InfoHub Logo

كەڭەسوۆ اكەجان باقىت ۇلى

ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا ماماندىعىنىڭ 2-كۋرس ماگيسترانتى

جەتەكشىسى ت.ع.ك.، دوسەنت– ع.ق.وماروۆ

ءبىزدىڭ پىكىرمىزشە جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرىندە ورىن العان كوپتەگەن وزگەرىستەردى ميگراسيامەن تۇسىندىرۋدەن بولەك وزگەرىستەردى تاپسىرلەۋدىڭ بالامالىق جولدارىن ىزدەۋ ءتيىمدى بولادى. جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ سيپاتتارىنىڭ وزگەرۋى ءوزىنىڭ تابيعاتى بويىنشا سىرتتان تاڭىلاتىن قاسيەتكە جاتپايدى. جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرى ءوزىنىڭ مازمۇندىق قاسيەتى بويىنشا ەسكىلىك ءداستۇردى ساقتاۋشى رولگە يە. سوندىقتان، ونىڭ سىرتتان كەلگەن كەلىمسەكتەردىڭ قاعيدالارىنا نەگىزدەلە وتىرىپ سالىنعان دەۋگە ەش نەگىز جوق.

سارىارقانىڭ ساق ارحەولوگياسىنىڭ تاريحناماسىندا قالىپتاسقان ماسەلەنىڭ ميگراسيالىق تۇسىندىرمەسىنەن بولەك جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ وزگەرۋىنىڭ تاعى ءبىر شەشۋ جولىن ۇسىنامىز. ول ب.ز.د. 1 مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا ورىن العان كۇردەلى قوعامدىق، الەۋمەتتىك جانە شارۋاشىلىق وزگەرىستەر تايپالاردىڭ ءدىني نانىم-سەنىمدەر جۇيەسىنە تىكەلەي اسەرىن تيگىزگەن. بۇل ارحەولوگيالىق دەرەكتەر بويىنشا سەنىمدى دالەلدەنە المايتىن قۇبىلىس. ول وزگەرىستەر نەگىزىنەن ادامدى جەرلەۋ عۇرپىندا كورىنىس تاپقان. ال، وبالاردىڭ سىرتقى ءپىشىمى بولماسا، ونىڭ ىشكى مازمۇنى تولىقتاي بەعازىلىق كەسەنەلەردىڭ سيپاتىن قايتالايدى. ۇلكەن ءۇيىندىلى وبالارداعى دروموستى جەرلەۋلەر، تاستان جاسالعان ءقابىر شۇڭقىرىنىڭ بولۋى نەمەسە كونە جەر بەتىندە جەرلەنۋى جانە ت.ب. ەرەكشەلىكتەر بۇل قورعانداردى بەعازىلىق سۋبستراتتىڭ بولعاندىعىنا مەڭزەيدى. جالپى، ەرتەساق كەزەڭىنىڭ جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ قالىپتاسۋ ماسەلەسى ورتاق بەعازىلىق، دوڭعالدىق سۋبسترات نەگىزىندە جۇرگىزىلۋى بولاشاقتا ماڭىزى زور بولماق. ال، جەرلەۋ عۇرپىنىڭ وزگەرۋىن ءدىني نانىم-سەنىمدەر جۇيەسىنىڭ اۋىسۋىمەن بايلانىستىرۋ ماسەلەنىڭ تولىقتاي شەشۋگە مۇددەلى ەمەستىگىن ايتا كەتكەن ءجون. تاسمولا مادەنيەتىنىڭ شىعىس ولكەلەرىندە، نەگىزىنەن، قارقارالى جەرىندە، اشىلىپ وتىرعان قونىستىق نىسانداردىڭ سانى ءقازىر 50-دەن استى. بۇلاردىڭ دەنى سوڭعى 20 جىلداعى دالالىق ىزدەنىستەر بارىسىندا اشىلدى. 10-نان استام قونىستا ءتۇرلى دەڭگەيدەگى قازبالار سالىندى. قونىستاردىڭ توپوگرافياسى مەن جەر پلانيگرافياسى، قۇرىلىس سالۋ تەحنيكاسى، قازبا ماتەريالدارىنىڭ ناتيجەلەرى، ت.ب. ەرەكشەلىكتەرى جايلى پىكىرلەر ءبىرشاما باسىلىمداردا ايتىلدى. وسىعان دەيىن ءسوز بولعان ماسەلەلەردى تۇگەل قايتالاۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ەسكەرىلىپ، سولاردىڭ كەيبىرىنە سىلتەمە جاسالادى [16؛ 7-12].

