تاۋ سىلەمىندەي مول مۇرا
قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋىمەن، ۇلتتىق ستيليستيكاعا دا زور ىقپالىن تيگىزگەن عالىم – احمەت بايتۇرسىن ۇلى. «ۇلتىنىڭ رۋحاني كوسەمىنىڭ» (م.اۋەزوۆ) ستيل تۋرالى ايتقان قاعيدالارى مەن تۇجىرىمدارى، جىكتەمەلەرى مەن ساراپتامالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن عىلىمدا دا، كۇندەلىكتى ومىردە دە قولدانىلۋدا. احمەت بايتۇرسىن ۇلى جايلى ايتا بەرسەك تاۋسىلمايدىعوي ارينە. ستۋدەنتتىك شاعىمىزدىڭ سوڭىندا ا.بايتۇرسىن ۇلى “ءتىل قۇرال” وقۋ-ادىستەمەلىك، عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنا وندىرىستىك تاجىريبەدەن وتۋگە باردىق. وقىتۋشىلارىمىز يماحانبەت رايحان ساحىبەك قىزى جانە مەكەبايەۆا لەيلا ادام قىزى تاجىريبە جەتەكشىلەرى بولدى. اۆتوردىڭ ءستيلدىڭ عىلىمي ماڭىزى تۋرالى تۇجىرىمدارىن «ءتىل قۇرال» ەڭبەگىنەن، ال جازۋ مەن ومىردەگى ستيلدىك قولدانىس تۋرالى پايىمداۋلارىن «ادەبيەت تانىتقىش» ەڭبەگىنەن اڭعارۋىمىزعا بولادى. «ءتىل قۇرالىندا» مىنانداي قاعيدا ايتادى: «ءار اقىن، ءار جازۋشى ءسوزدىڭ باسىن وزىنشە قۇراستىرىپ، ءوز وڭتايىمەن تىزەدى، ءارقايسىسىنىڭ لۇعاتىندا وزىندىك ايىرىمى، وزىندىك بەلگىسى بولادى. ول بەلگى اركىمنىڭ ءوز ىڭعايىمەن ءسوز ءتىزىپ، ادەتتەنۋىنەن، سالتتانۋىنان بولادى. ول سالتتار جالپى ءسوز ءتىزۋ سالتتارىنان، شارتتارىنان اسا المايدى. ءسوز شىعارۋشىلار، اۋەلى ءسوز ۇناسىمىنا كەرەك جالپى شارتتاردى ورنىنا كەلتىرىپ، ءوزىنىڭ وزگەشە ءادىسى بولسا، سونىڭ ۇستىنە عانا قوسادى. سوندىقتان ءسوز شىعارۋشىلار بارىنەن بۇرىن لەبىز داۋىسىنان شىققان ءسوزدىڭ اسىل بولۋىنىڭ جالپى شارتتارىن ءبىلۋى قاجەت». 1912 جىلى مەكتەپ بالالارىن قازاقشا ساۋاتتاندىراتىن الىپپەنى («وقۋ قۇرالىن») جازعاننان كەيىن، كوپ ۇزاماي ەندى مەكتەپتە قازاق ءتىلىن ءپان رەتىندە ۇيرەتەتىن وقۋلىق جازۋعا كىرىسەدى. «ءبىزدىڭ زامانىمىز – جازۋ زامانى... سوزدىك جۇيەسىن، قيسىنىن كەلتىرىپ جازا بىلۋگە، ءسوز قانداي ورىندا قالاي وزگەرىلىپ، قالايشا بىر-بىرىنە قيىنداسىپ، جالعاساتىن جۇيەسىن ءبىلۋ كەرەك بولعاندىقتان، «قازاقتىڭ باستاۋىش مەكتەبىندە باسقا بىلىمدەرمەن قاتار قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس، ءسوز، سويلەم جۇيەلەرىن دە ۇيرەتۋ كەرەك» دەگەندى وزىنە مىندەت ەتىپ الادى دا، سول مىندەتتى اتقارۋ ءۇشىن «ءتىل – قۇرال» دەگەن اتپەن ءۇش بولىمنەن (ءۇش كىتاپتان) تۇراتىن وقۋلىق جازۋعا كىرىسەدى. «ءتىل – قۇرال» – قازاق مادەنيەتىندە بۇرىن بولماعان قۇبىلىس. ونىڭ جالعىز ءتىل ەمەس، وزگە دە پاندەردەن ويىپ- ۇيرەنەتىن قازاقشا جازىلعان كىتاپ، قۇرال دەگەندەردى بىلمەي- كورمەي كەلە جاتقان قازاق جۇرتشىلىعى ءۇشىن مۇلدە تىڭ دۇنيە ەكەندىگىن اۆتوردىڭ ءوزى دە ەسكەرتەدى. اۆتوردىڭ ايتقىسى كەلگەنى – ءسوز شىعارۋ ءۇشىن دە ءبىلىم بولۋ كەرەك. سەبەبى، ءسوز شىعارۋشىدا ءبىلىم بولماسا ءستيلى ءوڭسىز، ساپاسىز ءماتىن جازىلادى. ال ساپاسىز ءماتىندى وقىعان وقىرمان ساۋاتسىز بولادى. ساۋاتسىز وقىرمان – قوعام دەرتى. سونىمەن قاتار، وسى اتالعان ەڭبەگىندە ا.