تەرەڭنەن تەرگەن ءجاۋھار ءىلىم
تەرەڭنەن تەرگەن ءجاۋھار ءىلىم
پەداگوگيكا - فيلوسوفميامەن تامىرلاس عىلىم. ونى قىسقاشا پايىمداساق: ول - ادامدى دامىتۋ جولىن ايقىنداۋشى فيلوسوفيا. ال، ءدىن دەگەنىمىز ادامزاتتى جاراتۋشىنىڭ سالعان جول - ىنان اداستىرساي الىپ جۇرەر، باعىت - باعدارىن نۇسقاۋشى شامشىراق. مىنە، سوندىقتان دا، يمانيپەداگوگيكا جەكە ءبىر ۇلتتىڭ نەمەسە ءناسىلدىڭ، ءدىننىڭ نەسىبەسى ەمەس جالپىعا ورتاق، ۇلتاندى تانىم قورى.
يمانيپەداگوگيكا ادامزاتتىڭ ەڭ اسىل ساپاسى، ادامشىلىقتىڭ اسقار شىڭى ىزگىلىككە نەگىزدەلگەنلىكتەن: ءبىرىنشى. وسكەلەڭ جاس ۇرپاق تاربيەسىنىڭ پەداگوگيكالىق يدەيالارى مەن تاجىريبەسىنىڭ تاريحي داستۇرلەر تامىرى تەرەڭگە كەتەدى. وتاندىق پەداگوگيكا عىلىمى عاسىرلار بويى – بالا ەڭ جوعارى قۇندىلىق، ادام ءومىرىنىڭ جالعاسى، ادامزات قوعامىن جالعاستىرۋشى دەگەن ىزگىلىكتى ويدىڭ نەگىزىندە دامىپ كەلەدى. قاي كەزدە دە بالا تاربيەسى سول قوعامنىڭ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى بولعان. سوندىقتان وتاندىق ىزگىلىكتى پەداگوگيكانىڭ داستۇرلەرىن دامىتا وتىرىپ ونىڭ تۇعىرلى تۇيىندەرىن تىرەك ەتەدى. قازاقتا ءتالىم - تاربيەلىك كوپتەگەن ءىلىم - ءبىلىم بار. ماسەلەن: ەرلىك - باتىرلىققا باۋلۋ قازاق ءىلىمى؛ يماندىلىققا باۋلۋ قازاق ءىلىمى؛ زيالىلىققا باۋلۋ قازاقي جولدار؛ ادامتانۋ قازاق ءىلىمى؛ ەڭبەككە باۋلۋ قازاقي امالدار؛ الىپ ەر تونانىڭ «اقي» ءىلىمى(ب. ز. د. 7 عاسىر)، ءال - ءفارابيدىڭ پاراساتتى ادام ءىلىمى (ح عاسىر)، ءجۇسىپ ءبالاساعۇنيدىڭ جاۋانمارتىلىك ءىلىمى((ح1 عاسىر)، ءياساۋيدىڭ ءحال ءىلىمى (ءحىى - ءحىىى عاسىر)، ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمى (ءحىح عاسىر سوڭى)، شاكارىمنىڭ ار عىلىمى (حح عاسىر باسىندا). م. ج. كوپەي ۇلىنىڭ تۇگەل ادام ءىلىمى، ءۇ. اقىت قاجىنىڭ ءيمانجۇزدى ادام قالىپتاستىرۋ امالى، م. جۇمابايەۆتىڭ تاربيەلەۋ ۇلتتىق ءىلىمى ت. ب. وسى ىلىمدەردىڭ تۇجىرىمداعان وي تۇيىندەرىن، پەداگوگيكالىق زەردەلەۋ سۇزگىسىنەن وتكەن پايىمدارىن ۇستانادى. سونداي - اق، ولاردى، زامان تالابىنا ساي قايىرا زەردەلەپ، كەزەكتى كەرەگىنە جاراتادى. قورىتا تۇيىندەسەك يمانيپەداگوگيكا:- «يماندىلىققا باۋلۋ قازاق ءىلىمىن» باسشىلىق ەتەدى.
ەكىنشى. ىزگىلىك ۇعىمى قازاق تانىمىندا ونىڭ جاراتىلىسىنا ساي تىم كەڭ اۋماقتى قامتيدى. قازاق ادامتانۋشىلارى ادامنىڭ ىزگىلىك ساپاسى كۇن نۇرىنان جارالعان جاننىڭ ءبىر شوعى دەپ تانىپ، ونى رۋحقا سىبايلاس ەتىپ تۇسىندىرەدى. ىزگىلىك - ادامنىڭ باستى قۇندىلىعى. كىسىگە ەكى دۇنيەدە پايدالى (نارسە) - ىزگى ءىس نەمەسە مىنەزى تۇزۋلىك. ەكىنشىسى - ۇيات، ءۇشىنشىسى - ادىلدىك. بۇل ۇشەۋى ارقىلى ادام شىن باقىت تابادى.(ءجۇسىپ بالاساعۇن) ىزگىلىك ادامنىڭ وزىنە جانە وزگەلەرگە جاساعان جاقسى، يگى ىستەرى. ىزگىلىكتى تىلەك، جىلى ءسوز، مورالدىق كومەك، قولپاشتاپ قولتىعىنان دەمەپ، كوڭىلىڭدى بايىزداتقان ىستىق لەبىز – جان ازىعى. ول جانىڭدى وسىرەدى، جالىنداتادى، قاناتتاندىرادى، ومىرگە قىزىقتىرادى، شاتتىققا بولەيدى، ءومىر جاسىن نۇرلاندىرادى، رۋحاني بيىكتىككە كوتەرەدى. ىزگىلىككە ءتان مەيىرىمدىلىك، سۇيىسپەنشىلىك، سىيلاستىق، قايىرىمدىلىق سياقتى قاسيەتتەر ادامدى تەك جاقسىلىققا جەتكىزەتىنىنى بەلگىلى. ەڭ پاراساتتى تاجىريبە - حالىق تۇيگەن تۇجىرىمدار. مەيىرىمدىلىك پەن ىزگىلىك – ەگىز قوزىداي وسى ەكى قاسيەت باسقالارعا (اكە - شەشە، اعايىن - تۋىس، تانىسقا ) كوڭىل ءبولۋ ولاردىڭ سەنىمىنە يە بولۋدى اينالاداعىلارمەن ءوزارا دۇرىس قارىم - قاتىناس جاساۋ، ادامعا ەموسيالىق جاعىنان ءتيىمدى، كىسىنىڭ شات - شادىمان تىرشىلىگى ءۇشىن ماڭىزدى بولۋمەن قاتار ادامنىڭ جايناپ، ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىن تۋعىزۋ، كوڭىل كۇي اۋانىن جايعاستىرىپ تىنىشتاندىرۋشى نەگىزگى فاكتور بولۋى ءتيىس. حالىق:«ىزگىلىكتىڭ نىشانى - حالىق ءۇشىن قايتپاي قۇراق ۇشادى. ىزگى جۇرەك ىزگىلىكتى ساتپايدى» دەيدى. «شاماڭ كەلسە، ىزگىلىك ىستە، ىزگىلىك، ادىلدىك ولمەيدى»- دەگەن، سايف ساراي. ىزگىلىك ءىس - ارەكەت، ءسوز نيەت، تىلەك - باتا، كومەك - جاردەم ارقىلى ومىردە جۇزەگە اسىپ جاتادى. ول ءوز بويىنا مىنا ادامي قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرىپ العان: ءىلتيپتتىلىق، ادەپتىلىك، يناباتتىلىق، كىشىپەيىلدىلىك، قاراپايىمدىلىق؛ سىپايىلىق، جاقسىلىق جانە ونى ساتپاۋ؛ ادىلەتتىك؛ ءىسى سوزىنە سايكەس كەلۋى، شىنشىلدىق. سونداعى بولار، ىزگىلىك ءار ۋاقىتتا ەستە ساقتالادى، ۇمىتىلمايدى. ۇرپاقتان – ۇرپاققا سول ىزگىلىكتى، ەلدىڭ مەرەيىن كوتەرگەن سول رۋحاني ءومىردى كوكپارداي قاعىپ الىپ، مەرەيىن وزىنەن كەيىنگى ۇرپاققا تابىستاپ كەلگەن، اتا - بابالارىمىزدىڭ تاريحى، عۇرىپ - سالتى، ءتىل بايلىعى ەشكىمنەن كەم ەمەس ەكەنىن ماقتانىش ەتەمىز. جەتكىنشەكتىڭ وي ساناسىنا وسى ماقتانىش سەزىمىن قۇيا بىلسەك، جۇرەگىنە ۇيالاتىپ، جانىنا جىلۋ بەرسەك تاربيەلەگەنىمىزدىڭ بەلگىسى بولماق. ادام ىزگىلىك تۋرالى جالاڭ ايتپاي، ونى ءىس جۇزىندە كورسەتە بىلۋگە ءتيىس. جاقسىلىق ىستەۋدەن جالىقپا، ىستەگەن جاقسىلىعىڭا وكىنبە. ىزگى نيەت اق كوڭىلمەن جاسالعان ءار ىسىڭدە ىزگىلىكتىڭ ءىزى بار ەكەنىن ەسكە ساقتا. ىزگىلىك پايدا ءۇشىن ەمەس، ادامداردىڭ قۋانىشى ءۇشىن جاسالادى. «شىراعىم، جاساعان جاقسىلىعىڭدى ساتپا، قۇدايدان قايتادى!»- دەپ وتىراتىن قارتتار سوزىندە تەرەڭ ماعىنا، ادامي قاتىناستىڭ اسەم ۇلگىسى جاتىر. ۇيدە دە، تۇزدە دە كىسىگە ىزگىلىك، يماندىلىق پەن قاراپ، ونىڭ قامىن ويلاۋ، وعان مەيىرىمدىلىك پەن مەيىرماندىق بىلدىرگەن جاناشىرلىقپەن قامقورلىق جاساي ءبىلۋ كىسىلىكتىڭ، ۇنامدى مىنەزدىڭ كورىنىسى. مىنە، وسى تەكتەس قازاقتىڭ «ىزگىلىككە باۋلۋ ءىلىمى» بار. يمانيپەداگوگيكا وسى ىلىمگە سۇيەنەدى.
ءۇشىنشى. سانالى جان يەسى بۇل ومىرگە كەلگەندە، ادام اتالعانىمەن بىردەن تولىقسىعان كىسى بولىپ تۋمايدى. ول، جەتىلىپ داميدى، باۋلىنىپ كوركەيەدى. وسىنىڭ ءوزى بەلگىلى رەتپەن، كەزەڭمەن، ساتىلاي جۇرىلەدى. دامۋدىڭ ءار ساتىسىندا اتقارىلاتىن ءىس - ارەكەت پەن ىقپال اسەردىڭ مولشەرى بار، باۋلۋدىڭ امال ءتاسىلى بار. مۇنى قازاقتىڭ ۇلىق ۇستازدارى انىقتاپ، تياناقتاپ قويعان. دالىرەك ايتقاندا، قازاقتىڭ «كەمەل كىسى قالىپتاستىرۋ» ارناۋلى ءىلىمى بار. يمانيپەداگوگيكا وسى ءىلىم قاعيدالارىن باسشىلىق ەتەدى. بۇل ءىلىم قازاقتىڭ تاربيەلەۋ امال ايلاسىن، ءادىس - ءتاسىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن وزگەشەلىكتەرىن باسا كورسەتۋمەن قاتار ادامزاتتىق ورتاق تاربيەلىك قۇندىلىقتاردىڭ قۇنارلى زاڭدارى مەن قاعيدالارىنا جۇگىنگەندىكتەن ەشكىمگە جات بولمايدى. يمانيپەداگوگيكا مەن ەۆروپالىق پەداگوگيكانىڭ ءبىر - بىرىنەن ايرماشىلىعىن ولاردىڭ ادىستەمەلىك نەگىزىنەن الىنعان ءبىر عانا مىسالمەن كورسەتەلىك. يمانيپەداگوگيكادا: «جالپى بالا دۇنيەگە كەلگەندە پاك، يسلام بولمىسى نەگىزىندە تۋىلادى.»بالانى ەگەر ءتۇزۋ جولمەن، يماني باعىتپەن تاربيەلەسەڭ ول كەمەل كىسى بولىپ، ءوسىپ جەتىلەدى. تاماشا تولىق ادام بولىپ قالىپتاسادى. اينالاداعى كۇللى ادام وسىلاي باۋلىنىپ جەتىلگەن جاعدايدا الەم ادامزاتى قايرىمدى قالا تۇرعىندارىنا اينالادى. بۇل، شىندىققا تىم جاقىن ءتۇيىن ەكەندىگىن تاريح باياعىدا - اق دالەلدەپ كورسەتكەن بولاتىن. يماندى ادامداردان قۇرالعان توپ، رۋ، تايپا، ىرگەلى ەل، قاۋىمداستىق قۇرىپ، مەملەكەت ورناتىپ عۇمىر كەشكەن جۇرت كازىر دە بارشىلىق. ال، قازاق اۋماعىندا رۋ تايپادان اسىپ، مەملەكەت دارەجەسىنە جەتكەن ىرگەلى ەل، ۇزاق عۇمىر كەشپەگەنىمەن، توپتار، رۋلار، اتا - بابا قاۋىمداستىعى، اۋىل - ايماق كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ جەتتى. بۇلاردى، تەكتى اتالار ۇرپاعى دەسىپ ءجۇرمىز. وسى «تەكتى اتالاردان ۇرپاق الىپ قالۋ»- دەپ اتالاتىن سالتىمىز دا بار. ال، ەۆروپالىق پەداگوگيكادا: « ادام بالاسى كىرشىكسىز تازا، اق پاراقتاي نەمەسە اق تاقتاداي بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ءبىراق وسە كەلە سول اق پاراققا قارا نۇكتەلەر تۇسە باستايدى.» - دەيدى. بۇل دا بۇلتارىسسىز شىندىق! قارا داق كەسىرگە اينالعاندا جالپايىپ اۋدان الىپ كەتەدى. سوندىقتان ەۆروپالىق پەداگوگيكا ونى نوكات كەزىندە جويۋدىڭ جولىن، ءوشىرۋدىڭ امالىن تىم ەرتە ىزدەستىردى. كوپتەگەن ويشىلدار، عۇلامالار، پەداگوگتار تالاي - تالاي وي - پىكىر ايتتى، ۇسىنىس جاسادى، زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تاجىريبە قويدى، بولجام جاساپ، تەكسەرىپ كوردى. داقتىڭ تۇيمەگە اينالعان شاعىندا، ونى جويۋ ۇلكەن