InfoHub Logo

الماتىنىڭ قازىرگى ەكولوگيالىق بولمىسى ىلكىدەگىدەي كورىنىس بايقاتا الماي وتىر. كەزىندە بۇكىل كەڭەس وداعى بويىنشا ەڭ جاسىل قالالاردىڭ ءبىرى سانالعان. كەيىن كەلە الماتىنىڭ سول سۇلۋلىعى مەن ادەمىلىگى ۋىسىمىزدان قالاي سىرعىتىپ العانىمىزدى ءوزىمىز دە بايقاماي قالعان سياقتىمىز. «سەبەپسىز سالدار جوق». ولاي بولسا، قالا ەكولوگياسىنىڭ كۇرت تومەندەۋىنىڭ سەبەپتەرى دە جوق ەمەس. ءبىرىنشى، قالا كوشەلەرىندەگى كولىكتەرىنىڭ جىل ساناپ ۇلعايۋى، ال بۇل كولىكتەردەن بولىنگەن لاس زاتتار قورشاعان ورتاعا ءوز دەڭگەيىندە زيانىن تيگىزەدى. سونداي-اق قالاعا جىلۋ تاراتاتىن ءىرى ورتالىقتاردىڭ دا ءبولىپ جاتقان تۇتىندەرى “تاقياعا تار كەلمەيدى“. مۇنىڭ سىرتىندا كەز كەلگەن قيىلىستاعى جانارجاعار ماي ستانسيالارىنىڭ ىس-ارەكەتتەرى ءوز الدىنا. مىسالى ءقازىر جەردەن “تاس الىپ لاقتىرساڭ“ جانار ماي ستانسيالارىنا تيەدى. قالا ىشىندەگى الاڭقايلارعا ورنالاسقان ءىرى دەمالىس باقتارىنىڭ تال تەرەكتەرىنە كوپتەگەن زيان كەلتىرىپ جاتىرمىز. وسىنىڭ ءوزى ەكولوگيانىڭ ءبىر قادام ىلگەرى باسۋىنا اكەلىپ سوعىلدى. جالپى وسىلاي تىزبەكتەي بەرسەڭ كوپتەگەن ماسەلەنى ايتۋعا بولادى. قوعامنىڭ كولەڭكەلى تۇستارنىن سۋرەتتەۋگە شەتىمىزدەن شەبەرمىز. ون سىن ايتىپ اۋزىڭدى اۋىرتقانشا ناقتى ءبىر ءىس اتقارىپ، ناتيجەگە قول جەتكىزگەنگە جەتپەيدى عوي. مۇنداي جۇيەلى جۇمىستاردى باستالدى جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋعا تەك ءتيىستى ورىندار عانا ەمەس قالانىڭ«ەڭكەيگەن قارتى مەن ەڭبەكتەگەن بالاسىنا» دەيىن ات سالىسۋ قاجەت.

جالپى، الماتى - ادامداردىڭ ەركىن ءومىر سۇرۋىنە جاعدايى مول جەر. ەكونوميكالىق ءومىردىڭ وزگەرۋى، قالالاردىڭ ۇلعايۋى - دۇنيە جۇزىلىك تەندەنسيا. سوندىقتان سوڭعى كەزدەرى قالامىز ۇلكەيىپ، كولىكتەر سانى وسۋدە. مىسالى، 90-جىلدارمەن سالىستىرعاندا ءۇش ەسە كوبەيگەن. وسى جاعدايلارعا جانە قورشاعان ورتا ماسەلەسىنە الاڭداۋشىلىق تانىتىپ ەلباسىمىز 1998 جىلدىڭ قاراشى ايىندا قالا اكتيۆتەرىمەن كەزدەستى. سونىڭ نەگىزىندە قالا اكىمى ۆ. حراپۋنوۆ مىرزا ءوزى باس بولىپ الماتى ەكولوگياسىنا بايلانستى «تازا اۋا - جانعاداۋا» دەگەن ۇزاق مەرزىمدى باعدارلاما جاساعان بولاتىن.

قالاداعى 70-كە جۋىق عىلىمي ورتالىقتار مەن باسقا دا باقىلاۋ ورگاندارىنىڭ ءوزارا كەڭەسۋىنەن تۋىنداعان بۇل باعدارلامانىڭ مەرزىمى 2015 جىلعا دەيىن جوسپارلانعان، ياعني بەلگىلەنگەن مەرزىم ىشىندە الماتىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى ءبىر رەتكە كەلىپ قالار دەگەن ويدامىز.

بۇل باعدارلامانىڭ نەگىزگى قالانىپ جەكە-جەكە بولىمدەرگە بولىنگەن. اتاپ-اتاپايتۋعا دا بولادى.