قونىستاردىڭ مەرزىمدىك ۋاقىتى قازىرگى دەرەكتەر نەگىزىندە ب.د.د. VII-V ع. ارالىعىمەن بەلگىلەندى. ورتالىق قازاقستان تاسمولا تايپالارىنىڭ جەرلەۋ ورىندارىنىڭ VIII ع. باستالاتىنى ءقازىر ناقتىلاندى [7]، ءبىراق، قونىستاردىڭ ەڭ ەرتە بەينەسى ءدال ءقازىر انىق ەمەس. نەگىزىنەن بىركەلكىلىكپەن ءبىر ۋاقىتتا كوبەيىپ شىعا كەلگەن قونىستار، مەرزىمدىك تۇرعىدان، بىر-بىرىنەن الشاق ەمەس سەكىلدى. سونىمەن قاتار، الدەبىر ستاندارتقا بىرىگۋ سيپاتىن ەسكەرسەك، بۇلار وسى قاۋىمدىق تايپالاردىڭ ەڭ ەرتە مەكەندەرى ەمەس سياقتى.

 ك.اقىشيەۆ پەن م.حابدۋلينا زەرتتەگەن سىلەتىدەگى (اقمولا) قونىستاردىڭ بىرىنەن ەرتەساق كەزڭىنە، ناقتى ايتقاندا، ب.د.د. VII-VI ع. جاتاتىن شىبىقتى قولا جەبە تابىلدى [4]. كەرەگەتاس-2 قونىسىنان تابىلىپ وتىرعان ات قولا توعا دا تۋرا وسى داتانى بەرەتىن تابىلىمعا جاتادى. تاۋلى التاي قونىستارى ماتەريالدارىمەن سالىستىرىلا وتىرىپ مەرزىمدەلەتىن قىش كەشەنى كەڭىرەك العاندا ب.د.د. VII-V ع. ارالىعىن كورسەتەدى [10؛14]. اتالىپ وتىرعان داتانى كومىرتەگىلىك ءادىس نەگىزىندە الىنعان ناتيجەلەر دە جوققا شىعارمادى [6]. قىش كەشەنى ايتارلىقتاي بىركەلكىلىككە يە دەي الامىز، بۇل بولسا ونى ءبىر مادەني سيپاتتاعى جەكە توپ رەتىندە قاراستىرۋعا نەگىز بەردى. ورتالىق قازاقستاننىڭ شىعىس اۋداندارىنداعى ساق قونىستارىنىڭ قىش كەشەنىنە  تىك ءبۇيىرلى نەمەسە مويىنى ءالسىز شىعارىلعان كوزەلەر مەن سيرەك ۇشىراساتىن الاسا اياقتار كىرەدى. ويۋ سيرەك، ونىڭ نەگىزگى تۇرلەرى – تاياقشامەن سالىنگان شۇڭقىرشالار مەن ىشتەن باسىلعان مارجاندار. ىدىس تۇگەلىمەن جايپاق ءتۇپتى. قوسىمشا فۋنكسيونالدى ەلەمەنتتەرگە وۆال پىشىندەس قۇلاقتار، كولدەنەڭ، تىگىنەن جاپسىرىلعان قولدىقتار سونداي-اق، شۇمەكتەر جاتادى. كوپتەپ تابىلىپ وتىرعان بۇيىمدار – تاس قۇرالدار. مۇندا ءبىرشاما قىزىعۋشىلىقتى تۋعىزىپ وتىرعان كاتەگوريالاردى اتاساق، بۇل كەتپەندەر مەن دانۇككىش، كۋرانتتار. بۇل قۇرالداردىڭ سانى كوپ بولعاندا، ءبىر قونىستان ونداپ شىعاتىن دەڭگەيدە [4].