بايتۇرسىن ۇلى «ءتىل – قۇرال» دەگەن اتى قانداي جات كورىنسە، ىشكى مازمۇنى دا اۋەلگى كەزدە سونداي جات كورىنەر، ويتكەنى قازاقتا بۇرىن بولماعان جاڭا زات. حالىقتا بۇرىن بولماعان نارسە جات كورىنىپ، بىرتە-بىرتە بويى ۇيرەنگەن سوڭ قالاتىن دەيدى. شىنىندا دا ول جات بولماق تۇگىل، بىرتە-بىرتە سونشاما ۇيرەنشىكتى، قازاق بالالارىنىڭ بىرنەشە بۋىنىن تاربيەلەگەن، 14-15 جىل بويى مەكتەپ وقۋشىلارىنا انا ءتىلىنىڭ تابيعاتىن تانىتقان ەت باۋىر دۇنيەگە اينالدى: «ءتىل – قۇرال» دەسە، جۇرتشىلىق قازاق ءتىلى وقۋلىعىن، وقۋلىق دەسە، تەك قانا احمەت بايتۇرسىنۇلىن بىلەتىن بولدى. «ءتىل – قۇرال» قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ تاراۋ-تاراۋ سالالارىنىڭ قۇرىلىمىن جۇيەلەپ، عىلىمي نەگىزىن سالعان زەرتتەۋ. ونىڭ تىلدىك ۇعىمدارعا بەرگەن انىقتامالارىنىڭ عىلىمي تەرەڭدىگى، دالدىگى قازىرگى عىلىم ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ول تۇڭعىش ءتول گرامماتيكا، تەرميندەردى قالىپتاستىردى. مىسالى، زات ەسىم، سىن ەسىم، ەتىستىك، ەسىمدىك، وداعاي، ۇستەۋ، باستاۋىش، بايانداۋىش، پىسىقتاۋىش، شىلاۋ، ءسوز تاپتارى، سويلەم، قۇرمالاس سويلەم، قاراتپا ءسوز، ت.ب. جۇزدەگەن ۇلتتىق تەرميندەردى ءتۇزدى. «ءتىل – قۇرال» تۇڭعىش وقۋلىق بولۋىمەن قاتار، باستاۋىش مەكتەپكە ياعني العاشقى 4-5 جىل وقيتىن شاكىرتتەرگە ارنالعانىمەن، بۇل – قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق جانە گرامماتيكالىق قۇرىلىمىن تالداپ، جۇيەلەپ، تانىتقان قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش عىلىمي جۇمىستىڭ باسى بولدى. بۇل وقۋلىقتار – «قازاق ءتىل ءبىلىمى» اتتى عىلىم سالاسىنىڭ انا تىلىمىزدەگى دۇرىس جازىلعان، جاقسى باستاماسى، ويتكەنى، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق قۇرامىنىڭ كلاسسيفيكاسياسى دا، ءسوز توپتارىن اجىراتىپ، ءسوز تۇلعالارىن كورسەتۋىندە. تىلدىك ءار كاتەگوريانىڭ كلاسسيفيكاسياسىنان باستاپ، بارلىق تەرميندەرىنە دەيىن قازىرگى مەكتەپ وقۋلىقتارىندا ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءىزى بار. احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءومىربايانىنىڭ نەگىزىندە ءبىر قاتار ەڭبەكتەر جازىلعان. ولاردىڭ كەيبىرەۋى ەلباسى كىتاپحاناسىندا دا بار. مىسالعا، رايحان يمانحانبەتوۆانىڭ «عاسىر ساڭلاعى: احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ شىعارماشىلىق عۇمىربايانى» مەن امانتاي احمەتوۆتىڭ «رۋح ءامىرشىسى» («ۆلاستەلين دۋحا») اتتى كىتابى قازاق اعارتۋشىسىنىڭ ومىرىندەگى ەلەۋلى كەزەڭدەردى باياندايدى. تاجىريبە بارىسىندا اتالعان ورتالىقتان كوپتەگەن مالىمەتتەر،مول مۇرا جينادىق.احمەتكە ارنالعان ءبىراز ماقالالاردى قاراستىرىپ،تالدادىق.وسىنداي ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان دارا تۇلعانىڭ اتىنا قويىلعان مەكەمەلەر،كوشە اتتارىدا بار ەكەنىن ءبارى بىلەر. دەگەنمەن، مەنىڭ تۋعان جەرىم جاركەنت قالاسىنا دا احمەت بايتۇرسىنۇلىنا كوشە اتى يا بولماسا مەكەمە اتى بەرىلسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
نۇرعوجا جانار، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى. لەيلا مەكەبايەۆا ف.ع.ك، اعا وقىتۋشى
You Might Also Like
-
كوكجيەكتەن كوتەرىلگەن كۇننىڭ نۇرىنا شومىلىپ، دالادا تۋىپ، ەركىن وسكەن بالانىڭ تاعدىرىنا «ۇلت ۇستازى» بولۋ جازىلماسا، ءومىرى وسىنشاما اۋىر بولار ما ەدى؟
-
قاراساي ءنۇربيبى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، دوسەنت جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى
