تاربيە وتباسىنان باستالادى
اشىق تاربيە ساعاتىنىڭ تاقىرىبى: «تاربيە وتباسىنان باستالادى»
اشىق تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى: ۇرپاق تاربيەسىندە اتا - بابامىزدىڭ ۇستاعان جولىن، بالانىڭ وتباسىنداعى ورنىنىڭ جوعارى باعالاعاندىعىن پاش ەتۋ، بالا تاربيەسىنە بايلانىستى سالت – ءداستۇر، ماقال – ماتەلدەر، ناقىل سوزدەردى پايدالانا وتىرىپ، وقۋشىلاردى ۇلكەندەردى سىيلاۋعا، كىشىگە كومەكتەسۋگە باۋلۋ. ءوزارا سىيلاستىققا، ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا، يناباتتىلىققا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەر: ءسوزجۇمباق، سۋرەتتەر، ناقىل سوزدەر، جۇمباقتار،
ماقال – ماتەلدەر، شارلار
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى (سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ، توپقا ءبولۋ)
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
ءمۇعالىم: وقۋشىلار، بۇگىنگى اشىق تاربيە ساعاتىمىزدىڭ تاقىرىبىن انىقتاۋ ءۇشىن بەرىلگەن ءسوزجۇمباقتى شەشۋ كەرەك (ءار توپ وزىنە بەرىلگەن ءسوزجۇمباقتى شەشىپ، تاقتاعا ىلەدى).
ءى – توپ:
1. كىتاپتى كوپ وقيتىن، نەمەرەلەرىن جاقسى كورەتىن، اق ساقالدى كىسىنى كىم دەيمىز؟ (اتا)
2. ءوزى سالماقتى، بايسالدى، بوس ۋاقىتىن بالالارمەن وتكىزگەندى جاقسى كورەدى. سيرككە، ساياباققا اپارادى، وتباسىن قورعاۋشى، ساقتاۋشى، ول كىم؟ (اكە)
3. ەر بالادان كىشى قىزدى كىم دەيمىز؟ (قارىنداس)
4..... – انانىڭ باۋىر ەتى (بالا)
5. اكەڭنىڭ اپكە – قارىنداستارىنىڭ بالالارى كىم بولادى؟ (جيەن)
6. ول وتە مەيىرىمدى، اق شاشتى، ءتاتتى باۋىرساق پىسىرەدى، بىزگە جىلى قولعاپ، شۇلىق توقيدى. ول كىم؟ (اجە)
ءىى توپ:
1. اكە – وتباسىنىڭ....... (قورعانىشى)
2. ءىنىسى باردىڭ -..... بار (تىنىسى)
3....... ءۇي بازار، بالاسىز ءۇي قۋ مازار. (بالالى)
4.... ءسۇتىن اقتاماعاندى، ەشكىم ماقتامايدى. (انا)
5..... باردىڭ – جاعاسى بار (اعاسى)
6. ءۇش جۇرتتىڭ ءبىرى (ناعاشى)
7...... كوڭىلى بالادا، بالانىڭ كوڭىلى دالادا (انانىڭ)
8. بالانىڭ ءىسى -..... (شالا)
9. اس اتاسى -.... (نان)
ءىىى توپ:
1. ۇلى دانا اقىن (اباي)
2. ەڭ ارداقتى جان (انا)
3. كىشى قىز ۇلكەن قىزعا كىم بولادى؟ (ءسىڭلى)
4. ىرىس الدى -.... (ىنتىماق)
5. تالدى كەسۋگە ارنالعان قۇرال (ارا)
6. ەر، جىگىت سوزىنە سينونيم (ۇل)
7. وزىڭنەن ۇلكەن ەر ادامدى كىم دەيمىز؟ (اعا)
8. ەمدەيتىن مامان يەسى (دارىگەر)
9.... – ەلدىڭ كوركى، گۇل – جەردىڭ كوركى (قىز)
ياعني، ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاقىرىبىمىز «تاربيە وتباسىنان باستالادى» دەپ اتالادى. ساباق بارىسىندا ءبىز وتباسى، ادامعا ەڭ قىمبات، ەڭ جاقىن ادامدار تۋرالى، ولاردىڭ مەيىرىمدىلىگى، سۇيىسپەنشىلىگى تۋرالى، يماندىلىعى تۋرالى ءسوز قوزعايمىز.
قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسقان سالت - ساناسى، ادەت داستۇرلەرى - عاسىرلار يدەولوگياسى. ولاردىڭ تۇسىنىك - نانىمى الەمدىك سانامەن ۇلاسىپ، عارىشتارمەن ۇشتاسىپ جاتادى. ءار حالىق ۇرپاقسىز بولمايدى. ءار ادام جەتپەگەن ارمانعا، شىعاتىن بيىككە تەك قانا ۇرپاعىمەن جەتۋدى ماقسات ەتىپ، ءۇمىت ارتادى.
وسى قاعيدانى مىقتى ۇستانعان حالىق بالانىڭ بولاشاعىن تاربيەدەن باستايدى، سونان سوڭ عانا ۇلت ءتىلىن، تاريحىن، بابالار مۇراسىن، انالار تىلەگىن ورىنداۋ ءۇشىن ءبىلىم مۇحيتىنا ساپار شەگەدى. حالىقتىڭ كەيىنگى ۇرپاعىنا قالدىرعان تاربيە ۇلگىلەرىن تەك كەشەگى، كۇنى وتكەن دەسەك مىقتى قاتەلەسەمىز. تاربيە ونەگەلەرى - ءۇزىلىپ قالمايتىن ءۇردىس، ول ۇرپاقتان - ۇرپاققا اۋىسىپ، جالعاسىپ ماڭگى جاسايتىن قۇبىلىس. قازاق تاعىلىمىنىڭ ۇستانعان نەگىزگى باعىتى - اتا - بابالاردىڭ ۇلگى ونەگەسى، اقىل - كەڭەسى، دۇنيەگە شىنايى كوزقاراسى، بوستاندىققا، ەركىندىككە، تاۋەلسىزدىك - دەربەستىككە ۇمتىلىسى. بۇل الدان كۇتكەن ارمانى، ويعا العان نەگىزگى ماقساتى.
قازاق ءومىرى - تاربيە وقۋلىعى.
قازاق حالقىنىڭ ءۇي - ءىشى تاربيەسىنە تاڭدانعان ورىس جازۋشىسى، ەتنوگراف ۆ. ي. دال 1832 جىلى كۇندەلىگىنە، ادىلەتتىلىك ىزدەپ شارشاعان، ءبىراق قايرات - جىگەرىن جوعالتپاعان، سۇڭعاق بويلى، ادەمى قىز ماۋلەندى كورىپ: «ميداي دالا، ەشبىر مەكتەپ، كىتاپ جوق اينالا قاراڭعىلىق، ءبىراق ماۋلەن وتە عاجايىپ تاربيەلەنگەن»- دەپ جازىپ قويعان.
م. و. اۋەزوۆ: «بالا اتا - انانىڭ تاعىلىمىمەن» - وسەدى دەگەن.
ۇلى اباي: «ادام اتا - انادان تۋعاندا ەستى بولمايدى؛ ەستىپ، كورىپ، ۇستاپ، تاتىپ ەسكەرسە، دۇنيەدەگى جاقسى مەن جاماندى تانيدى داعى، سوندايدان بىلگەنى، كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى. ەستىلەردىڭ ايتقان سوزدەرىن ەسكەرىپ جۇرگەن كىسى ءوزى دە ەستى بولادى» (19 - شى قارا سوزىنەن)
«ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» ۇلى اقىن اتامىز اباي ايتقان ەكەن. ادامزات – بۇكىل ادام بالاسى دەگەن ءسوز. ادامدى ءسۇيۋ ادام تانۋدان باستالادى. ادام تانۋ – ادامزات اراسىنداعى قارىم – قاتىناس مەيىرىمنەن باستالادى. ال ادامعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، مەيىرىمدىلىك قايىرىمدىلىق – ەڭ اۋەلى اركىمنىڭ وتباسىنان باستالادى. ءار ءۇيدىڭ ىشىندەگى ادامدار سول وتباسىنىڭ مۇشەلەرى بولىپ سانالادى.
ماعان دا، ساعان دا،
جاقىن تۋىس – بەس ادام.
ءۇش ارىپتەن تۇراتىن.
وڭعا وقى، سولعا وقى.
وزگەرمەيدى ەش ودان.
