ءتىل دامىتۋعا ارنالعان ماتەريال
ءتىل دامىتۋعا ارنالعان ماتەريال
ءى. شوقان ءۋاليحانوۆ
1 ءماتىن.
شوقاننىڭ شىن اتى – مۇحاممەدحانافيا. اپاسىنىڭ ەركەلەتىپ قويعانى – شوقان. شوقىداي بيىك، تاۋداي اسقاق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. كىشكەنە كەزىنەن اپاسى زەينەپتىڭ شوقى، شوقان دەپ اتاۋىنىڭ ءوزى شوقاننىڭ بالا جاستان زەرەك، العىر بولعاندىعىن بايقاتادى.
سوزدىك:
شىن اتى – ناستوياششەە يميا
ەركەلەتىپ قويعان – نازۆالا لاسكاتەلنو
شوقى – پيك
اسقاق – ۆەليچاۆىي
اتاۋىنىڭ ءوزى – سامو يميا
ماعىنانى بىلدىرەدى – وزناچاەت
زەرەك – سپوسوبنىي
بايقاتادى - پوكازىۆاەت
تاپسىرمالار:
1. ءماتىندى ءتۇسىنىپ وقىپ، ورىس، قازاق تىلىندە مازمۇنىن ايتىڭدار
2. ءماتىن بويىنشا ديالوگ جۇرگىزىڭدەر
3. تۇسىندىرمە سوزدىك قۇراستىرىڭدار
4. مۇمكىندىك بولعانشا سوزدەردى سينونيمدەرگە (نە بالاماسىن تاۋىپ) اۋىستىرىپ جازىڭدار
5. شوقان ءۋاليحانوۆ سەندەر جاسىندا قايدا وقىدى، نەمەن شۇعىلداندى؟ قوسىمشا مالىمەت ىزدەپ، اكەلىڭدەر
6. ماتىنگە ات قويىڭدار
7. ءماتىندى ءبىر - بىرىڭە ايتىپ بەرىڭدەر
8. ماتىندەگى سىن ەسىمدەردى تالداڭدار
ءتىل دامىتۋعا ارنالعان ماتەريال
ءى. شوقان ءۋاليحانوۆ
2 ءماتىن.
شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقاردا التى اي تۇردى. وندا ول كۇردەلى ەڭبەكتەر جازدى. پەتەربۋرگتە عالىمدار الدىندا بايانداما جاسادى. پەتەربۋرگتە شوقاننىڭ تۇرعان ۇيلەرى، قىزمەت اتقارعان مەكەمەسىنىڭ عيماراتى ساقتالعان. شوقانعا قاتىستى تاريحي ورىندار قىسقى سارايدىڭ توڭىرەگى مەن مويكا وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا.
سوزدىك:
تۇرعان ۇيلەرى – دوما، گدە پروجيۆال
قىزمەت اتقارعان – سلۋجيل
مەكەمەسى – ۋچرەجدەنيا
عيماراتى – زدانيا
وزەنىنىڭ جاعالاۋى – بەرەگ رەكي
توڭىرەگى – وكولو، ۆوزلە
تاپسىرمالار:
1. ءماتىندى ءتۇسىنىپ وقىپ، ورىس، قازاق تىلىندە مازمۇنىن ايتىڭدار
2. ءماتىن بويىنشا ديالوگ جۇرگىزىڭدەر
3. تۇسىندىرمە سوزدىك قۇراستىرىڭدار
4. مۇمكىندىك بولعانشا سوزدەردى سينونيمدەرگە (نە بالاماسىن تاۋىپ) اۋىستىرىپ جازىڭدار
5. شوقان ءۋاليحانوۆ سەندەر جاسىندا قايدا وقىدى، نەمەن شۇعىلداندى؟ قوسىمشا مالىمەت ىزدەپ، اكەلىڭدەر
6. ماتىنگە ات قويىڭدار
7. ءماتىندى ءبىر - بىرىڭە ايتىپ بەرىڭدەر
8. ماتىندەگى سىن ەسىمدەردى تالداڭدار
ءتىل دامىتۋعا ارنالعان ماتەريال
ءى. شوقان ءۋاليحانوۆ
3 ءماتىن.
شوقان ءۋاليحانوۆتى زامانداستارى شىعىستانۋ ىلىمىندەگى قايتالانباس ءىرى تۇلعا دەپ تانىعان.
سۋرەتشىلىك ونەر – تاريحشى، گەوگراف، ەتنوگراف، فولكلوريست، ساياحاتشى شوقاننىڭ سەگىز قىرىنىڭ ءبىرى عانا.
شوقاننىڭ ەكى جۇزگە جۋىق سۋرەتتەرى ساقتالعان. ول سۋرەتتەر ش. ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ءبىرىنشى باسىلىمىنىڭ 5 - ءشى تومىنا ەنگەن. ال «ونەر» باسپاسىنان شىققان «شوقان جانە ونەر» اتتى كىتاپتا شوقاننىڭ ازىرگە بەلگىلى سۋرەتتەرىنىڭ ءبارى باسىلىپ شىقتى. بۇل ەڭبەكتەر شوقان حالقىمىزدىڭ شىن مانىندەگى تۇڭعىش سۋرەتشىلەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىن دالەلدەيدى.
