InfoHub Logo

جوبا اۆتورى: شقو، سەمەي قالاسى، «№27 جوببم» كمم
4 «ۆ» سىنىپ وقۋشىسى ەرگالييەۆا ارۋجان كۋاتوۆنا

جەتەكشىسى: «№27 جوببم» كمم باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
احمەتكالييەۆا باكىتگۋل نيحىمەتوللا قىزى

اننوتاسيا
بۇل جۇمىستا جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتاعى سيىر تۇقىمى تۋرالى ماعلۇماتتار جيناقتالدى. دۇكەندە ساتىلاتىن ءسۇتتىڭ قۇنارى مەن قۇرامى سا - لىستىرىلدى. جىلدىڭ ءار مەزگىلدەرىندە جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتاعى سيىرلاردىڭ جەگەن ازىعىنا بايلانىستى الىناتىن ءسۇتتىڭ مايلىلىعى وزگەرەتىنى انىقتالدى. ءسۇتتىڭ جانە ءسۇت ونىمدەرىنەن جاسالاتىن تاعامداردىڭ جاسالۋ جولدارى قاراستىرىلدى. ءسۇت پەن سۇتتەن جاسالعان تاعامداردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەر اسەرى جايلى ماعلۇماتتار قاراستىرىلدى

پىكىر
شقو، سەمەي قالاسىنىڭ №27جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ 4 «ۆ» سىنىپ وقۋشىسى ەرگالييەۆا ارۋجاننىڭ «ءسۇت تاعامدارى جانە ونىڭ دەنساۋلىققا پايداسى» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى. بۇل جۇمىسىندا سيىر مالىنىڭ تۇقىمى، ونان الىنعان ونىمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگى مەن قۇنارىنا، ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن اسەرىنە توقتالدى. ءسۇت ونىمدەرىنىڭ سيىردىڭ جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى جەگەن ازىعىنىڭ قۇنارىنا بايلانىستى وزگەرەتىنىن سالىستىرىپ دالەلدەدى. ءسۇت ونىمدەرىنىڭ وتباسىنا قارجى جاعىنان پايداسى بار ەكەنىن ەسەپتەدى. سوندىقتان بۇل جۇمىس ماڭىزدى جانە اكتۋالدى دەپ ەسەپتەيمىن.

پىكىردى جازعان جەتەكشىسى باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى احمەتكالييەۆا ب. ن.

مازمۇنى
كىرىسپە
1. نەگىزگى ءبولىم
1. 1. جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتاعى سيىر تۇقىمىن اجىراتا ءبىلۋ؛
1. 2. جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتاعى سيىردى باعىپ – قاعۋدىڭ ەرەكشەلىگى.
1. 3. جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتاعى سيىر ءسۇتىنىڭ جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى مولشەرى.
1. 4. ءسۇتتىڭ قۇنارى مەن قۇرامى
2. ءسۇت تاعامدارى جانە ولاردىڭ جاسالۋ جولدارى.
2. 1. ۋىز
2. 2. ىرىمشىك
2. 3. سۇزبە
2. 4. ىركىت
2. 5قايماق
2. 6. ماي.
2. 7. قۇرت
2. 8 سىر.
2. 9. سارى سۋ
2. 10. ايران
3. اقتىڭ (ءسۇتتىڭ) ادام اعزاسىنا تيگىزەر پايداسى
4. قورىتىندى.
5. پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

كىرىسپە
قازاق حالقى ءۇشىن ءتورت تۇلىك اسا ماڭىزدى بولعان. امان - ساۋلىقتى سۇراعاندا مال - جان اماندىعىن دا ۇنەمى سۇرايدى. دەگەنمەن «مالدى باقساڭ سيىر ب ا ق، ءسۇت كەتپەيدى شارادان» دەگەندەي سيىر مالىنىڭ حالقىمىز ءۇشىن الاتىن ورنى ەرەكشە. ونىڭ ەتى، تەرىسى مەن ءسۇتى، ءتىپتى سۇيەگى مەن مۇيىزىنە دەيىن پايدالانىلادى.
حالقىمىزدا ءسۇت اقتىقتى، تازالىقتى بىلدىرەدى. سوندىقتان دا «سۇتتەن اق، سۋدان تازا» دەيدى. ءسۇتتىڭ قۇندىلىعىن، ءقادىر - قاسيەتىن اتا - بابامىز بۇرىننان بىلگەن. «اقتى باسپا، وبال بولادى» دەپ قادىرلەگەن. ءتىپتى، ۇيگە كىرگەن جىلاننىڭ باسىنا ءسۇت قۇيىپ شىعارعان. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءسۇتتى ازىق رەتىندە پايدالانامىز جانە ءسۇت قوسىلعان تاعامداردىڭ ءارتۇرىن جاساۋدى جىلدان - جىلعا جەتىلدىرۋدەمىز.
وسى تاقىرىپتا ىزدەنۋ بارىسىندا سيىر ءسۇتىنىڭ قۇرامىن جانە ودان جاسا - لاتىن قۇنارلى تاعامداردىڭ كوپ تۇرلىلىگىن ءبىلدىم. سونداي - اق ول تاعامداردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن پايداسىن زەرتتەپ قاراستىرۋ ارقىلى جۇمىسىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن اشتىم.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتى:
ءسۇتتىڭ قۇرامى، سۇتتەن جاسالاتىن تاعامداردىڭ قۇنارلىلىعىن زەرتتەپ قاراستىرۋ.
- جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتاعى سيىر تۇقىمىن اجىراتا ءبىلۋ؛
- جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتاعى سيىردى باعىپ قاعۋدىڭ ەرەكشەلىگىن باقىلاۋ؛
- جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتاعى سيىر ءسۇتىنىڭ جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى مولشەرىن (ءتۇسىمىن) انىقتاۋ؛
- ءسۇت تاعامدارىنىڭ جاسالۋ جولدارىن ۇيرەنۋ؛
- ءسۇتتىڭ قۇنارى مەن قۇرامىن انىقتاۋ؛
- اقتىڭ (ءسۇتتىڭ) ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن پايداسىن قاراستىرۋ.
1. 1. جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتاعى سيىر تۇقىمى

قازاق حالقى سيىردىڭ اتاسى، ءپىرى – زەڭگى بابا دەپ بىلەدى. سيىر دىبىستاعاندا موڭىرەيدى. ونى تابىنىمەن جايادى. اۋكىم - اۋكىم دەپ شاقىرىپ، ءشۇۋ - ءشۇۋ نەمەسە وك دەپ قايىرىپ ايدايدى. جەم - ءشوپ جەپ بولعان سوڭ كۇيىس قايىرادى، ياعني كۇيسەيدى. سيىر جاسىنا قاراي بۇزاۋ، باسپاق، تانا، تايىنشا، قاشار، قۇناجىن، دونەجىن، سي - ىر، وگىز، بۇقا دەپ اتالادى. انالىعىن سيىر دەيدى. سيىر قاشار جاسىنان باستاپ بۇزاۋلايدى. سيىر مالى ءتولىن 9 اي كوتەرەدى.. سيىردا 4 ەمشەك بولادى. ساۋعاندا وڭ جاعىنان وتىرىپ ساۋادى. ال ءسۇت ساۋاتىن اپپاراتپەن ساۋسا ەكى جاعىنان دا ساۋىلادى. ساۋىلاتىن سيىردى ەكىگە بولەدى: بۇزاۋىن ەمىزىپ، ءيدىرىپ ساۋاتىن سيىر – ساۋىن سيىر، ال بۇزاۋسىز ساۋىلاتىن سيىر ساۋلى سيىر دەپ اتالادى. [1]ولار كوبىنەسە وزدەرى شىققان جەردىڭ اتىمەن اتالادى. ولار كەز كەلگەن تابيعي جاعدايلارعا بەيىم بولادى. ءاربىر تۇقىمنىڭ وزىندىك ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىگى بولادى. ءسۇتتى كوپ بەرەتىن تۇقىم بولسا ونىڭ مايلىلىعى از بولادى، ەندى بىرەۋلەرىنىڭ ءسۇتى از، ءبىراق مايلىلىعى كوپ بولادى. [2]
ساۋىن سيىرلار 12، 13 جىل بويى ساۋىلادى. ءبىر تاۋلىكتە 20 ليتردەن ارتىق ءسۇت بەرەتىن سيىرلار بار. ال ياروسلاۆ تۇقىمى تاۋلىگىنە 80 ليتردەن ارتىق ءسۇت بەرەدى. سيىر كوكتەمگى جانە جاز ايلارىندا، جاڭادان تۋعان كەزدە ءسۇتتى كوپ بەرسە، كۇزگە قاراي سۋالا باستايدى. سيىرلار نەگىزىنەن 20 جىل كەيبىرەۋى 35 جىل ءومىر سۇرەدى.[3 ]
ءبىزدىڭ جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتاعى سيىرلاردىڭ تۇقىمى ءارتۇرلى. سيىردىڭ تۇقىمى ءارتۇرلى بولعاندىقتان ەكەۋىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى بار. ەگەر سالىستىرىپ قاراساق ناتيجەسىن 1 - كەستەدەن كورەمىز.