كۇش، زور قاجىر - قايرات، قاراجات تالاپ ەتەتىندىگىن انىقتادى. تىپتەن، تاربيەلەنۋشىنى ماجبۇرلەۋ، اۋەلدە كۇش قولدانۋ قاجەتتىگى تۋدى. مۇنى، قايتا تاربيەلەۋ دەپ اتاپ، ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءتارتىبى، ەرەجەسى تياناقتالىپ، كەزەڭدەرى بەلگىلەندى. جالپى ناتيجەسى تىم جوعارى بولمايتىندىعى بەلگىلى بولدى. ادام تاربيەسىن مۇنداي حالگە جەتكىزبەۋ ەسكەرتىلدى. داقتىڭ از كەزىنەن ءوشىرىپ جويۋ ءۇشىن تاربيەلەنۋشىنىڭ ىشكى مۇمكىندىگىن پايدالانۋ تەوريالارى ومىرگە كەلدى. ونى جالپىسىنان ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ دەسىپ ءجۇر. ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردى سىرتقى اسەرلەر ارقىلى وياتىپ، جۇرەگىنە جەتىپ، جان جىلۋىمەن مەيىرلەندىرۋ ارقىلى، وڭ - سولىن ايىرتىپ، ءىس - قىلىعىنداعى جاقسى - جاماندى ەكشەي الاتىن قابىلەت يگەرتپەك بولدى. ارينە، مۇنداي قابىلەت يگەرسە وندا ۇلكەن جەتىستىك بولار ەدى. ول، ادام دامۋىنىڭ بىرەر قىرىن وڭدى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەر ەدى. بۇل باعىتتاعى ۇمتىلىس، بىرەر جاعدايدا وڭدى ناتيجە بەردى. مىسالى، سەزىم مۇشەلەرى مەن تانىندەگى مۇكىستىك پەن كەمىستىكتى، ول ادامنىڭ ىشكى مۇمكىندىگىن پايدالانىپ جوقتاتپاۋعا بولاتىنىن كورسەتتى. سونداي - اق، جاتتىعۋلار مەن قۇلشىنىس ارقىلى ونداي ادامداردىڭ بويىنداعى تالانتىن اشىپ، دارىنىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بار ەكەنى انىقتالدى. الەمگە وسى جولمەن تانىلىپ ايگىلەنگەن مۇنداي ادامدار تاريحتا قاشاننان بار بولاتىن. ال، ادام ءوزىنىڭ جان سارايىن اشىپ، ءوز جۇرەگىن ءوزى تىڭداپ، كوڭىلىندەگى داقتى قىرىپ تاستاۋ وڭايعا تۇسپەيتىنى بەلگىلى بولدى. مۇنى جان - جاقتى قاراستىرىپ، تولىعىمەن زەرتتەۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. قاجەتتىلىك قامتاماسىز ەتىلدى. قورىتىندى مىناۋ: 1. تۇلعا ءوزىن - ءوزى تانۋ ءۇشىن ءوز مەنىن وزگەنىڭ مەنىنەن اجىراتا الاتىن حالگە جەتىپ، ادامتانۋ قابىلەتىن يگەرۋى ءتيىس. 2. ادام ءوزىن - ءوزى تانىپ بولعانعا دەيىن، كولدەنەڭ تۇلعا تالپىنسا، ونىڭ يەسىنەن بۇرىن تانىپ قوياتىندىعى انىقتالدى. ولاي بولسا، ءوزى تۋرالى كولدەلەڭ تۇلعا - باسقا جاننىڭ، قورشاعان الەۋمەتتىك ورتانىڭ پىكىرىمەن ساناسىپ وتىرۋ ءلازىم ەكەن. 3. ءوزىن - ءوزى تانۋ وتە دالدىكپەن انىقتالعان ساتىمەن، رەتتىلىك ارقىلى بەلگىلى ۋاقىت ارالىعىندا انىقتالۋ مۇمكىندىگى بار بولىپ شىقتى. شىندىعىندا، ادامنىڭ ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ وڭايلىقپەن قولعا تۇسپەيدى. وزىنە - ءوزىڭ ءۇڭىلىپ، ءوزىڭدى تىزگىندەۋگە تىرىسۋ، بەلگىلى ماقسات كوزدەۋ - وسى ىستەگى باستاپقى قادام. ادام ءوز مىنەز – قۇلقىنىڭ جامان - جاقسى جاقتارىن وي تارازىسىنا سالۋعا ۇمتىلادى، الدىنا تاۋداي تالاپتار قويىپ، بۇلارىن قايتكەندە ءتيىمدى ەتىپ ورىنداۋ جولىن قاراستىرادى. ادام ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋدە اسقان شىدامدىلىق، قيىنشىلىقتارعا توزىمدىلىك، ەرەكشە ۇستامدىلىق، ۇزاق ۋاقىت بويىنا قاجىماي - تالماي، ەرىنبەي جالىقپاي جۇمىس ىستەي بىلۋگە ماشىقتانۋى كەرەك. بۇل رەتتىلىك پەن ساتىلاردى كوپتەگەن عالىمدار ارنايى ايقىنداپ تا بەردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ تەوريالارى سان - ساققا جۇگىرىپ، تىم كۇردەلەنىپ كەتتى. كازىرگى تاڭدا، ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ، قايتا تاربيەلەۋ ومىردە كەرەكتەنىلىپ، ەسكەرىلۋمەن قاتار جاس ءسابيدى «كۇنادان تازا، كوڭىلى پاك پەرىشتە» دەيتىن قازاق قاعيداسىندا، نارەستە: «يماني قالىپتا دۇنيەگە كەلەدى»- دەيتىن يسلاميپەداگوگيكا ۇستانىمىندا كورسە - تىلگەن قالىپ - كۇيىن، ادامي جان دۇنيەسىن العاشقى قالپىن كولەگەيلەمەي، داق تۇسىرمەي ءتۇپ يەلىك بەينەسىن ساقتاپ دامىتۋعا بەت بۇرۋشىلىق جۇمىر جەر پەداگوگيكاسىندا انىق بايقالادى. يمانيپەداگوگيكا سابيلىك شاعىنان باستاپ پاك كوڭىلىن تازا ساقتاۋ ءتاسىلىن سول تەكتى جاننىڭ وزىنە يەلەندىرىپ، «ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ» امالىن يگەرتەدى. مۇنى كورە بىلگەن، تاني بىلگەن ەۆروپالىق عالىم - پەداگوگ، ويشىلدار ەرتەدەن مويىنداپ، تاربيەنىڭ يماني باعىتىنا بەت العانى بەلگىلى.
