InfoHub Logo

قاراساي ءنۇربيبى  ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  ماگيسترانتى فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، دوسەنت جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى

اقيقات – ءومىر شىندىعىنىڭ ويداعى نانىمدى، دۇرىس بەينەسى، الەۋمەتتىك پروسەسس، پراكتيكا، سايىپ كەلگەندە ونىڭ ولشەمى بولىپ تابىلادى. اقيقاتتىڭ سيپاتتاماسى زاتتارعا ەمەس جانە ولاردىڭ تىلمەن تۇجىرىمداۋ تاسىلدەرىنە ەمەس، ناقتى ويعا قاتىستى. جاڭا فيلوسوفيا تۇڭعىش رەت اقيقاتتتى ءتۇسىنۋدىڭ دايەكتى ماتەرياليستىك نەگىزدەمەسىن تۇجىرىمداپ، ونى زەرتتەۋدىڭ جاڭا ديالەكت، اسپەكتىلەرىن كورسەتتى: وبەكتيۆتى اقيقات، ابسوليۋتتىك جانە سالىستىرمالى اقيقات، اقيقاتتىڭ ناقتىلىعى، اقيقات ولشەمى، تەوريا مەن پراكتيكا [1]. اتالمىش تەرميندەردەن بولەك اقيقاتقا جەتۋ جولى رەتىندە قاراستىرىلاتىن ۇعىم – اداسۋ.

اداسۋ – ءاربىر كەزەڭدە قوعامدىق-تاريحي پراكتيكا مەن ءبىلىمنىڭ شەكتەۋلىگىنە، ياكي ءبىلىمنىڭ نەمەسە وبەكتىنىڭ جەكەلەگەن ساتتەرىن ابسوليۋتتەندىرۋگە بايلانىستى، سونداي-اق تانۋشى سۋبەكتىنىڭ ءبىلىمى مەن پراكتيكاسىنىڭ شەكتەۋلى بولۋىمەن تۇسىندىرىلەتىن ۇعىم، ياعني سۋبەكتىنىڭ وبەكتىگە سايكەس كەلە قويمايتىن (ءبىراق شىندىق دەپ قابىلداناتىن) تۇسىنىگى [1، 12-ب.]. «اداسۋدىڭ» ءمان-ماعىناسىنا زەر سالساق، اۋىزەكى سويلەۋدە «قاتەلىك»، «وتىرىك»، «بىلىمسىزدىك» سەكىلدى سوزدەرمەن سينونيم ماعىنادا قاتار قولدانىلادى. قاتەلىك تە مۇلدەم كەزدەيسوق قاسيەتتەرگە تۇرتكى بولادى. كۇندەلىكتى ومىردە اداسۋمەن ماندەس قولدانىلادى، سەبەبى قاتەلىك تە سۋبەكتىگە وبەكتىنىڭ سايكەس كەلمەۋى. اداسۋ سەكىلدى بولعان تۇجىرىم قاتەلىك ەكەنىن بىلگەن سوڭ ونى تۇزەتۋ قاجەت نەمەسە قايتالاماۋعا تىرىسۋ قاجەت. الايدا فيلوسوفيا عىلىمىندا «اداسۋ» مەن «جالعان» كاتەگوريالارىنىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي وزگەشەلىك بار. دايىن، قولدا بار ءبىلىمنىڭ شىندىققا قاراما-قارسى قاراستىرىلۋى - «جالعان»» دەپ اتالادى. وسى تۇستا اداسۋ مەن جالعاننىڭ اراجىگى بايقالادى. جالعان - شىندىقتى جوققا شىعارۋ بولسا، اداسۋ – ءبىلىمنىڭ شىندىققا جەتۋ جولىنداعى تاريحي قوزعالىسى. 