1. اۆتوكولىك ماسەلەسى. جوعارىدا ايتتىم قالا كوشەلەرىندەگى اۆتوكولىكتەردە بولىنگەن زياندى زاتتار، قورشاعان ورتاعا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە.
2. قالاعا جىلۋ بەرەتىن كاسىپورىنداردان بولىنەتىن زياندى قالدىقتاردىڭ الدىن الۋ. مىسالى، الماتى 1-جەو، 2-جەو، سول سەكىلدى گرەس، بۇدان باسقا 140-تان اسا ءىرىلى-ۇساقتى قازاندىقتار بار ەكەن. وسىلاردىڭ جيىنتىعى، باعدارلامانىڭ ەكىنشى فاكتورى بولىپ تابىلادى.
3. قالاداعى تۇرعىن ۇيلەردەن، جىلۋ ورتالىقتارىنان بولىنەتىن تۇرمىستىق قالدىقتار ماسەلەسى. نەگىزىنەن قالادان بولىنگەن كۇل-قوقىستار قاسكەلەڭ باعىتىنا كەتەتىن جولدىڭ بويىنداعى ارنايى جەرلەرگە اپارىپ توگىلەدى. كەيىنگى كەزدەرى قوقىس تاسيتىن كونەرگەنىنە بايلانىستى، تاعى باسقا سەبەپتەر بار، وسى جاعىنان ءبىراز قيىندىقتار تۋىنداۋدا.
4. سۋ ماسەلەسى. وسى كۇنى قالا تۇرعىندارى ءىشىپ وتىرعان اۋىز سۋى 120 مەتر تەرەڭدىكتەن الىنىپ وتىر. سونشاما تەرەڭنەن الىپ تۇرعاننىڭ وزىندە اۋىز سۋدىڭ قۇرامىندا ءارتۇرلى ورگانيكالىق زاتتاردىڭ بار ەكەنى بايقالۋدا. سول سەكىلدى جەر استى سۋمەن بىرگە، جەر ءۇستى سۋىنىڭ دا كوپتەگەن شەشىلمەگەن تۇيىندەرى بار. بۇل باعىتتا دا اتقاراتىن جۇمىستار شاش-ەتەكتەن.
5. جاسىل جەلەك ماسەلەسى. راسىندا ءبىزدىڭ تۇرىپ جاتقان ايماقتىڭ جەر-جاعداي، كليماتى وتە كەرەمەت دەسەك ماقتانعاندىق ەمەس. ونىڭ ۇستىندە ءبىزدىڭ الدىمىزداعى اعا ۇرپاقتىڭ ءوز قولدارىمەن جاساپ كەتكەن دەمالىس ورىندارى ءوز الدىندا. مىسالى، «باۋىم باعى» ورتالىق دەمالىس باعى، 28-پانفيلوۆشىلار باعى اۋانىڭ تازارىپ تۇرۋىنا بەلگىلى مولشەردە پايدالى اسەرىن تيگىزەدى.

جاسىل جەلەك ماسەلەسىنە اعاش تۇرعىزۋ دا كىرەدى. اعاشتا قارتايادى، داۋىلدان قۇلايتىنى بار. ءسات سايىن قاداعالاپ، وسىلاردىڭ ورنىن توتىرىپ وتىرۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە كەيىنگى كەزدەرى بوي كوتەرگەن «اقساي»، «مامىر»، «جەتىسۋ» سەكىلدى ىقشام اۋداندارىن جاسىل جەلەكپەن قامتاماسىز ەتۋ، سول ماڭايلارعا ادەمى دەمالىس باقتارىنىڭ بوي كوتەرۋىنە ىقپال ەتۋ.

1. كولىتەرگە ارنايى ءتۇتىن سورعىشتار (كاتوليزاتور) ورناتۋ ياعني حيميالىق زاتتاردى بەيتاراپتاندىرادى ياعني ۇستاپ قالادى. قالاداعى 6 اۆتوپاركتەگى 300-دەي «يكارۋس» اۆتوبۋستارىنا ارنايى اسپاپتار ورناتۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەرىلمەك.
2. ەرەكشەقورعا الاتىن ايماقتارعا اۆتوكولىكتەردى از جىبەرۋ.
3. قالا ىشىندەگى كولىكتەردىڭ ءجۇرۋ ەرەجەسىن قايتا قاراۋ.