كەتپەندەر دە، دانۇككىشتەر دە ورتالىق قازاقستان ايماعىندا قونىس قانا ەمەس، وبالاردىڭ ۇيىندىسىنەن دە ءجيى كەزدەسەدى. بۇل فاكتىنىڭ ماڭىزى ۇلكەن، ول اتالىپ وتىرعان ەكى كاتەگورياداعى نىسانداردىڭ سينحروندىعىن عانا ەمەس، ءبىر مادەني ورتادا ەكەندىگىن دە ايعاقتايدى. ورتالىق قازاقستان ساق ءداۋىرى قونىستارىنىڭ تۇعىندارى مال ۇستاۋمەن قاتار قونىس توڭىرەگىندە ەگىن ەككەن. 15 جىلدىق پايىمداۋلار وسى پىكىرگە اكەلدى، ءبىراق، بۇل ناقتىلانۋى قاجەت. ەڭ الدىمەن، زاماناۋي تاسىلدەرمەن ناقتىلانۋى قاجەت. مۇندا قونىس قاباتىنان وسىمدىك قالدىقتارىن ەكشەۋ ساراپتاماسىنىڭ ماڭىزى زور بولماق. پىكىر تولىعىمەن راستالاتىن جاعدايدا مۇنداي ەگىنشىلىكتى كەيىنگى تۇرمىستاعى جاتاقتار شارۋاشىلىعىمەن سالىستىرۋعا بولادى. قىرداعىلار «شالا مۇجىلگەن سۇيەك لاقتىرىپ» قورلاپ كەتىپ قانا وتىرماي، ءجيى جاعدايدا «بەلبەۋىنە ۇن تۇيۋگە» دە كەلەتىن جاتاقتار كوشپەلى قازاق تۇرمىسىنىڭ تۇراقتى ءبىر كورىنىسى بولعاندىعى جاقسى بەلگىلى. شاماسى، جاتاق شارۋاشىلىعى بەرتىنگى كورىنىس ەمەس، كەرىسىنشە، مىڭداعان جىلدار بۇرىن قالىپتاسقان، كوشپەلىلىكتىڭ وزىمەن بىرگە دۇنيەگە كەلگەن ءۇردىس بولسا كەرەك. مىسالى، 2018 جىلعى ابىلاي قونىسىنداعى قازبانىڭ ماتەريالدارى ابىلاي قونىسىن زەرتتەۋدىڭ ەرەكشە وزەكتىلىگىن كورسەتىپ بەردى. ورتالىق قازاقستاننىڭ تاسمولا مادەنيەتىنىڭ قونىستارىن زەرتتەۋ تاريحىندا ەڭ العاش رەت وسى قونىستا مادەني قاباتتى سۋ فلوتاسياسى ارقىلى ءسۇزۋ ءادىسى قولدانىلعان بولاتىن. بۇل 2017 ج. جۇزەگە اسىرىلعان ەدى. الىنعان توپىراق سۇزبەسىنە سول جىلى تيۋمەن عىلىمي ورتالىعىندا (تيۋمەن، رەسەي) كارپولوگيالىق ساراپتامالار جاسالدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ابىلاي قونىسىنىڭ مادەني قاباتىندا تارى مەن ارپا داندەرىنىڭ بار ەكەندىگى انىقتالدى. وسى بويىنشا ول داندەردىڭ تاسمولا مادەنيەتىنىڭ باستاپقى كەزەڭىنە ءتان ەكەندىگىن كورسەتتى. وعان قوسا، قونىستان الىنعان سۇيەك بويىنشا 2017 جىلى گەرسەن اتىنداعى رەسەي پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (سانكت-پەتەربۋرگ، رەسەي) زەرتحاناسىندا جاسالعان راديوكومىرتەكتىڭ اناليزدەر شامامەن ب.ز.د. X عاسىر كەزەڭىن كورسەتتى. بۇل ورتالىق قازاقستانداعى تاسمولا مادەنيەتىنىڭ قونىستارى ءۇشىن تىم ەرتە ۋاقىت. وسى داۋىرگە جاتاتىن باسقا قونىستاردىڭ ەڭ ەرتە حرونولوگيالىق شەكاراسى ب.ز.د. VIII–VII عاسىرلارمەن شەكتەلەدى.

