرىن سارالايدى. الاش وكىلدەرىمەن قوسا، قازاقتىڭ كورنەكتى تۇلعالارى اباي مەن شاكارىمدى ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى.
ءىىى التى تەلپەك:
1. اق تەلپەك – فاكت /تاريحي شىندىق/
2. سارى تەلپەك – ساتتىلىك /ءساتتى كەزەندى ايتۋ/
3. قارا تەلپەك – ساتسىزدىك
4. كوك تەلپەك – تالداۋ جاساۋ نەگە؟ نە ءۇشىن؟
5. قىزىل تەلپەك – سەزىمتال /ەموسيا/
6. جاسىل تەلپەك - شىعارما /اقىلعا سىيىمسىز ويلار/
ءىۇ ر – وقۋشى
ا - كلاسس
ف – ولەڭ، ەسسە، سۋرەت
ت -
ءۇ ۇيگە تاپسىرما: «تانىستىرۋ» پوەماسىنداعى كەيىپكەرلەرگە مىنەزدەمە بەرۋ
ساباق ماقساتى: 1. جەتى مودۋلدىكتى پايدالانا وتىرىپ، ساباقتى مەڭگەرتۋ:
2. وقۋشىلاردى تاريحقا شىنايى كوزبەن قاراۋعا،
3. جاڭا ءادىس - تاسىلدەرى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ قابىلەتىن دامىتۋ وتىرىپ، شىعارماشىلىققا باۋلۋ..
مىندەتى: پوەماداعى كەيىپكەرلەرگە مىنەزدەمە بەرە وتىرىپ، پوەمانىڭ قۇرىلىسىنا، شىندىق بولمىسىنا توقتالۋ؛
ساباق ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباق ءادىسى: رافت، التى تەلپەك
ءپانارالىق ب/س: تاريح
كورنەكىلىگى: سلايد
ساباق بارىسى:
ءى ۇيىمداستىرۋ:
وقۋشىلارمەن امانداسىپ، سىنىپ تازالىعىن تەكسەرۋ، تۇگەندەۋ.
ءىى جاڭا ساباق:
قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ:
تورايعىروۆ سۇلتانماحمۇت (1893 - 1920) – اقىن، اعارتۋشى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ءۋاليحانوۆ اۋدانىندا تۋعان. تورايعىروۆتىڭ 3 جاسىندا شەشەسى قايتىس بولىپ، 6 جاسىنا دەيىن اجەسىنىڭ تاربيەسىندە بولدى. كەيىن اكەسى ەكى ۇلىمەن باياناۋىلعا كوشىپ، تورايعىر كەنتىنە تاياۋ جەرگە قونىستاندى. تورايعىروۆ العاش اكەسىنەن ەسكىشە حات تانىپ، 13 جاسىنان مۇقان، ءابدىراحمان، تورتاي دەگەن مولدالاردان ءدارىس الدى. ولەڭگە ءۇيىر، شىعىستىق سيۋجەتتەر نەگىزىندە جىرلار تۋىنداتقان مۇقان مولدا ءتالىمىنىڭ تورايعىروۆتىڭ اقىن رەتىندە قالىپتاسۋىنا يگى اسەرى بولعانىمەن، 1908 جىلى باياناۋىلدىق ءابدىراحمان مولدانىڭ قاتالدىعى، ولەڭ شىعارعانى ءۇشىن جاس قالامگەردى جازالاۋى ونىڭ ءدىن مەن مولدالار جايلى تەرىس كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولدى. 1911 جىلى جاڭاشا وقىعان نۇرالى ۇستازىنىڭ كومەگىمەن قازاق، تاتار تىلدەرىندەگى ادەبي كىتاپتارمەن، گازەت - جۋرنالدارمەن تانىسادى. 1912 جىلى ترويسكىدەگى احۋن راحمانقۇلي مەدرەسەسىنە تۇسەدى، ءبىراق مۇندا ءبىر جىلداي وقىعان ول وكپە اۋرۋىنىڭ زاردابىنان وقۋدان شىعىپ قالادى. تورايعىروۆ ەندى مەدرەسەدە وقۋدى قويىپ، ورىسشا وقۋ ىزدەيدى، قالا ماڭىنداعى ەلدە جاز بويى بالا وقىتادى.