ءتورتىنشى. كەمەل كىسى قالىپتاستىرۋ قازاق ءىلىمى يمانيپەداگوگيكانىڭ كۇرە تامىرى ەكەنى بەلگىلى. ولاي بولسا، يمانيپەداگوگيكا زاماناۋي كەمەل كىسىنىڭ بەت - بەينەسىن ايقىن - داپ، ونىڭ قالىپتاسۋ جولىن تياناقتاپ، وعان قويىلاتىن تالاپتار مەن ەرەكشە ساپالاردى تاعايىنداپ، ولاردى يگەرتۋ امال ايلاسىن بەلگىلەپ، بۇل ساپالاردى قالاي يگەرگەندىگىن باعالاپ سىناپ، ولشەپ مولشەرلەيتىن كورسەتكىشتەردى انىقتاپ بەرۋگە ءتيىس. وسىنداي زەردەلىك قىزمەتتەر مەن زەرتتەۋ ءىسى ۇلانعايىر شارۋا، كۇردەلى جۇمىس ەكەنى بەلگىلى. قانشاما قيىن دا كۇردەلى وسى جۇمىستىڭ اتقارىلۋىندا دا ءبىر توتە جول بار سەكىلدى. ونىڭ ادىستەمەلىك ءبىر سىرىن اشۋ ءۇشىن كەشەگى كەڭەستىك داۋىرگە ءسال شەگىنىس جاسالىق. كەشە عانا قازاق ەلى، تۇڭعىش اعاسى رەسەيدىڭ قولاستىندا ءجۇرىپ، كوممۋنيزمنىڭ كەمەل ادامى، كوممۋنيستىك پارتياعا شىنايى بەرىلگەن، كوممۋنيزمگە جان تانىمەن سەنگەن، قىزىل كوممۋنيست - سوۆەت ادامىن شامالى ۋاقىتتا - اق، قالىپتاستىرىپ بەرگەن ەدىك قوي! ال، ەگەمەندىگىمىزدى العاننان بەرگى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت وتسە داعى، ماڭگىلىك ەلدىڭ زاماناۋي كەمەل كىسىسىنىڭ بولماعاندا نوبايىن بەينەلەپ بەرە الماعانىمىز قالاي؟ بۇل قازاقتىڭ تەكتى ەرلەرىنە سىن بولماي ما؟ اتالمىش مۇمكىندىكتىڭ قولعا كەلمەۋىنىڭ باستى سەبەبى مىناۋ: كەمەل كىسى قالىپتاستىرۋ تۋرالى قازاق ءىلىمى زەرتتەلمەگەن. زاماناۋي كەمەل ادام بەينەسى ايشىقتالماق تۇرعوي كەشەگى، وتكەن شاقتاعى قازاق عۇلامالارىنىڭ ايشىقتاپ قويعان كەمەل ادام تۋرالى ءال - فارابي، ياسساۋي، اباي، شاكەرىم، م. ءجۇسىپ، م. جۇمابايەۆتاردىڭ ءىلىمى يگەرىلمەگەن، تولىق زەردەلەنىلمەگەن، ءتىپتى ولاردىڭ كەيبىرىن جاتسىنۋدى ءالى دە ويدان تاستاماعان، جاتتاندى بولعان جالپى پەداگوگيكاسىن ەسكى ۇعىمىمەن، الەمدە جاڭادان اشىلىپ جاتقان جاڭا كوزقاراستاردى ەسكەرمەي - اق، ءدارىسىن وقىپ، دارەجەسىن كوتەرىپ، ءناپاقاسىن تاباتىن «اندراگوگتار مەن مەنەدجەر - پەداگوگتار» قازاق پەداگوگيكا عىلىمىنا يەلىك ەتىپ. ورنىعىپ العان. ال، جاتتاندى پەداگوگيكالار قازاق ەلىنىڭ ءبىلىم بەرۋ، تاربيەلەۋ جۇيەسىنە تيگىزەتىن اسەرى، دارمەنسىز، پروبلەما شەشەتىن شاماسى قاۋقارسىز قالعانىنا ءمان بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. بارىنەندە، وكىنىشتىسى، ى. التىنسارين نەگىزىن سالعان، م. جۇمابايەۆ جۇيەلەگەن ۇلتتىق تاربيەلەۋ ءىلىمىن، گ. ن. ۆولكوۆتىڭ ەتنوپەداگوگيكاسىنا جاپسىرا سالعان. ىبىراي اتا قايدا؟ ماعجان حاكىم قايدا؟ ال، ۆولكوۆتىڭ ءوزى سولاردان وي - سانا ۇشىعىن العان عوي! كىسىنىڭ تولىق سيپاتىن قازاق عالىمدارى اشقان. مۇستافا شوقاي: "بالانى تاربيە قىلۋ - تۇرمىس مايدانىندا اقىلمەن، ادىسپەن كۇرەسە بىلەتىن ادام شىعارۋ دەگەن ءسوز،... قىسقاسى، ادامزات دۇنيەسىنىڭ كەرەك ءبىر مۇشەسى بولا الاتىن ءتورت جاعى تۇگەل كىسى قىلىپ شىعارۋ." ت. تاجىبايەۆ:“جەكە ادام الەۋمەتتىك قاتىناستار مەن سانالى ءىس - ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋشى، ناقتى قوعامنىڭ مۇشەسى، ءوزىن باسقالاردان اجىراتا بىلەتىن، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنەتىن ەسى كىرگەن ەرەسەك كىسى”- دەگەن.
. پەداگوگيكا عىلىمىمىزدىڭ بۇگىنگى جاعدايى وسىلاي بولىپ تۇرعاندا يمانيپەداگوگيكا زاماناۋي كەمەل ادام « قالىبىن» جاساپ بەرمەسە وندا، ونىڭ دا قاجەتى بولماي قالادى. ك. د. ۋشينسكيي: «بالا بالقىتىلعان التىن. ونى قانداي قالىپقا قۇيساڭ، سونداي ادام شىعادى» - دەگەن. وسىنداي قالىپتى دايىنداۋ ءۇشىن سوسياليستىك پەداگوگيكا قانداي ءادىس قولدانىپ ەدى؟ باسقاشا ايتقاندا. ناعىز كوممۋنيست شىعارۋ ءۇشىن قانداي قالىپ پايدالانىپ ەدى؟ مەنىڭ بىلەتىنىم ولار، كوممۋنيستىك كوپىرمە ادامگەرشىلىكپەن اسەمدەپ كومكەرگەن، التىنداي جىلتىراتىپ اپتاعان، كۇمىسپەن كۇپتەپ زەرلەگەن جاساندى، جالعان قالىپ پايدالانعان. وسىنداي جالعان قالىپقا قۇيىلعان سوۆەت ادامى دا، جالعان - كىسىكيىك بولىپ شىققان. بۇگىندەرى ونىڭ ءبارىن دە تاپپايسىڭ، جالعاندىقتان جارالعاندار كوزدەن عايىپ بولعان. مەن نەگە وسىنداي قالىپ پايدالان - بايمىن؟ ونداي قالىپ، ەش ادامعا زالالىن تيگىزىپ پە ەدى؟ ءبارى دە، ءوتتى كەتتى، قالعانى ءوز ورنىندا. قالىبى دا، عايىپ بولدى، ادامى دا اسپانعا ۇشىپ كەتتى. كەيبىرى ولاردىڭ مەن جەتپەيتىن «قوڭىر» دەگەن جەردە ءجۇر دەسەدى. ۇلىق ۇستازداردىڭ جاساپ بەرگەن، ۇلى ىلىمدەرىن يگەرە المادىم. الدە باسقا شارا بار ما؟ وسى جاعدايدان بولىپ، يمانيپەداگوگيكا ءوز ورنىنا كەلگەن ەدى. يمانيپەداگوگيكا - زاماناۋي تاربيە تەورياسى. ول وسى داۋىردەگى ىرگەلى پەداگوگيكالىق ىلىمدەردىڭ ءبىر ارناعا توعىسۋى. انىعىراق ايتقاندا: ماتەرياليستىك پەداگوگيكا، گۋمانيپەداگوگيكا، ەتنوپەداگوگيكا، يسلاميپەدا - گوگيكا عىلىمدارىنىڭ زاڭدى بايلانىستارىنا سۇيەنىپ، ولاردىڭ ءوزارا ىقپالداسۋىنان تۋعان سينتەزدىك عىلىم. يمانيپەداگوگيكا تۋرالى العاشقى ماقالا جاريالانعاننان (تاربيە باعىتى يماني قۇندىلىق | Kerey. kz/11273) بەرگى ماعان حات جولداعان ادامداردىڭ (ستۋدەنت، ءمۇعالىم، وقىتۋشى، پەداگوگ - 18 ادام) باستى سۇراعى:
- يسلاميپەداگوگيكا مەن ماتەرياليستىك پەداگوگيكا قالاي قابىسادى؟ مەنىڭ بەرگەن جاۋابىم: «ءبىزدىڭ جاۋاپ دايىن. جالپى پەداگوگيكانىڭ تاربيە تەورياسىنىڭ اسىل وزەگىنە «وپەراسيا جاساۋ كەرەك». ونىڭ اسىل وزەگىندەگى بەرىش پەن بەزدى (تاپتىق يدەولوگيا مەن جاۋىنگەر اتەيزم، كوپىرمە ادامگەرشىلىك) سىلىپ الىپ تاستاپ، ورنىنا كىسىلىك، يماندىلىق، ىزگىلىك ىلىمدەرىن ورنالاستىرۋ كەرەك. وسى نەگىزدە يمانيپەداگوگيكا سالتانات قۇرادى.»
قوبداباي قابدىرازاق ۇلى (عالىم - جازۋشى) 04. 06. 19.