تۇرعىنجايلار مەن شارۋاشىلىق قۇرىلىستارىنىڭ سالىنۋ ەرەكشەلىكتەرى،سونىمەن قاتار، قىش ماتەريالدارى، تاس قۇرالدارى بويىنشا ابىلاي قونىسى تاسمولا مادەنيەتىنىڭ ەسكەرتكىشى قاتارىنا جاتقىزىلادى. بۇعان ەش كۇمان جوق. سوندىقتان، تاعى ءبىر قيىن دا قىزىقتى ماسەلە، ياعني، وسى ەسكەرتكىشتىڭ ناقتى داتاسىن انىقتاۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. اتالعان ەسكەرتكىشتىڭ جالپى وزەكتىلىگىنەن بولەك، ونى زەرتتەۋدى جالعاستىرۋعا دەگەن ورىنداۋشىلار ماقساتى بۇنداي ساق قونىستارىن زەرتتەۋدە ورىن الىپ وتىرعان تاعى ءبىر وڭاي ەمەس ماسەلەمەن دە بايلانىستى. سەبەبى، وسى ۋاقىتقا دەيىن ورتالىق قازاقستاننىڭ قونىستارىنا جاسالعان قازبالاردىڭ بارلىعى ءىشىنارا، شاعىن سيپاتتا بولىپ كەلۋدە. ءبىر دە ءبىر قونىس ءالى تولىقتاي قازىلعان جوق. ورتالىق قازاقستاننان الىنعان ءبىر توپ ماتەريالدار يزوتوپتىق ساراپتامادان وتكىزىلىپ جاتقان ۇلىبريتانيالىق بەلفاست قالاسىنان جۋىردا العاشقى ناتيجەلەر كەلە باستادى. تالدى-2، قاراشوقى قورىمدارىنان الىنعان ادام سۇيەكتەرى ۇلگىلەرى ول ادامداردىڭ راسيونىندا تارى داقىلى بولعاندىعىن كورسەتكەن. دەمەك، - ناعىز قورىتىندىلار الدىمىزدا [9].ورتالىق قازاقستاننىڭ شىعىس اۋداندارىندا ورنالاسقان ساق قونىستارىنىڭ تارالۋى دا، قونىستاردىڭ جوبالانۋى دا، ونداعى ءۇي-جاي، قورالاردىڭ سالىنۋ ەرەكشەلىكتەرى دە ەكولوگيالىق جاعدايمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنى بايقالىپ وتىر قونىستار تاۋ-توبەلەردىڭ جۇيەسىندە ورنالاسقان، كوبىنە بەتكەيلەردەگى الاڭقايلاردا. قازاق قىستاۋلارىمەن سالىستىرۋعا تاماشا مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان نىساندارى اۆتور سول ساق زامانىنداعى قىستىق ورىندار، ياعني، ساق قىستاۋلارى دەپ قاراستىرۋدا. قونىستاردىڭ مادەني قاباتى جۇقا، بۇل ولاردىڭ الدەبىر كوپ ۋاقىت ارالىعىندا ەمەس، قىسقا ۋاقىتتاردا قونىستانىپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى. ورنالاسۋ ەرەكشەلىگى قار از تۇسەتىن نەمەسە كەتىپ قالىپ وتىراتىن بەتكەيلەردى بەلگىلەيدى،  - بۇل كوبىنە شىعىس، وڭتۇستىك-شىعىس بەتكەيلەر. قونىستاردىڭ اۋدانى شاعىن. بەلگىلى بولىپ وتىرعان 50-دەن استام قونىستىڭ دەنى بار-جوعى بىرنەشە قۇرىلىستان تۇرادى. بۇل مۇنداي قونىستاردى شاعىن قاۋىمدار مەكەندەگەنىن ناقتى دالەلدەيدى.قونىستارداعى قۇرىلىستار تاستان سالىنعان. قابىرعاسى تىم قالىڭ قۇرىلىستار ولاردى تۇرعىن ۇيلەر دەپ اجىراتۋعا مۇمكىندىك بەردى. ەدىرەي-1، ەدىرەي-3، تاعىبايبۇلاق قونىستارىنداعى تۇرعىن ۇيلەردىڭ قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى 1 م-دەن اسقان دەپ سانالىپ وتىر. ۇزىندىعى شامامەن  10-15 م، ەنى 8-10 م بولاتىن ۇيلەردىڭ سىرتقى قابىرعالارى وتە قالىڭ بولعاندىقتان، ولاردىڭ ىشكى اۋدانى كىشىرەيە تۇسەدى. بۇنداي ۇيلەردىڭ ىشىنەن ۇزىن قابىرعا ءوتىپ، ىشكى كەڭىستىك تۇرقى ۇزىنشا كەلگەن، ءبىراق ەنسىز بولمەلەرگە بولىنگەن. ولاردى ەنسىز قىلۋدىڭ ايرىقشا ءمانى بولعاندىعى بايقالدى – اتاپ ايتقاندا، مۇنىڭ ءمانى ۇزىنداۋ بولعانىمەن، ەنى تارلاۋ كەڭىستىكتى جابۋدىڭ ىڭعايلى ەكەندىگىندە بولىپ شىقتى. باسپانانى نەعۇرلىم جىلۋ قىلۋ ماقساتىندا سالىناتىن كۇل، توپىراق توبە جابىنىن نەعۇرلىم اۋىرلاتادى، سوندىقتان جابىلاتىن كەڭىستىكتىڭ شاعىن بولۋى شارت زەرتتەي كەلە، اتالمىش ولكەدەگى ساق قونىستارىنداعى تۇرعىن ۇيلەر قالىڭ قابىرعالى، جاتاعان، دورەكىلەۋ پوشىمداعى، ياعني، كەيىنگى قازاق قىستاۋلارىنا ءبىرشاما جاقىن سيپاتتاعى قۇرىلىستار بولعان دەپ پايىمدالىپ وتىر (تالقىلاۋ دەرەكتەرىن تولىعىراق ق. [7].