تورايعىروۆ پوەما جانرىن جاڭا ارنادا دامىتتى. ول سيۋجەتسىز پوەمالارىندا ومىردەگى سان ءتۇرلى ماسەلەلەردى كەڭىنەن قامتىپ، ءورشىل وي - تۇيىندەرىن بۇكپەستەن، وتكىر دە اشىق ناسيحاتتاۋعا تىرىستى. العاشقى پوەماسى “تانىستىرۋدا” الاشوردا قوزعالىسىوكىلدەرىن ەلگە تانىتۋ ماقساتىن كوزدەدى.
سۇلتانماحمۇت 1918 جىلدىڭ قىسىندا اباي ەلىندە بولىپ، «تانىستىرۋ» اتتى پوەماسىن جازادى. اقىن «اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن سارا، داڭعال جولعا باستايتىن ازاماتتار كىمدەر؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ شارق ۇرادى. حالىققا جانى اشيتىن، جول سىلتەيتىن قازاق زيالىلارىنىڭ جارقىن بەينەسىن ەرەكشە ماقتانىش سەزىممەن جىرلاي ءبىلدى. پوەما قارا قازاق پەن وقىعان زيالى قازاق اراسىنداعى ديالوگكە قۇرىلعان. قارا قازاق:
تۋعاندا قۇداي ءيىپ مۇنداي زامان،
سۇرايتىن ءبىر ءسوزىم بار سەنەن، بالام.
تاپ ءبىزدىڭ وسى سەمەي وبلىسىنىڭ،
كوشباسشى ادامدارىن ايتشى ماعان.
ءبىز - داعى جوسپارلايىق وزىمىزشە،
دەسە دە تۇك بىلمەيتىن قازاق نادان.
اۋمالى - توكپەلى كەزەڭدە بۇل ساۋالدى ەل بولاشاعىن ويلايتىن ءار ادامنىڭ قوياتىن سۇراعى ەكەنىن كورەمىز. بۇعان وقىعان زيالى قازاقتا بىردەن جاۋاپ بەرەدى. ول:
ەشكىمنىڭ ءاليحانعا بار ما ءسوزى،
دەمەيدى قانداي قازاق ونى وڭ كوزى.
سەمەي تۇرسىن، جەتى وبلىس بار قازاقتان،
تالاسسىز جەكە - دارا تۇر عوي ءوزى.
ەلى ءۇشىن قۇرباندىققا جانىن بەرگەن،
بيت، بۇرگە، قاندالاعا قانىن بەرگەن.
ۇرىداي ساسىق اۋا، تەمىرلى ۇيدە،
زارىعىپ الاش ءۇشىن بەينەت كورگەن.
ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆتاردى تانىستىرىپ، ولاردىڭ “ءبىرى – كۇن، ءبىرى – شولپان، ءبىرى – اي” ەكەندىگىن جازادى، الاشتىقتاردىڭ قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ەڭبەكتەرىن سارالايدى. الاش وكىلدەرىمەن قوسا، قازاقتىڭ كورنەكتى تۇلعالارى اباي مەن شاكارىمدى ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى.
ءىىى التى تەلپەك:
1. اق تەلپەك – فاكت /تاريحي شىندىق/
2. سارى تەلپەك – ساتتىلىك /ءساتتى كەزەندى ايتۋ/
3. قارا تەلپەك – ساتسىزدىك
4. كوك تەلپەك – تالداۋ جاساۋ نەگە؟ نە ءۇشىن؟
5. قىزىل تەلپەك – سەزىمتال /ەموسيا/
6. جاسىل تەلپەك - شىعارما /اقىلعا سىيىمسىز ويلار/
ءىۇ ر – وقۋشى
ا - كلاسس
ف – ولەڭ، ەسسە، سۋرەت
ت -
ءۇ ۇيگە تاپسىرما: «تانىستىرۋ» پوەماسىنداعى كەيىپكەرلەرگە مىنەزدەمە بەرۋ
You Might Also Like
-
ءبىلىم بەرۋ سالاسى: «قاتىناس»