پەداگوگيكا - فيلوسوفميامەن تامىرلاس عىلىم. ونى قىسقاشا پايىمداساق: ول - ادامدى دامىتۋ جولىن ايقىنداۋشى فيلوسوفيا. ال، ءدىن دەگەنىمىز ادامزاتتى جاراتۋشىنىڭ سالعان جول - ىنان اداستىرساي الىپ جۇرەر، باعىت - باعدارىن نۇسقاۋشى شامشىراق. مىنە، سوندىقتان دا، يمانيپەداگوگيكا جەكە ءبىر ۇلتتىڭ نەمەسە ءناسىلدىڭ، ءدىننىڭ نەسىبەسى ەمەس جالپىعا ورتاق، ۇلتاندى تانىم قورى.
يمانيپەداگوگيكا ادامزاتتىڭ ەڭ اسىل ساپاسى، ادامشىلىقتىڭ اسقار شىڭى ىزگىلىككە نەگىزدەلگەنلىكتەن: ءبىرىنشى. وسكەلەڭ جاس ۇرپاق تاربيەسىنىڭ پەداگوگيكالىق يدەيالارى مەن تاجىريبەسىنىڭ تاريحي داستۇرلەر تامىرى تەرەڭگە كەتەدى. وتاندىق پەداگوگيكا عىلىمى عاسىرلار بويى – بالا ەڭ جوعارى قۇندىلىق، ادام ءومىرىنىڭ جالعاسى، ادامزات قوعامىن جالعاستىرۋشى دەگەن ىزگىلىكتى ويدىڭ نەگىزىندە دامىپ كەلەدى. قاي كەزدە دە بالا تاربيەسى سول قوعامنىڭ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى بولعان. سوندىقتان وتاندىق ىزگىلىكتى پەداگوگيكانىڭ داستۇرلەرىن دامىتا وتىرىپ ونىڭ تۇعىرلى تۇيىندەرىن تىرەك ەتەدى. قازاقتا ءتالىم - تاربيەلىك كوپتەگەن ءىلىم - ءبىلىم بار. ماسەلەن: ەرلىك - باتىرلىققا باۋلۋ قازاق ءىلىمى؛ يماندىلىققا باۋلۋ قازاق ءىلىمى؛ زيالىلىققا باۋلۋ قازاقي جولدار؛ ادامتانۋ قازاق ءىلىمى؛ ەڭبەككە باۋلۋ قازاقي امالدار؛ الىپ ەر تونانىڭ «اقي» ءىلىمى(ب. ز. د. 7 عاسىر)، ءال - ءفارابيدىڭ پاراساتتى ادام ءىلىمى (ح عاسىر)، ءجۇسىپ ءبالاساعۇنيدىڭ جاۋانمارتىلىك ءىلىمى((ح1 عاسىر)، ءياساۋيدىڭ ءحال ءىلىمى (ءحىى - ءحىىى عاسىر)، ابايدىڭ تولىق ادام ءىلىمى (ءحىح عاسىر سوڭى)، شاكارىمنىڭ ار عىلىمى (حح عاسىر باسىندا). م. ج. كوپەي ۇلىنىڭ تۇگەل ادام ءىلىمى، ءۇ. اقىت قاجىنىڭ ءيمانجۇزدى ادام قالىپتاستىرۋ امالى، م. جۇمابايەۆتىڭ تاربيەلەۋ ۇلتتىق ءىلىمى ت. ب. وسى ىلىمدەردىڭ تۇجىرىمداعان وي تۇيىندەرىن، پەداگوگيكالىق زەردەلەۋ سۇزگىسىنەن وتكەن پايىمدارىن ۇستانادى. سونداي - اق، ولاردى، زامان تالابىنا ساي قايىرا زەردەلەپ، كەزەكتى كەرەگىنە جاراتادى. قورىتا تۇيىندەسەك يمانيپەداگوگيكا:- «يماندىلىققا باۋلۋ قازاق ءىلىمىن» باسشىلىق ەتەدى.
ەكىنشى. ىزگىلىك ۇعىمى قازاق تانىمىندا ونىڭ جاراتىلىسىنا ساي تىم كەڭ اۋماقتى قامتيدى. قازاق ادامتانۋشىلارى ادامنىڭ ىزگىلىك ساپاسى كۇن نۇرىنان جارالعان جاننىڭ ءبىر شوعى دەپ تانىپ، ونى رۋحقا سىبايلاس ەتىپ تۇسىندىرەدى. ىزگىلىك - ادامنىڭ باستى قۇندىلىعى. كىسىگە ەكى دۇنيەدە پايدالى (نارسە) - ىزگى ءىس نەمەسە مىنەزى تۇزۋلىك. ەكىنشىسى - ۇيات، ءۇشىنشىسى - ادىلدىك. بۇل ۇشەۋى ارقىلى ادام شىن باقىت تابادى.(ءجۇسىپ بالاساعۇن) ىزگىلىك ادامنىڭ وزىنە جانە وزگەلەرگە جاساعان جاقسى، يگى ىستەرى. ىزگىلىكتى تىلەك، جىلى ءسوز، مورالدىق كومەك، قولپاشتاپ قولتىعىنان دەمەپ، كوڭىلىڭدى بايىزداتقان ىستىق لەبىز – جان ازىعى. ول جانىڭدى وسىرەدى، جالىنداتادى، قاناتتاندىرادى، ومىرگە قىزىقتىرادى، شاتتىققا بولەيدى، ءومىر جاسىن نۇرلاندىرادى، رۋحاني بيىكتىككە كوتەرەدى. ىزگىلىككە ءتان مەيىرىمدىلىك، سۇيىسپەنشىلىك، سىيلاستىق، قايىرىمدىلىق سياقتى قاسيەتتەر ادامدى تەك جاقسىلىققا جەتكىزەتىنىنى بەلگىلى. ەڭ پاراساتتى تاجىريبە - حالىق تۇيگەن تۇجىرىمدار. مەيىرىمدىلىك پەن ىزگىلىك – ەگىز قوزىداي وسى ەكى قاسيەت باسقالارعا (اكە - شەشە، اعايىن - تۋىس، تانىسقا ) كوڭىل ءبولۋ ولاردىڭ سەنىمىنە يە بولۋدى اينالاداعىلارمەن ءوزارا دۇرىس قارىم - قاتىناس جاساۋ، ادامعا ەموسيالىق جاعىنان ءتيىمدى، كىسىنىڭ شات - شادىمان تىرشىلىگى ءۇشىن ماڭىزدى بولۋمەن قاتار ادامنىڭ جايناپ، ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىن تۋعىزۋ، كوڭىل كۇي اۋانىن جايعاستىرىپ تىنىشتاندىرۋشى نەگىزگى فاكتور بولۋى ءتيىس. حالىق:«ىزگىلىكتىڭ نىشانى - حالىق ءۇشىن قايتپاي قۇراق ۇشادى. ىزگى جۇرەك ىزگىلىكتى ساتپايدى» دەيدى. «شاماڭ كەلسە، ىزگىلىك ىستە، ىزگىلىك، ادىلدىك ولمەيدى»- دەگەن، سايف ساراي. ىزگىلىك ءىس - ارەكەت، ءسوز نيەت، تىلەك - باتا، كومەك - جاردەم ارقىلى ومىردە جۇزەگە اسىپ جاتادى. ول ءوز بويىنا مىنا ادامي قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرىپ العان: ءىلتيپتتىلىق، ادەپتىلىك، يناباتتىلىق، كىشىپەيىلدىلىك، قاراپايىمدىلىق؛ سىپايىلىق، جاقسىلىق جانە ونى ساتپاۋ؛ ادىلەتتىك؛ ءىسى سوزىنە سايكەس كەلۋى، شىنشىلدىق. سونداعى بولار، ىزگىلىك ءار ۋاقىتتا ەستە ساقتالادى، ۇمىتىلمايدى. ۇرپاقتان – ۇرپاققا سول ىزگىلىكتى، ەلدىڭ مەرەيىن كوتەرگەن سول رۋحاني ءومىردى كوكپارداي قاعىپ الىپ، مەرەيىن وزىنەن كەيىنگى ۇرپاققا تابىستاپ كەلگەن، اتا - بابالارىمىزدىڭ تاريحى، عۇرىپ - سالتى، ءتىل بايلىعى ەشكىمنەن كەم ەمەس ەكەنىن ماقتانىش ەتەمىز. جەتكىنشەكتىڭ وي ساناسىنا وسى ماقتانىش سەزىمىن قۇيا بىلسەك، جۇرەگىنە ۇيالاتىپ، جانىنا جىلۋ بەرسەك تاربيەلەگەنىمىزدىڭ بەلگىسى بولماق. ادام ىزگىلىك تۋرالى جالاڭ ايتپاي، ونى ءىس جۇزىندە كورسەتە بىلۋگە ءتيىس. جاقسىلىق ىستەۋدەن جالىقپا، ىستەگەن جاقسىلىعىڭا وكىنبە. ىزگى نيەت اق كوڭىلمەن جاسالعان ءار ىسىڭدە ىزگىلىكتىڭ ءىزى بار ەكەنىن ەسكە ساقتا. ىزگىلىك پايدا ءۇشىن ەمەس، ادامداردىڭ قۋانىشى ءۇشىن جاسالادى. «شىراعىم، جاساعان جاقسىلىعىڭدى ساتپا، قۇدايدان قايتادى!»- دەپ وتىراتىن قارتتار سوزىندە تەرەڭ ماعىنا، ادامي قاتىناستىڭ اسەم ۇلگىسى جاتىر. ۇيدە دە، تۇزدە دە كىسىگە ىزگىلىك، يماندىلىق پەن قاراپ، ونىڭ قامىن ويلاۋ، وعان مەيىرىمدىلىك پەن مەيىرماندىق بىلدىرگەن جاناشىرلىقپەن قامقورلىق جاساي ءبىلۋ كىسىلىكتىڭ، ۇنامدى مىنەزدىڭ كورىنىسى. مىنە، وسى تەكتەس قازاقتىڭ «ىزگىلىككە باۋلۋ ءىلىمى» بار. يمانيپەداگوگيكا وسى ىلىمگە سۇيەنەدى.
ءۇشىنشى. سانالى جان يەسى بۇل ومىرگە كەلگەندە، ادام اتالعانىمەن بىردەن تولىقسىعان كىسى بولىپ تۋمايدى. ول، جەتىلىپ داميدى، باۋلىنىپ كوركەيەدى. وسىنىڭ ءوزى بەلگىلى رەتپەن، كەزەڭمەن، ساتىلاي جۇرىلەدى. دامۋدىڭ ءار ساتىسىندا اتقارىلاتىن ءىس - ارەكەت پەن ىقپال اسەردىڭ مولشەرى بار، باۋلۋدىڭ امال ءتاسىلى بار. مۇنى قازاقتىڭ ۇلىق ۇستازدارى انىقتاپ، تياناقتاپ قويعان. دالىرەك ايتقاندا، قازاقتىڭ «كەمەل كىسى قالىپتاستىرۋ» ارناۋلى ءىلىمى بار. يمانيپەداگوگيكا وسى ءىلىم قاعيدالارىن باسشىلىق ەتەدى. بۇل ءىلىم قازاقتىڭ تاربيەلەۋ امال ايلاسىن، ءادىس - ءتاسىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن وزگەشەلىكتەرىن باسا كورسەتۋمەن قاتار ادامزاتتىق ورتاق تاربيەلىك قۇندىلىقتاردىڭ قۇنارلى زاڭدارى مەن قاعيدالارىنا جۇگىنگەندىكتەن ەشكىمگە جات بولمايدى. يمانيپەداگوگيكا مەن ەۆروپالىق پەداگوگيكانىڭ ءبىر - بىرىنەن ايرماشىلىعىن ولاردىڭ ادىستەمەلىك نەگىزىنەن الىنعان ءبىر عانا مىسالمەن كورسەتەلىك. يمانيپەداگوگيكادا: «جالپى بالا دۇنيەگە كەلگەندە پاك، يسلام بولمىسى نەگىزىندە تۋىلادى.»بالانى ەگەر ءتۇزۋ جولمەن، يماني باعىتپەن تاربيەلەسەڭ ول كەمەل كىسى بولىپ، ءوسىپ جەتىلەدى. تاماشا تولىق ادام بولىپ قالىپتاسادى. اينالاداعى كۇللى ادام وسىلاي باۋلىنىپ جەتىلگەن جاعدايدا الەم ادامزاتى قايرىمدى قالا تۇرعىندارىنا اينالادى. بۇل، شىندىققا تىم جاقىن ءتۇيىن ەكەندىگىن تاريح باياعىدا - اق دالەلدەپ كورسەتكەن بولاتىن. يماندى ادامداردان قۇرالعان توپ، رۋ، تايپا، ىرگەلى ەل، قاۋىمداستىق قۇرىپ، مەملەكەت ورناتىپ عۇمىر كەشكەن جۇرت كازىر دە بارشىلىق. ال، قازاق اۋماعىندا رۋ تايپادان اسىپ، مەملەكەت دارەجەسىنە جەتكەن ىرگەلى ەل، ۇزاق عۇمىر كەشپەگەنىمەن، توپتار، رۋلار، اتا - بابا قاۋىمداستىعى، اۋىل - ايماق كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ جەتتى. بۇلاردى، تەكتى اتالار ۇرپاعى دەسىپ ءجۇرمىز. وسى «تەكتى اتالاردان ۇرپاق الىپ قالۋ»- دەپ اتالاتىن سالتىمىز دا بار. ال، ەۆروپالىق پەداگوگيكادا: « ادام بالاسى كىرشىكسىز تازا، اق پاراقتاي نەمەسە اق تاقتاداي بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ءبىراق وسە كەلە سول اق پاراققا قارا نۇكتەلەر تۇسە باستايدى.» - دەيدى. بۇل دا بۇلتارىسسىز شىندىق! قارا داق كەسىرگە اينالعاندا جالپايىپ اۋدان الىپ كەتەدى. سوندىقتان ەۆروپالىق پەداگوگيكا ونى نوكات كەزىندە جويۋدىڭ جولىن، ءوشىرۋدىڭ امالىن تىم ەرتە ىزدەستىردى. كوپتەگەن ويشىلدار، عۇلامالار، پەداگوگتار تالاي - تالاي وي - پىكىر ايتتى، ۇسىنىس جاسادى، زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تاجىريبە قويدى، بولجام جاساپ، تەكسەرىپ كوردى. داقتىڭ تۇيمەگە اينالعان شاعىندا، ونى جويۋ ۇلكەن كۇش، زور