ءبىزدىڭ پىكىرمىزشە جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرىندە ورىن العان كوپتەگەن وزگەرىستەردى ميگراسيامەن تۇسىندىرۋدەن بولەك وزگەرىستەردى تاپسىرلەۋدىڭ بالامالىق جولدارىن ىزدەۋ ءتيىمدى بولادى. جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ سيپاتتارىنىڭ وزگەرۋى ءوزىنىڭ تابيعاتى بويىنشا سىرتتان تاڭىلاتىن قاسيەتكە جاتپايدى. جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرى ءوزىنىڭ مازمۇندىق قاسيەتى بويىنشا ەسكىلىك ءداستۇردى ساقتاۋشى رولگە يە. سوندىقتان، ونىڭ سىرتتان كەلگەن كەلىمسەكتەردىڭ قاعيدالارىنا نەگىزدەلە وتىرىپ سالىنعان دەۋگە ەش نەگىز جوق. سارىارقانىڭ ساق ارحەولوگياسىنىڭ تاريحناماسىندا قالىپتاسقان ماسەلەنىڭ ميگراسيالىق تۇسىندىرمەسىنەن بولەك جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ وزگەرۋىنىڭ تاعى ءبىر شەشۋ جولىن ۇسىنامىز. ول ب.ز.د. 1 مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا ورىن العان كۇردەلى قوعامدىق، الەۋمەتتىك جانە شارۋاشىلىق وزگەرىستەر تايپالاردىڭ ءدىني نانىم-سەنىمدەر جۇيەسىنە تىكەلەي اسەرىن تيگىزگەن. بۇل ارحەولوگيالىق دەرەكتەر بويىنشا سەنىمدى دالەلدەنە المايتىن قۇبىلىس. ول وزگەرىستەر نەگىزىنەن ادامدى جەرلەۋ عۇرپىندا كورىنىس تاپقان. ال، وبالاردىڭ سىرتقى ءپىشىمى بولماسا، ونىڭ ىشكى مازمۇنى تولىقتاي بەعازىلىق كەسەنەلەردىڭ سيپاتىن قايتالايدى. ۇلكەن ءۇيىندىلى وبالارداعى دروموستى جەرلەۋلەر، تاستان جاسالعان ءقابىر شۇڭقىرىنىڭ بولۋى نەمەسە كونە جەر بەتىندە جەرلەنۋى جانە ت.ب. ەرەكشەلىكتەر بۇل قورعانداردى بەعازىلىق سۋبستراتتىڭ بولعاندىعىنا مەڭزەيدى. جالپى، ەرتەساق كەزەڭىنىڭ جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ قالىپتاسۋ ماسەلەسى ورتاق بەعازىلىق، دوڭعالدىق سۋبسترات نەگىزىندە جۇرگىزىلۋى بولاشاقتا ماڭىزى زور بولماق. ال، جەرلەۋ عۇرپىنىڭ وزگەرۋىن ءدىني نانىم-سەنىمدەر جۇيەسىنىڭ اۋىسۋىمەن بايلانىستىرۋ ماسەلەنىڭ تولىقتاي شەشۋگە مۇددەلى ەمەستىگىن ايتا كەتكەن ءجون.