قورىتىندى: جەرگىلىكتى جەردىڭ تۇقىمى كىشىلەۋ بولادى ەكەن.

1. 2. جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتاعى سيىردى باعىپ – قاعۋدىڭ ەرەكشەلىگى.
ءبىز جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتا سيىردى جىلىنا 2 رەت قانىن الدىرىپ برۋسۋللەز اۋرۋىنا تەكسەرتىپ جانە ءارتۇرلى اۋرۋلارعا قارسى ۋكول ەككىزەمىز. قوتىرعا قارسى ۋكول سالامىز.
سيىرلاردى جازدا جان - جاعى اشىق قورادا بايلايمىز. ەگەر جابىق قورادا جاتسا سيىردىڭ كۇيىسى كەتەدى. قوتىرعا شالدىعادى. ولار جايىلعاندا تابىنمەن بىرگە ورىستە جايىلادى. كەشكە ۇيگە كەلگەندە سارىسۋ ىشكىزەمىز. كۇزدە كۇن سۋىتا باستاعاندا جىلى قوراعا بايلايمىز. سيىردىڭ استىن كۇنىنە 2 رەت تازالايمىز. ولاردى سۋارامىز. تاۋلىگىنە ءۇش رەت ءشوپ بەرىپ، ءبىر رەت جەم بەرەمىز.
1. 3. جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتاعى سيىر ءسۇتىنىڭ جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى مولشەرى.
سيىر مالى جىلىنا ءبىر رەت بۇزاۋلايدى. كەيدە بۇزاۋلاماي قالۋى دا مۇمكىن. ونداي كەزدە سيىردى قىسىر قالدى دەپ ايتادى. بيىل ءبىزدىڭ جەكە وتباسىلىق شارۋاشىلىقتاعى سيىرلارىمىز بۇزاۋلادى. ولار ساۋلى سيىر. تۋعان كەزدە جانە جاز ايلارىندا ولاردىڭ ءسۇتى مول بولادى. ال كۇن سۋىتا باستاعاندا (كۇز ايلارىندا) سۇتتەرىن ازايتىپ بويلارىنا جيناي باستايدى. «سيىردىڭ ءسۇتى تىلىندە» دەگەندەي سول ۋاقىتتا جەم - ءشوپتى مول بەرسە سيىردىڭ ءسۇتى بىردەن قوسىلادى.
قورىتىندى: جىل مەزگىلىنە بايلانىستى سيىر ءسۇتىنىڭ مولشەرى /تاۋلىگىنە ەسەپتەگەندە/ وزگەرىپ وتىرادى. جاز مەزگىلىندە ءشوپ مول بولعاندىقتان ءسۇتتىڭ مولشەرى دە ارتاتىنىن بايقادىم.
1. 4. ءسۇتتىڭ قۇنارى مەن قۇرامى
ءسۇت – تابيعاتتىڭ بەرگەن ەرەكشە سىيى. ءسۇت - سۇتقورەكتى جانۋاردىڭ ءسۇت بەزدەرىنەن بولىنەتىن سەكرەسيالىق سۇيىق. ول اسا باعالى تاعامدىق ءونىم بولىپ تابىلادى. ءسۇتتى جاڭا تۋعان جاس سابيدەن جاسى جەتكەن قارت ادامدارعا دەيىن ىشەدى. ءسۇتتىڭ ءوزى جانە ودان وندىرەتىن ونىمدەر وتە ءسىڭىمدى جانە ادام اعزاسى ءۇشىن وتە پايدالى تاعام.