ءبارى دە ءوز جۇراتىڭ،
ايتادى، قانە، كىم اتىن؟ /اپا، اتا، انا، ءىنى، اعا./
- وتباسى دەگەن نە؟ (ويلارىن ايتادى)
1) سىزبانۇسقامەن جۇمىس. وتباسى مۇشەلەرىن اتاپ بەرەيىك.
ەندى بالالار وتباسىنىڭ مۇشەلەرىنە جەكە – جەكە توقتالىپ وتەيىك.
اتا، اجە، اكە، انا، بالا، اعا، ءىنى، قارىنداس، ت ب.
بالا – ادامنىڭ باۋىر ەتى – دەيدى قازاق حالقى.
ۇرپاق – عۇمىر جالعاسى، تىرشىلىك كوزى. قاي حالىق بولسىن، ءۇمىتىن ەڭ الدىمەن ۇرپاعىنان كۇتەدى. جانعان وتىن سوندىرمەي، ءتۇتىنىن تۇتەتىن ۇرپاق قالدىرۋدى كوزدەيدى. حالقىمىز بالالى بولۋ باقىتىن بايلىققا، مانساپقا اۋىستىرا الماعان.
«بالا - ءومىردىڭ جالعاسى، كوز قۋانىشى، شاڭىراق يەسى،»- دەپ ۇرپاقتى بولۋعا، ونىڭ تاربيەسىنە قاتتى كوڭىل بولگەن.
قۋانىپ جان جۇرەگى قاق جارىلدى،
قاسىرەت باسىنداعى قالدى ارىلىپ.
ۇل – قىز كورىپ ءدۇبىرلى توي جاسايدى،
اتقان سوڭ ماڭدايىنان تاڭ جارىلىپ.
- بالالار، ءبىزدىڭ وتباسىمىزدا ەڭ ۇلكەن، ەڭ ارداقتى، بارلىق تاتتىلەرىن سەندەرگە ارناپ تىعىپ قوياتىن كىم؟
- دۇرىس، ول ءبىزدىڭ اتا - اجەلەرىمىز. كىم ءوزىنىڭ اتا - اجەسىنە ارناپ تاقپاق ايتىپ بەرەم دەيدى.
اشىق تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى: ۇرپاق تاربيەسىندە اتا - بابامىزدىڭ ۇستاعان جولىن، بالانىڭ وتباسىنداعى ورنىنىڭ جوعارى باعالاعاندىعىن پاش ەتۋ، بالا تاربيەسىنە بايلانىستى سالت – ءداستۇر، ماقال – ماتەلدەر، ناقىل سوزدەردى پايدالانا وتىرىپ، وقۋشىلاردى ۇلكەندەردى سىيلاۋعا، كىشىگە كومەكتەسۋگە باۋلۋ. ءوزارا سىيلاستىققا، ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا، يناباتتىلىققا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەر: ءسوزجۇمباق، سۋرەتتەر، ناقىل سوزدەر، جۇمباقتار،
ماقال – ماتەلدەر، شارلار
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى (سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ، توپقا ءبولۋ)
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
ءمۇعالىم: وقۋشىلار، بۇگىنگى اشىق تاربيە ساعاتىمىزدىڭ تاقىرىبىن انىقتاۋ ءۇشىن بەرىلگەن ءسوزجۇمباقتى شەشۋ كەرەك (ءار توپ وزىنە بەرىلگەن ءسوزجۇمباقتى شەشىپ، تاقتاعا ىلەدى).