ورتالىق قازاقستان جەرىنەن تابىلىپ وتىرعان ساق داۋىرىنە قاراستى تاس مۇسىندەر قىزىقتى جانە ماڭىزدى عىلىمي ماسەلەلەردى قوزعايدى. ەرتە كەزەڭدەردەگى زەرتتەۋلەر بارىسىندا مۇلدەم بەلگىسىز بولعان بۇل جادىگەرلەر ءقازىر دەرەكتەردىڭ جاڭا جانە ۇلكەن وزەكتىلىككە يە ءبىر كاتەگورياسى بولىپ تابىلادى. بەس تاس ءمۇسىن اۆتوردىڭ ىزدەنىستەرى بارىسىندا قارقارالى وڭىرىندە تابىلدى [28]. ل. ن. ەرمولەنكو مالىمەتتەرى بويىنشا، ءقازىر ورتالىق قازاقستان جەرلەرىندە 20 جۋىق ساق ءداۋىرىنىڭ تاس ءمۇسىنى بەلگىلى [29]. بار دەرەكتەر بويىنشا، ورتالىق قازاقستاننىڭ ساق داۋىرىنە قاراستى تاس مۇسىندەرى وبالار توڭىرەگىندە بولادى، ياعني ولار جەرلەۋ ورىندارىمەن بايلانىستى. ورتاعاسىرلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ تاس مۇسىندەرىنەن وزگەشەلىگى، ساق ءداۋىرى تاس مۇسىندەرى ءالى كەڭاۋقىمدى زەرتتەۋلەرگە ىلىنگەن جوق، ولاردى ىزدەپ تابۋ، تىركەۋ مەن زەردەلەۋ شارالارى جاڭا جۇرگىزىلۋدە. ماڭىزدىسى، ساق مادەنيەتتەرى تاراعان باسقا شىنى كوزدى مونشاقتار، قولا پىشاق، ساداق جەبەسى ايماقتاردا ولار ءالى كۇنگە دەيىن تولىق عىلىمي نازارعا الىنعان جوق. اتالىپ وتىرعان 20 تاس ءمۇسىن ورتالىق قازاقستان جەرىندە وسى سوڭعى جىلدارى جاسالعان ىزدەنىستەردىڭ عانا ناتيجەسى ەكەندىگىن ەسكەرۋ كەرەك. ءقازىر سەمانتيكاسى بويىنشا ساق ءداۋىرىنىڭ تاس مۇسىندەرى ورتاعاسىرلىق انالوگتارعا جاقىن بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىردى ايتۋعا بولادى. باتىر بابالار ستاتۋسىن كورسەتە وتىرىپ، ولار كونە ساق زامانى حالىقتارىنىڭ دۇنيەتانىمىن زەرتتەۋ ىسىندە ايرىقشا ورىن الاتىنى ءسوزسىز بولۋ كەرەك. تابىلىپ وتىرعان ساق مۇسىندەرىن قاراستىرا كەلە، كەي جاعدايدا ولاردىڭ باسىنىڭ توبەسىندە شوشاقتار بولاتىندى انىقتالدى [8]. ولاردى جانە دە شاش قويۋداعى كەكىل، ايدار قالدىرۋ سياقتى داستۇرلەرمەن بايلانىستىرا قاراۋعا بولاتىندىعى بايقالدى.وسى تاس مۇسىندەردىڭ مەرزىمدىك جاعىنان قارا تەڭىزدىك تاس ءمۇسىن توپتارىمەن ءبىرقاتار جاقىندىعى بايقالادى. دەمەك، ءبىر ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەن تايپالاردىڭ تاس مۇسىندەرى تاسمولا مادەنيەتىنىڭ ەرتە كەزەڭىنىڭ ەكىنشى ساتىسىنا جاتادى دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.