قاجىر - قايرات، قاراجات تالاپ ەتەتىندىگىن انىقتادى. تىپتەن، تاربيەلەنۋشىنى ماجبۇرلەۋ، اۋەلدە كۇش قولدانۋ قاجەتتىگى تۋدى. مۇنى، قايتا تاربيەلەۋ دەپ اتاپ، ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءتارتىبى، ەرەجەسى تياناقتالىپ، كەزەڭدەرى بەلگىلەندى. جالپى ناتيجەسى تىم جوعارى بولمايتىندىعى بەلگىلى بولدى. ادام تاربيەسىن مۇنداي حالگە جەتكىزبەۋ ەسكەرتىلدى. داقتىڭ از كەزىنەن ءوشىرىپ جويۋ ءۇشىن تاربيەلەنۋشىنىڭ ىشكى مۇمكىندىگىن پايدالانۋ تەوريالارى ومىرگە كەلدى. ونى جالپىسىنان ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ دەسىپ ءجۇر. ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردى سىرتقى اسەرلەر ارقىلى وياتىپ، جۇرەگىنە جەتىپ، جان جىلۋىمەن مەيىرلەندىرۋ ارقىلى، وڭ - سولىن ايىرتىپ، ءىس - قىلىعىنداعى جاقسى - جاماندى ەكشەي الاتىن قابىلەت يگەرتپەك بولدى. ارينە، مۇنداي قابىلەت يگەرسە وندا ۇلكەن جەتىستىك بولار ەدى. ول، ادام دامۋىنىڭ بىرەر قىرىن وڭدى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەر ەدى. بۇل باعىتتاعى ۇمتىلىس، بىرەر جاعدايدا وڭدى ناتيجە بەردى. مىسالى، سەزىم مۇشەلەرى مەن تانىندەگى مۇكىستىك پەن كەمىستىكتى، ول ادامنىڭ ىشكى مۇمكىندىگىن پايدالانىپ جوقتاتپاۋعا بولاتىنىن كورسەتتى. سونداي - اق، جاتتىعۋلار مەن قۇلشىنىس ارقىلى ونداي ادامداردىڭ بويىنداعى تالانتىن اشىپ، دارىنىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بار ەكەنى انىقتالدى. الەمگە وسى جولمەن تانىلىپ ايگىلەنگەن مۇنداي ادامدار تاريحتا قاشاننان بار بولاتىن. ال، ادام ءوزىنىڭ جان سارايىن اشىپ، ءوز جۇرەگىن ءوزى تىڭداپ، كوڭىلىندەگى داقتى قىرىپ تاستاۋ وڭايعا تۇسپەيتىنى بەلگىلى بولدى. مۇنى جان - جاقتى قاراستىرىپ، تولىعىمەن زەرتتەۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. قاجەتتىلىك قامتاماسىز ەتىلدى. قورىتىندى مىناۋ: 1. تۇلعا ءوزىن - ءوزى تانۋ ءۇشىن ءوز مەنىن وزگەنىڭ مەنىنەن اجىراتا الاتىن حالگە جەتىپ، ادامتانۋ قابىلەتىن يگەرۋى ءتيىس. 2. ادام ءوزىن - ءوزى تانىپ بولعانعا دەيىن، كولدەنەڭ تۇلعا تالپىنسا، ونىڭ يەسىنەن بۇرىن تانىپ قوياتىندىعى انىقتالدى. ولاي بولسا، ءوزى تۋرالى كولدەلەڭ تۇلعا - باسقا جاننىڭ، قورشاعان الەۋمەتتىك ورتانىڭ پىكىرىمەن ساناسىپ وتىرۋ ءلازىم ەكەن. 3. ءوزىن - ءوزى تانۋ وتە دالدىكپەن انىقتالعان ساتىمەن، رەتتىلىك ارقىلى بەلگىلى ۋاقىت ارالىعىندا انىقتالۋ مۇمكىندىگى بار بولىپ شىقتى. شىندىعىندا، ادامنىڭ ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ وڭايلىقپەن قولعا تۇسپەيدى. وزىنە - ءوزىڭ ءۇڭىلىپ، ءوزىڭدى تىزگىندەۋگە تىرىسۋ، بەلگىلى ماقسات كوزدەۋ - وسى ىستەگى باستاپقى قادام. ادام ءوز مىنەز – قۇلقىنىڭ جامان - جاقسى جاقتارىن وي تارازىسىنا سالۋعا ۇمتىلادى، الدىنا تاۋداي تالاپتار قويىپ، بۇلارىن قايتكەندە ءتيىمدى ەتىپ ورىنداۋ جولىن قاراستىرادى. ادام ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋدە اسقان شىدامدىلىق، قيىنشىلىقتارعا توزىمدىلىك، ەرەكشە ۇستامدىلىق، ۇزاق ۋاقىت بويىنا قاجىماي - تالماي، ەرىنبەي جالىقپاي جۇمىس ىستەي بىلۋگە ماشىقتانۋى كەرەك. بۇل رەتتىلىك پەن ساتىلاردى كوپتەگەن عالىمدار ارنايى ايقىنداپ تا بەردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ تەوريالارى سان - ساققا جۇگىرىپ، تىم كۇردەلەنىپ كەتتى. كازىرگى تاڭدا، ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ، قايتا تاربيەلەۋ ومىردە كەرەكتەنىلىپ، ەسكەرىلۋمەن قاتار جاس ءسابيدى «كۇنادان تازا، كوڭىلى پاك پەرىشتە» دەيتىن قازاق قاعيداسىندا، نارەستە: «يماني قالىپتا دۇنيەگە كەلەدى»- دەيتىن يسلاميپەداگوگيكا ۇستانىمىندا كورسە - تىلگەن قالىپ - كۇيىن، ادامي جان دۇنيەسىن العاشقى قالپىن كولەگەيلەمەي، داق تۇسىرمەي ءتۇپ يەلىك بەينەسىن ساقتاپ دامىتۋعا بەت بۇرۋشىلىق جۇمىر جەر پەداگوگيكاسىندا انىق بايقالادى. يمانيپەداگوگيكا سابيلىك شاعىنان باستاپ پاك كوڭىلىن تازا ساقتاۋ ءتاسىلىن سول تەكتى جاننىڭ وزىنە يەلەندىرىپ، «ءوزىن - ءوزى تاربيەلەۋ» امالىن يگەرتەدى. مۇنى كورە بىلگەن، تاني بىلگەن ەۆروپالىق عالىم - پەداگوگ، ويشىلدار ەرتەدەن مويىنداپ، تاربيەنىڭ يماني باعىتىنا بەت العانى بەلگىلى.