ءى – توپ:
1. كىتاپتى كوپ وقيتىن، نەمەرەلەرىن جاقسى كورەتىن، اق ساقالدى كىسىنى كىم دەيمىز؟ (اتا)
2. ءوزى سالماقتى، بايسالدى، بوس ۋاقىتىن بالالارمەن وتكىزگەندى جاقسى كورەدى. سيرككە، ساياباققا اپارادى، وتباسىن قورعاۋشى، ساقتاۋشى، ول كىم؟ (اكە)
3. ەر بالادان كىشى قىزدى كىم دەيمىز؟ (قارىنداس)
4..... – انانىڭ باۋىر ەتى (بالا)
5. اكەڭنىڭ اپكە – قارىنداستارىنىڭ بالالارى كىم بولادى؟ (جيەن)
6. ول وتە مەيىرىمدى، اق شاشتى، ءتاتتى باۋىرساق پىسىرەدى، بىزگە جىلى قولعاپ، شۇلىق توقيدى. ول كىم؟ (اجە)
ءىى توپ:
1. اكە – وتباسىنىڭ....... (قورعانىشى)
2. ءىنىسى باردىڭ -..... بار (تىنىسى)
3....... ءۇي بازار، بالاسىز ءۇي قۋ مازار. (بالالى)
4.... ءسۇتىن اقتاماعاندى، ەشكىم ماقتامايدى. (انا)
5..... باردىڭ – جاعاسى بار (اعاسى)
6. ءۇش جۇرتتىڭ ءبىرى (ناعاشى)
7...... كوڭىلى بالادا، بالانىڭ كوڭىلى دالادا (انانىڭ)
8. بالانىڭ ءىسى -..... (شالا)
9. اس اتاسى -.... (نان)
ءىىى توپ:
1. ۇلى دانا اقىن (اباي)
2. ەڭ ارداقتى جان (انا)
3. كىشى قىز ۇلكەن قىزعا كىم بولادى؟ (ءسىڭلى)
4. ىرىس الدى -.... (ىنتىماق)
5. تالدى كەسۋگە ارنالعان قۇرال (ارا)
6. ەر، جىگىت سوزىنە سينونيم (ۇل)
7. وزىڭنەن ۇلكەن ەر ادامدى كىم دەيمىز؟ (اعا)
8. ەمدەيتىن مامان يەسى (دارىگەر)
9.... – ەلدىڭ كوركى، گۇل – جەردىڭ كوركى (قىز)
ياعني، ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاقىرىبىمىز «تاربيە وتباسىنان باستالادى» دەپ اتالادى. ساباق بارىسىندا ءبىز وتباسى، ادامعا ەڭ قىمبات، ەڭ جاقىن ادامدار تۋرالى، ولاردىڭ مەيىرىمدىلىگى، سۇيىسپەنشىلىگى تۋرالى، يماندىلىعى تۋرالى ءسوز قوزعايمىز.
قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسقان سالت - ساناسى، ادەت داستۇرلەرى - عاسىرلار يدەولوگياسى. ولاردىڭ تۇسىنىك - نانىمى الەمدىك سانامەن ۇلاسىپ، عارىشتارمەن ۇشتاسىپ جاتادى. ءار حالىق ۇرپاقسىز بولمايدى. ءار ادام جەتپەگەن ارمانعا، شىعاتىن بيىككە تەك قانا ۇرپاعىمەن جەتۋدى ماقسات ەتىپ، ءۇمىت ارتادى.
وسى قاعيدانى مىقتى ۇستانعان حالىق بالانىڭ بولاشاعىن تاربيەدەن باستايدى، سونان سوڭ عانا ۇلت ءتىلىن، تاريحىن، بابالار مۇراسىن، انالار تىلەگىن ورىنداۋ ءۇشىن ءبىلىم مۇحيتىنا ساپار شەگەدى. حالىقتىڭ كەيىنگى ۇرپاعىنا قالدىرعان تاربيە ۇلگىلەرىن تەك كەشەگى، كۇنى وتكەن دەسەك مىقتى قاتەلەسەمىز. تاربيە ونەگەلەرى - ءۇزىلىپ قالمايتىن ءۇردىس، ول ۇرپاقتان - ۇرپاققا اۋىسىپ، جالعاسىپ ماڭگى جاسايتىن قۇبىلىس. قازاق تاعىلىمىنىڭ ۇستانعان نەگىزگى باعىتى - اتا - بابالاردىڭ ۇلگى ونەگەسى، اقىل - كەڭەسى، دۇنيەگە شىنايى كوزقاراسى، بوستاندىققا، ەركىندىككە، تاۋەلسىزدىك - دەربەستىككە ۇمتىلىسى. بۇل الدان كۇتكەن ارمانى، ويعا العان نەگىزگى ماقساتى.
قازاق ءومىرى - تاربيە وقۋلىعى.