شىندىق پەن اداسۋدىڭ بىر-بىرىنە مۇلدەم قاراما-قارسى باعىتتا قوزعالاتىن بارلىق لوگيكالىق كاتەگوريالار سياقتى مەيلىنشە شەكتەۋلى سالا شەڭبەرىندە عانا ءابسوليۋتتى ماڭىزى بار...  قاراما-قايشىلىقتىڭ ەكى ۇشىنىڭ ءارقايسىسى ءوزىنىڭ قاراما-قايشىلىعىنا، ياعني شىندىق – اداسۋعا، اداسۋ –شىندىققا اينالادى. مىسالى، ادامداردىڭ تاعدىرىن جۇلدىز بەن اسپان دەنەلەرى ارقىلى بولجاۋدى ماقسات تۇتقان استرولوگتاردىڭ بۇل اداسۋى ءوز زاماندارىندا پلانەتالار مەن جۇلدىزدارعا كوپتەگەن قىزىقتى بايقاۋلار جاساپ، ول بولجامدارى استرونوميا عىلىمىنا جاڭا عىلىمي فاكتىلەردى الىپ كەلدى. ديالەكتيكالىق تۇرعىدا قاراستىراتىن بولساق، شىندىقتا اداسۋ، اداسۋدا شىندىق ساتتەرى بار. ءبىزدىڭ شىندىق دەپ قاراستىرعان تۇجىرىمىمىز تولىپ جاتقان اداسۋلاردى، جەكەلەگەن قاتەلىكتەردى قامتيدى، وبەكتىنى تۋرا كورسەتپەيدى. شىندىق پەن اداسۋ بىر-بىرىنە وڭاي اينالا الادى، بۇل ولاردىڭ سالىستىرمالىلىعىن كورسەتەدى. ياعني، شىندىق پەن اداسۋ بىرىگىپ ءبىر ۇعىم بولىپ، تۇتاسىپ كەتپەيدى، بىر-بىرىنە ءوتىپ وتىرادى. مىسالى، كسرو تۇسىندا كاپيتاليستىك قوعامنىڭ قۇندىلىقتارى اداسۋدىڭ دالەلى رەتىندە، سوسيوليستىك قوعام جۇيەسى ناعىز اقيقات دەپ قاراستىرىلدى. كەيىننەن بۇل تۇجىرىم ورىن اۋىستىرىپ، سوسياليستىك-كوممۋنيستىك قۇندىلىقتار اداسۋ دەگەن پىكىرگە تولقتالدى. ۋاقىت وتە كەلە بۇل پىكىر دە قايتادان شىندىققا اينالۋى بەك مۇمكىن [2، 363-ب.].

سونىمەن، اداسۋ – ءوزىنىڭ پانىنە سايكەس كەلمەيتىن، سوعان ساي ەمەس ءبىلىم. اداسۋ ءوز كەزەگىندە جاڭا عىلىمي جاڭالىقتار مەن ىلىمدەردىڭ اشىلۋىنا تۇرتكى بولادى. ايتالىق، ماڭگىلىك قوزعالتقىش جاساۋعا تىرىسۋ ەنەرگيانىڭ اينالۋ جانە ساقتالۋ زاڭىنىڭ اشىلۋىنا سەبەپ بولدى. جانە حيميا سالاسىنداعى اداسۋلار ءتۇرلى جاڭا قوسىلىستار مەن جاڭالىقتار اشۋعا سەبەپشى بولۋدا. ادامزاتتىڭ اقيقاتقا دەگەن تالپىنىسى اداسۋسىز بولمايدى. پروسەستى قيىنداتقانىمەن، اداسۋدان اۋلاق بولۋ وڭاي ەمەس.  

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. فيلوسوفيالىق سوزدىك -/رەدكول: ر.ن.نۇرعالييەۆ، ع.ع.اقمامبەتوۆ، ج.م.ءابىلدين ج.ب. – الماتى: «قازاق ەنسيكلوپەدياسى». 1996. – 525 بەت.
2. فيلوسوفيا: وقۋ قۇرالى. اتاش ب.م. (قۇراستىرۋشى) – الماتى، «قىزدار ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسى. 2013. – 450 بەت

---