ءتورتىنشى. كەمەل كىسى قالىپتاستىرۋ قازاق ءىلىمى يمانيپەداگوگيكانىڭ كۇرە تامىرى ەكەنى بەلگىلى. ولاي بولسا، يمانيپەداگوگيكا زاماناۋي كەمەل كىسىنىڭ بەت - بەينەسىن ايقىن - داپ، ونىڭ قالىپتاسۋ جولىن تياناقتاپ، وعان قويىلاتىن تالاپتار مەن ەرەكشە ساپالاردى تاعايىنداپ، ولاردى يگەرتۋ امال ايلاسىن بەلگىلەپ، بۇل ساپالاردى قالاي يگەرگەندىگىن باعالاپ سىناپ، ولشەپ مولشەرلەيتىن كورسەتكىشتەردى انىقتاپ بەرۋگە ءتيىس. وسىنداي زەردەلىك قىزمەتتەر مەن زەرتتەۋ ءىسى ۇلانعايىر شارۋا، كۇردەلى جۇمىس ەكەنى بەلگىلى. قانشاما قيىن دا كۇردەلى وسى جۇمىستىڭ اتقارىلۋىندا دا ءبىر توتە جول بار سەكىلدى. ونىڭ ادىستەمەلىك ءبىر سىرىن اشۋ ءۇشىن كەشەگى كەڭەستىك داۋىرگە ءسال شەگىنىس جاسالىق. كەشە عانا قازاق ەلى، تۇڭعىش اعاسى رەسەيدىڭ قولاستىندا ءجۇرىپ، كوممۋنيزمنىڭ كەمەل ادامى، كوممۋنيستىك پارتياعا شىنايى بەرىلگەن، كوممۋنيزمگە جان تانىمەن سەنگەن، قىزىل كوممۋنيست - سوۆەت ادامىن شامالى ۋاقىتتا - اق، قالىپتاستىرىپ بەرگەن ەدىك قوي! ال، ەگەمەندىگىمىزدى العاننان بەرگى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت وتسە داعى، ماڭگىلىك ەلدىڭ زاماناۋي كەمەل كىسىسىنىڭ بولماعاندا نوبايىن بەينەلەپ بەرە الماعانىمىز قالاي؟ بۇل قازاقتىڭ تەكتى ەرلەرىنە سىن بولماي ما؟ اتالمىش مۇمكىندىكتىڭ قولعا كەلمەۋىنىڭ باستى سەبەبى مىناۋ: كەمەل كىسى قالىپتاستىرۋ تۋرالى قازاق ءىلىمى زەرتتەلمەگەن. زاماناۋي كەمەل ادام بەينەسى ايشىقتالماق تۇرعوي كەشەگى، وتكەن شاقتاعى قازاق عۇلامالارىنىڭ ايشىقتاپ قويعان كەمەل ادام تۋرالى ءال - فارابي، ياسساۋي، اباي، شاكەرىم، م. ءجۇسىپ، م. جۇمابايەۆتاردىڭ ءىلىمى يگەرىلمەگەن، تولىق زەردەلەنىلمەگەن، ءتىپتى ولاردىڭ كەيبىرىن جاتسىنۋدى ءالى دە ويدان تاستاماعان، جاتتاندى بولعان جالپى پەداگوگيكاسىن ەسكى ۇعىمىمەن، الەمدە جاڭادان اشىلىپ جاتقان جاڭا كوزقاراستاردى ەسكەرمەي - اق، ءدارىسىن وقىپ، دارەجەسىن كوتەرىپ، ءناپاقاسىن تاباتىن «اندراگوگتار مەن مەنەدجەر - پەداگوگتار» قازاق پەداگوگيكا عىلىمىنا يەلىك ەتىپ. ورنىعىپ العان. ال، جاتتاندى پەداگوگيكالار قازاق ەلىنىڭ ءبىلىم بەرۋ، تاربيەلەۋ جۇيەسىنە تيگىزەتىن اسەرى، دارمەنسىز، پروبلەما شەشەتىن شاماسى قاۋقارسىز قالعانىنا ءمان بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. بارىنەندە، وكىنىشتىسى، ى. التىنسارين نەگىزىن سالعان، م. جۇمابايەۆ جۇيەلەگەن ۇلتتىق تاربيەلەۋ ءىلىمىن، گ. ن. ۆولكوۆتىڭ ەتنوپەداگوگيكاسىنا جاپسىرا سالعان. ىبىراي اتا قايدا؟ ماعجان حاكىم قايدا؟ ال، ۆولكوۆتىڭ ءوزى سولاردان وي - سانا ۇشىعىن العان عوي! كىسىنىڭ تولىق سيپاتىن قازاق عالىمدارى اشقان. مۇستافا شوقاي: "بالانى تاربيە قىلۋ - تۇرمىس مايدانىندا اقىلمەن، ادىسپەن كۇرەسە بىلەتىن ادام شىعارۋ دەگەن ءسوز،... قىسقاسى، ادامزات دۇنيەسىنىڭ كەرەك ءبىر مۇشەسى بولا الاتىن ءتورت جاعى تۇگەل كىسى قىلىپ شىعارۋ." ت. تاجىبايەۆ:“جەكە ادام الەۋمەتتىك قاتىناستار مەن سانالى ءىس - ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋشى، ناقتى قوعامنىڭ مۇشەسى، ءوزىن باسقالاردان اجىراتا بىلەتىن، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنەتىن ەسى كىرگەن ەرەسەك كىسى”- دەگەن.
. پەداگوگيكا عىلىمىمىزدىڭ بۇگىنگى جاعدايى وسىلاي بولىپ تۇرعاندا يمانيپەداگوگيكا زاماناۋي كەمەل ادام « قالىبىن» جاساپ بەرمەسە وندا، ونىڭ دا قاجەتى بولماي قالادى. ك. د. ۋشينسكيي: «بالا بالقىتىلعان التىن. ونى قانداي قالىپقا قۇيساڭ، سونداي ادام شىعادى» - دەگەن. وسىنداي قالىپتى دايىنداۋ ءۇشىن سوسياليستىك پەداگوگيكا قانداي ءادىس قولدانىپ ەدى؟ باسقاشا ايتقاندا. ناعىز كوممۋنيست شىعارۋ ءۇشىن قانداي قالىپ پايدالانىپ ەدى؟ مەنىڭ بىلەتىنىم ولار، كوممۋنيستىك كوپىرمە ادامگەرشىلىكپەن اسەمدەپ كومكەرگەن، التىنداي جىلتىراتىپ اپتاعان، كۇمىسپەن كۇپتەپ زەرلەگەن جاساندى، جالعان قالىپ پايدالانعان. وسىنداي جالعان قالىپقا قۇيىلعان سوۆەت ادامى دا، جالعان - كىسىكيىك بولىپ شىققان. بۇگىندەرى ونىڭ ءبارىن دە تاپپايسىڭ، جالعاندىقتان جارالعاندار كوزدەن عايىپ بولعان. مەن نەگە وسىنداي قالىپ پايدالان - بايمىن؟ ونداي قالىپ، ەش ادامعا زالالىن تيگىزىپ پە ەدى؟ ءبارى دە، ءوتتى كەتتى، قالعانى ءوز ورنىندا. قالىبى دا، عايىپ بولدى، ادامى دا اسپانعا ۇشىپ كەتتى. كەيبىرى ولاردىڭ مەن جەتپەيتىن «قوڭىر» دەگەن جەردە ءجۇر دەسەدى. ۇلىق ۇستازداردىڭ جاساپ بەرگەن، ۇلى ىلىمدەرىن يگەرە المادىم. الدە باسقا شارا بار ما؟ وسى جاعدايدان بولىپ، يمانيپەداگوگيكا ءوز ورنىنا كەلگەن ەدى. يمانيپەداگوگيكا - زاماناۋي تاربيە تەورياسى. ول وسى داۋىردەگى ىرگەلى پەداگوگيكالىق ىلىمدەردىڭ ءبىر ارناعا توعىسۋى. انىعىراق ايتقاندا: ماتەرياليستىك پەداگوگيكا، گۋمانيپەداگوگيكا، ەتنوپەداگوگيكا، يسلاميپەدا - گوگيكا عىلىمدارىنىڭ زاڭدى بايلانىستارىنا سۇيەنىپ، ولاردىڭ ءوزارا ىقپالداسۋىنان تۋعان سينتەزدىك عىلىم. يمانيپەداگوگيكا تۋرالى العاشقى ماقالا جاريالانعاننان (تاربيە باعىتى يماني قۇندىلىق | Kerey. kz/11273) بەرگى ماعان حات جولداعان ادامداردىڭ (ستۋدەنت، ءمۇعالىم، وقىتۋشى، پەداگوگ - 18 ادام) باستى سۇراعى:
- يسلاميپەداگوگيكا مەن ماتەرياليستىك پەداگوگيكا قالاي قابىسادى؟ مەنىڭ بەرگەن جاۋابىم: «ءبىزدىڭ جاۋاپ دايىن. جالپى پەداگوگيكانىڭ تاربيە تەورياسىنىڭ اسىل وزەگىنە «وپەراسيا جاساۋ كەرەك». ونىڭ اسىل وزەگىندەگى بەرىش پەن بەزدى (تاپتىق يدەولوگيا مەن جاۋىنگەر اتەيزم، كوپىرمە ادامگەرشىلىك) سىلىپ الىپ تاستاپ، ورنىنا كىسىلىك، يماندىلىق، ىزگىلىك ىلىمدەرىن ورنالاستىرۋ كەرەك. وسى نەگىزدە يمانيپەداگوگيكا سالتانات قۇرادى.»
قوبداباي قابدىرازاق ۇلى (عالىم - جازۋشى) 04. 06. 19.
You Might Also Like
-
ەلەكتروماگنيتتىڭ ساۋلەلەنۋدىڭ ادام اعزاسىنا اسەرى