ال ەگەر جانار-جاعار ماي ستانسيالارىنىڭ جاعدايىن ايتساق، قالا اكىمى بۇل جاعىنا دا قاتتى كوڭىل ءبولىپ وتىر. 1998جىلدىڭ قازان ەكولوگيا ماسەلەسىمەن اينالىساتىن كەشەندىك كوميسسيا قۇرىلعان. بۇل كوميسسيا سونداي-اق جانار-جاعار ماي ساپاسىمەن دە اينالىسادى. ءقازىر قالادا 400-گە جۋىق كونتەينەرلى جانار ماي ستانسيالارى بار. ەندى سولاردىڭ سانىن ارى كەتكەندە 140-قا دەيىن قىسقارتىپ، دۇنيەجۇزىلىك تالاپقا سايكەستەندىرىلگەن “Texaco”، “Chevron”، “Mobil” سەكىلدى تۇراقتى ستانسيالارعا اينالدىرۋ  جونىندە جۇمىستار اتقارىلۋدا. تالاپتاعىداي جۇمىس ىستەمەگەنى ءۇشىن ءبىراز جانارماي ستانسيالارى جابىلدى، كوپشىلىگىنە اقىلى ايىپ تولەندى.

قالا اۋاسىن تابيعي تۇردە جەلدەتۋدىڭ جەتىمدىسىزدىگىنەن جانە تۇراقتى، جىلجىمالى كوزدەر سانانىڭ جىلدان-جىلعا ۇلعايۋى سالدارىنان، قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى اسا ءقاۋىپ توندىرۋدە. ەڭ باستىسى اۋانىڭ لاستانۋى ادام دەپ ساۋلىعىنا قاتەر ءتوندىرىپ، اۋرۋ تۇرلەرىن كوبەيتىپ، جاعدايدا قيىنداتىپ وتىر. جىلجىمالى كوزدەر اۋاعا تاراتىن زياندىزاتتاردىڭ ازايۋىنا قول جەتكىزىلگەنىمەن، ەكولوگيالىق جاعداي ونشا جاقسارعان جوق. ونىڭ ۇستىنە اۆتوكولىكتەردىڭ كوبەيۋى اۋانىڭ جاقسارۋىنا  كەرى اسەر ەتۋ سوندىقتان قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى جونىنەن الماتى رەسپۋبليكاداعى ەڭ ءقاۋىپتى قالاعا اينالىپ وتىر.

بۇل كۇندەرى الماتىدا 250 مىڭ اۆتوكولىك بار. قالاعاكەلىپ كەتەتىندەرىن قوسساق 320 مىڭنان اسادى. وعان ۇلكەندى كىشىلى جىلۋ جۇيەلەرىنىڭ قۇبىرلارى مەن ءوندىرىس ورىندارىنىڭ مۇرجالارىنان بۋداقتاعان قويۋ ءتۇتىن ۋلى گازدار قوسىڭىز. الماتىدا سوڭعى جىلدارى جانار مايقۇيۋ ستانسيالارى دا كوبەيىپ كەتتى. ماسەلەن، ءبىر عانا الماتى مەن قاسكەلەڭنىڭ اراسىندا 40 شاقتى جانار جاعار ماي قۇيۋ ستانسياسى بار. ۇلكەن جولدىڭ بويىندا نەمەسە تۇرعىن ۇيلەردەن تىسىراق، ءقاۋىپسىز جەرگە سالىنۋى ءتيىس. مۇنداي شامالاردان اۋىپ مىقتى، اقشالىلار بەلدەن الىپ، كەز-كەلگەن بوس جەرگە ورناتىپ الاتىنى ەكىنىڭ بىرىنە ايان. ەگەر ءبىر اۆتوكولىك كۇنىنە 7-10 تەكشە مەترگە دەيىن ۋلى گاز شىعارادى دەسەك، جوعارىدا ايتقان بەنزين مەن ديزەل وتىنىمەن جۇرەتىن 250 مىڭداي اۆتوكولىك قالا ارقىلى وتەتىن 70 مىڭداي كولىكتىڭ اۋاعا قانشا توننا ۋلى قوسپالار  شىعارىپ جاتقانى بەلگىلى بولار.

ءبىزدىڭ قولدا بار دەرەكتەر بويىنشا الماتى قالاسىنىڭ لاستانۋ دەڭگەي؛ ءوزىنىڭ شىرقاۋ شەگىندە (يزا-13، 1) جەتكەن. كوبىنەسە الماتى اۋىسىن لاستايتىندار: كومىرقىشقىلگازى، كومىر وكسيدى، ازوتتىڭ وكسيدى مەن ءتۇتىنشاڭدار. ال تۇراقتى جىلۋ كوزدەرىنىڭ قاتارىنا جاتاتىن نپك، تەس-1 جۇيەسى 8253 توننا زياندى قالدىقتار اۋادا حيميالىق رەاكسياعا ءتۇسىپ، بۇرىنعىداندا ءقاۋىپتى جاڭا قوسىلىستار تۇزەدى.