ارجان-1 مەن ارجان-2 قورىمدارى – تۋۆاداعى الدىبەل مادەنيەتىنىڭ ءتول تۋىندىلارى. بۇل مادەنيەتتىڭ باسقاداي تولىپ جاتقان ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەگەن ا. گراچ الدىبەل مادەنيەتىنىڭ زاتتىق دەرەكتەرىن  قازاقستان تاسمولا  مادەنيەتىنە ماڭىزدى ۇقساستىقتارى بار ەكەندىگىن كورسەتكەن. ارجان-2 واسىنىڭ دەرەكتەرىنە، سۇيەنە وتىرىپ رەسەيلىك ارحەولوگتار ساق زامانىنداعى قازاقستان تىۆا بايلانىسىن تاعى كوتەرىپ وتىر! اتاپ  ايتساق، مۇنى ءقازىر ىرگەلى عىلىمدا تاپتىشتەپ تاراتىپ وتىرعان پەتەربورلىق عالىم ك.ۆ. چۋگۋنوۆ. ءبىر ماقالاسىندا عالىم بىلاي دەيدى: «چتو كاساەتسيا ارجانا-2، تو موجنو ۋتۆەرجدات گەنەتيچەسكۋيۋ سۆياز ەگو كومپلەكسا س ارجانوم-1، ۆىرازيۆشۋيۋسيا ۆ سوحرانەنيي نەكوتورىح تراديسيي پوگرەبالنوگو وبريادا ي يسكۋسستۆا. ۆ تو جە ۆرەميا يزمەنەنيا ماتەريالنوگو كومپلەكسا، ۆ چاستنوستي تاكيح ۆاجنەيشيح كومپونەنتوۆ، كاك كونسكوە سنارياجەنيە ي ۆوورۋجەنيە، پرويزوشلو، ۆەروياتنو، پود ۆليانيەم بولەە زاپادنىح وبلاستەي ستەپي (كازاحستان، سەميرەچە). پوسلەدنيە ناحودكي كازاحستانسكيح كوللەگ سۆيدەتەلستۆۋيۋت، چتو نا ەتو ۋكازىۆايۋت نە تولكو چەرەشكوۆايا گرۋپپا ناكو-نەچنيكوۆ سترەل ي ناپۋسكنوي سپوسوب سوپرياجەنيا ۋزدەچنوگو كومپلەكتا، نو ي تراديسيي ۆ يسكۋسستۆە زۆەرينوگو ستيليا» [10، س. 52]. بۇل پىكىرىن ول باسقادا كوپتەگەن ەڭبەكتەرىندە ايتادى، تاسمولا مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە ەرەكشە ۇڭىلەدى. تالدى-2 قورىمى دەرەكتەرىن قوساتىن بولساق، اتالىپ وتىرعان عىلىمي پروبلەمانىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن تاعى دا بايقايمىز. 1960-جىلدارى م. قادىربايەۆ قازاقستان تاسمولا مادەنيەتىنىڭ كونە التاي مادەنيەتىمەن جاقىن ەكەندىگىن دالەلدەپ ءوتتى. بۇگىنگى دەرەكتەرىمىز، بىرىنشىدەن، التاي عانا ەمەس، سوناۋ قيىرداعى تىۆا جەرىنىڭ الىپ ساق الەمىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ەكەنىن دالەلدەپ وتىر. ەكىنشىدەن، بۇل قۇدىرەتتى الەمنىڭ، كولەمى جاعىنان زور، الپاۋىت كەڭىستىكتىڭ ورتالىعى قازىرگى قازاق دالاسى بولىپ تابىلاتىندىعى ءمالىم بولۋدا.  

ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. اكيشيەۆ ك.ا. زيموۆكي-پوسەلەنيا ي جيليششا دريەۆنيح ۋسۋنەي //يزۆەستيا اكادەميي ناۋك كازاحسكوي سسر. سەريا وبششەستۆەننايا. 1969. ۆىپ. 1. س. 29–47.

2. گورياچيەۆ ا.ا. پوسەلەنيە ي موگيلنيك راننەگو جەلەزنوگو ۆەكا ارحەولوگيچەسكوگو كومپلەكسا تۋرگەن-2 // ۆوپروسى ارحەولوگيي كازاحستانا. الماتى، 2011. ۆىپ. 3.س. 325–341.

3. حابدۋلينا م.ك. ستەپنوە پرييشيمە ۆ ەپوحۋ راننەگو جەلەزا. الماتى: گىلىم، 1994. 170 س.

4.  حابدۋلينا م.ك. پوسەلەنيا راننەساكسكوگو ۆرەمەني نا ر. سەلەتى //ستەپنايا سيۆيليزاسيا ۆوستوچنوي ەۆرازيي. استانا، 2003. ت. 1. دريەۆنيە ەپوحي. س. 189–214.

5. حابدۋلينا م.ك. يتوگي يزۋچەنيا ۋلىباي-تاسمولينسكوي كۋلتۋرى سيەۆەرنوي سارىاركي // كازاحستان ۆ ساكسكۋيۋ ەپوحۋ. كوللەكتيۆنايا مونوگرافيا. الماتى: ينستيتۋت ارحەولوگيي يم. ا.ح.مارگۋلانا، 2017. س. 35-58.

6. تولەۋبايەۆ ءا.ت.، ۇمىتقالييەۆ ۇ.ءۇ. شىعىس قازاقستان جەرىندەگى ساق ءداۋىرىنىڭ قاراشوقى-1 قونىسى // ۆسادنيكي ۆەليكوي ستەپي: تراديسيي ي نوۆاسيي. – استانا، 2014. – س. 58-63.

7. بەيسەنوۆ ا.ز. پوسەلەنيە سارىبۋيرات – پامياتنيك راننەگو جەلەزنوگو ۆەكا سەنترالنوگو كازاحستانا // ۆەستنيك ۋنيۆەرسيتەتا كاينار. – 2009. – ۆىپ. 4/2. – س. 8-11.

8. بەيسەنوۆ ا.ز. جيليششە ساكسكوي ەپوحي. ۆەستنيك تومسكوگو گوسۋدارستۆەننوگو ۋنيۆەرسيتەتا. يستوريا. 2017. №45. س. 72-82.

9. بەيسەنوۆ ا.ز.، د.و. گيمرانوۆ، ي.ك. احياروۆ، د.ب. دۋيسەنباي//پوسەلەنيە ساكسكوگو ۆرەمەني ابىلاي ۆ سەنترالنوم كازاحستانە تەوريا ي پراكتيكا ارحەولوگيچەسكيح يسسلەدوۆانيي. 2017. ۆ پەچاتي.

10. بەيسەنوۆ ا.ز.، لومان ۆ.گ. دريەۆنيە پوسەلەنيا سەنترالنوگو كازاحستانا. – الماتى، 2009. – 264 س.

11. بەيسەنوۆ ا.ز. راننەساكسكيە پوسەلەنيا بليز گورى ەديرەي ۆ سەنترالنوم كازاحستانە // يزۆەستيا سامارسكوگو ناۋچنوگو سەنترا. - 2016. ت. 18، № 3. - س. 146–152.

12 احياروۆ ي.ك.، بەيسەنوۆ ا.ز.پوسەلەنيە ساكسكوي ەپوحي تۋيەتاس ۆ سەن-ترالنوم كازاحستانە // اكتۋالنىە پروبلەمى ارحەولوگيي ەۆرازيي. الماتى، 2016. س. 237–244.

---