قازاق حالقىنىڭ ءۇي - ءىشى تاربيەسىنە تاڭدانعان ورىس جازۋشىسى، ەتنوگراف ۆ. ي. دال 1832 جىلى كۇندەلىگىنە، ادىلەتتىلىك ىزدەپ شارشاعان، ءبىراق قايرات - جىگەرىن جوعالتپاعان، سۇڭعاق بويلى، ادەمى قىز ماۋلەندى كورىپ: «ميداي دالا، ەشبىر مەكتەپ، كىتاپ جوق اينالا قاراڭعىلىق، ءبىراق ماۋلەن وتە عاجايىپ تاربيەلەنگەن»- دەپ جازىپ قويعان.
م. و. اۋەزوۆ: «بالا اتا - انانىڭ تاعىلىمىمەن» - وسەدى دەگەن.
ۇلى اباي: «ادام اتا - انادان تۋعاندا ەستى بولمايدى؛ ەستىپ، كورىپ، ۇستاپ، تاتىپ ەسكەرسە، دۇنيەدەگى جاقسى مەن جاماندى تانيدى داعى، سوندايدان بىلگەنى، كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى. ەستىلەردىڭ ايتقان سوزدەرىن ەسكەرىپ جۇرگەن كىسى ءوزى دە ەستى بولادى» (19 - شى قارا سوزىنەن)
«ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» ۇلى اقىن اتامىز اباي ايتقان ەكەن. ادامزات – بۇكىل ادام بالاسى دەگەن ءسوز. ادامدى ءسۇيۋ ادام تانۋدان باستالادى. ادام تانۋ – ادامزات اراسىنداعى قارىم – قاتىناس مەيىرىمنەن باستالادى. ال ادامعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، مەيىرىمدىلىك قايىرىمدىلىق – ەڭ اۋەلى اركىمنىڭ وتباسىنان باستالادى. ءار ءۇيدىڭ ىشىندەگى ادامدار سول وتباسىنىڭ مۇشەلەرى بولىپ سانالادى.
ماعان دا، ساعان دا،
جاقىن تۋىس – بەس ادام.
ءۇش ارىپتەن تۇراتىن.
وڭعا وقى، سولعا وقى.
وزگەرمەيدى ەش ودان.
ءبارى دە ءوز جۇراتىڭ،
ايتادى، قانە، كىم اتىن؟ /اپا، اتا، انا، ءىنى، اعا./
- وتباسى دەگەن نە؟ (ويلارىن ايتادى)
1) سىزبانۇسقامەن جۇمىس. وتباسى مۇشەلەرىن اتاپ بەرەيىك.
ەندى بالالار وتباسىنىڭ مۇشەلەرىنە جەكە – جەكە توقتالىپ وتەيىك.
اتا، اجە، اكە، انا، بالا، اعا، ءىنى، قارىنداس، ت ب.
بالا – ادامنىڭ باۋىر ەتى – دەيدى قازاق حالقى.
ۇرپاق – عۇمىر جالعاسى، تىرشىلىك كوزى. قاي حالىق بولسىن، ءۇمىتىن ەڭ الدىمەن ۇرپاعىنان كۇتەدى. جانعان وتىن سوندىرمەي، ءتۇتىنىن تۇتەتىن ۇرپاق قالدىرۋدى كوزدەيدى. حالقىمىز بالالى بولۋ باقىتىن بايلىققا، مانساپقا اۋىستىرا الماعان.
«بالا - ءومىردىڭ جالعاسى، كوز قۋانىشى، شاڭىراق يەسى،»- دەپ ۇرپاقتى بولۋعا، ونىڭ تاربيەسىنە قاتتى كوڭىل بولگەن.
قۋانىپ جان جۇرەگى قاق جارىلدى،
قاسىرەت باسىنداعى قالدى ارىلىپ.
ۇل – قىز كورىپ ءدۇبىرلى توي جاسايدى،
اتقان سوڭ ماڭدايىنان تاڭ جارىلىپ.
- بالالار، ءبىزدىڭ وتباسىمىزدا ەڭ ۇلكەن، ەڭ ارداقتى، بارلىق تاتتىلەرىن سەندەرگە ارناپ تىعىپ قوياتىن كىم؟
- دۇرىس، ول ءبىزدىڭ اتا - اجەلەرىمىز. كىم ءوزىنىڭ اتا - اجەسىنە ارناپ تاقپاق ايتىپ بەرەم دەيدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ي. ابدىكارىموۆ اتىنداعى اگرارلىق