سۇلۋ الاتاۋدىڭ باۋىرىندا جاتقان كوركەم قالا شۇڭقىردا ورنالاسقاندىقتان اۋا الماسۋى قيىن. وڭتۇستىك استانانىڭ اۋاسىنىڭ ناشارلاي تۇسۋىنە ەڭ باستى تەحنيكالىق اقاۋلارى بار اۆتوكولىكتەر كىنالى. ال ماماندار اۆتوكولىكتەردىڭ  موتورلارىنا جانارماي  تولىق جانا الماعاندىقتان كومىرسۋ جيەلەرىنىڭ باسىم بولىگى قارا كۇيەگە اينالاتىنىن، اسىرەسە تەحنيكالىق اقاۋلى اۆتوكولىكتەردەن قارا ءتۇتىن كوپ ءبولىنىپ، قانداي تۇتىندەرگە وتە ۋلى بەنزاپيرين دەگەن كومىرسۋتەگى بولاتىنىن، ەگەر اۋا وسى زاتپەن لاستانسا، ادامداردىڭ وكپەدەگى قاتەرلى ىسىكپەن اۋرۋلارى جيىلەيتىنى ايتادى.

وڭتۇستىكت استاناداعى قۇمىرسقاداي قۇجىناعان وسىنداي اقاۋلى اۆتوكولىكتەرمەن قالاي ايقاسۋعا بولادى؟ الماتى سەكىلدى ءىرى قالالاردا مەترو، تراۆاي، تروللەيبۋس ءتارىزدى كولىكتەردى پايدالانعان اسا ءتيىمدى بولار ەدى. الايدا ون جىلدان استام اقتارىلىپ تۇرعان مەترو قۇرىلىسىن ايتپاعاندا، قالانىڭ ءتيىس جەرگە ورنالاسۋى دا تروللەيبۋس، ترامۆايدى قالانىڭ بارلىق اۋماعىنا بىردەي جۇرگىزىپ قالاعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر.

الماتى-جاسىل قالا، وعان ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. الايدا سوڭعى جىلدارى قالا اعاشتارىنىڭ كوبى قارتايىپ، بۇتالارى قۋراپ جاتىر. جازدا بار اعاشتىڭ جاپىراقتارى ءتۇتىن مەن كۇيەگە مالىنىپ، كىردەن كوز اشپاي تۇرادى. قالادا شامادان تىس كوبەيىپ كەتكەن اۆتكولىكتىڭ ءتۇتىنىن تازارتۋعا ولاردىڭ شاماسى كەلمەيدى. سوندىقتان قاپتاعان جانار-جاعار ماي قۇيۋ شامالارىن ازايتىپ، جول كوشەتتەرىن وتىرعىزۋعا كوڭىل ءبولۋ قاجەت. بىزدىڭشە بەنزينمەن جۇرەتىن كولىكتەرگە باقىلاۋ رەتتەگىش قوندىرعىلار ورناتىپ بارلىق كولىك تۇرلەرىن گازبەن جۇرگىزۋ ادىسىنە كوشۋ كەرەك. بۇل قارۋلار قارجىنى قاجەت ەتپەك. ءبىراق وسىنىڭ ءبارى ادام دەنساۋلىعىنان 1،5 ميلليون تۇرعىننىڭ تاعدىرىنان قىمبات ەمەس. گاز اۋانى لاستايدى جانە ونىڭ 1 تەكشە مەترى 17 تەڭگە تۇرادى. ءالبىر توننا بەنزين جانعان كەزدە 60 كگ سۋتەگى توتىعى بولىنەدى.

سول سياقتى قالاداعى ءىرىلى-ۇساقتى ءوندىرىس ورىندارىنان جىلۋ قۇبىرلارىنان، جەكەمەنشىك ءۇي مۇرجالارىنان بولىنەتىن تۇتىندەر دە قالانىڭ اۋاسىن ودان ءارى لاستاپ وتىر. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ءوندىرىس ورىندارى اۋانى جاقسارتۋدىڭ تەحنولوگيالىق ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرۋى ءتيىس. ءولۇشىن ءارتۇرلى شاڭ ۇستاعىشتاردى قولدانۋ كەرەك. ۋلى زاتتاردىڭ مولشەرىن ازايتۋ ءۇشىن ءارتۇرلى حيميالىق جانە فيزيكالىق ادىستەردى پايدالانۋعا بولادى.

ومارعالي دارىن
حالىكارالىق بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتى

---