سوزدىك:
شىعىستانۋ ءىلىمى – ناۋكا ۆوستوكوۆەدەنيا
قايتالانباس – نەپوۆتوريمىي
ءىرى تۇلعا – زناچيمايا (كرۋپنايا) ليچنوست (فيگۋرا)
تانىعان – پريزنالي
دالەلدەيدى – دوكازىۆاەت
سەگىز قىرلى – ۆسەستوروننيي
ازىرگە – پوكا، دو سيح پور
شىن مانىندەگى – ۆ دەيستۆيتەلنوستي
تاپسىرمالار:
1. ءماتىندى ءتۇسىنىپ وقىپ، ورىس، قازاق تىلىندە مازمۇنىن ايتىڭدار
2. ءماتىن بويىنشا ديالوگ جۇرگىزىڭدەر
3. تۇسىندىرمە سوزدىك قۇراستىرىڭدار
4. مۇمكىندىك بولعانشا سوزدەردى سينونيمدەرگە (نە بالاماسىن تاۋىپ) اۋىستىرىپ جازىڭدار
5. شوقان ءۋاليحانوۆ سەندەر جاسىندا قايدا وقىدى، نەمەن شۇعىلداندى؟ قوسىمشا مالىمەت ىزدەپ، اكەلىڭدەر
6. ماتىنگە ات قويىڭدار
7. ءماتىندى ءبىر - بىرىڭە ايتىپ بەرىڭدەر
8. ماتىندەگى سىن ەسىمدەردى تالداڭدار
9. شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى قانداي كوركەم فيلم بار؟ ونىڭ رەجيسسەرى كىم؟ شوقاننىڭ ءرولىن كىم وينايدى؟
4 ءماتىن.
دۇنيەجۇزىلىك عىلىمعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان شوقان ءۋاليحانوۆ 1865 جىلى ءساۋىردىڭ 10 - ىندا ماتاي تاۋىنىڭ ەتەگىندە قايتىس بولعان. شوقاننىڭ سۇيەگى قويىلعان جەردەگى شارۋاشىلىق شوقان ەسىمىمەن اتالادى. زيرات باسىندا ەسكەرتكىش بار. ول جەردە تاريحي مۇراجاي اشىلعان. ول الماتى وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنىڭ شوقان اتىنداعى اۋىلىندا.
تاپسىرمالار:
1. ماتىنگە ات قويىڭدار
2. ءماتىن بويىنشا سوزدىك جاساڭدار
3. ءماتىن بويىنشا تاپسىرمالار قۇراستىرىڭدار (5 - 6)، ولاردى ورىنداڭدار
ءتىل دامىتۋعا ارنالعان ماتەريال
ءى. شوقان ءۋاليحانوۆ
5 ءماتىن.
شوقان – اقىن جاندى سۋرەتشى. ول ءومىر قۇبىلىسىنا ىڭكارلىكپەن قارايدى.
سۋرەتشى شوقان ساۋلەت ونەرى ۇلگىلەرىنە دە، تاڭبالى تاستار مەن مۇسىندەرگە دە ايرىقشا كوڭىل بولگەن.
شوقان – قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش ونەر زەرتتەۋشىسى، ونەر تاريحشىسى.
شوقاننىڭ ەڭبەكتەرى، ونەر تۋىندىلارى قازاق حالقىنىڭ التىن قازىناسى رەتىندە عاسىرلار بويى جاساي بەرمەك.
6 ءماتىن.
قوستانايدا قۇسمۇرىن دەگەن جەر بار. ول قوستاناي قالاسىنان ءجۇز شاقىرىمداي جەردە. مۇندا قازاق حالقىنىڭ ۇلى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ تۋعان. قۇسمۇرىن تابيعاتى مۇلدە وزگەشە. ونىڭ بۇلاعى، كولى بار. ول جەر – تاۋ مەن قىرات. ءبىراق قىرات الىستان قۇس تۇمسىعىنا ۇقساپ كورىنەدى. سوندىقتان بۇل ولكە قۇسمۇرىن دەپ اتانعان. قىراتتىڭ توسكەيى – قايىسقان قايىڭ، كوكوراي شالعىن.
7 ءماتىن.
شوقان زيراتىنىڭ باسىندا كوكشىل ءمارمار تاستان قويىلعان ەسكەرتكىش بار. كوكتاستا قولمەن قاشاپ جازىلعان ەكى جازۋ بار. ونىڭ ءبىرى اراب ارپىمەن قازاقشا بەرىلگەنن ەكىنشىسى ورىس تىلىندە جازىلعان.
«زدەس پوكويتسيا پراح شتابس - روتميسترا چوكانا چينگيسوۆيچا ۆاليحانوۆا، سكوچاۆشەگوسيا ۆ 1865 گودۋ. پو جەلانيۋ تۋركەستانسكوگو گەنەرال - اديۋتانتا فون كاۋفمانا ۆو ۆنيمانيە ۋچەنىح زاسلۋگ ۆاليحانوۆا پولوجەن سەي پامياتنيك گەنەرال - لەيتەنانتوم كولپاكوۆسكيم ۆ 1881 گودۋ»
8 ءماتىن
وسى ەسكەرتكىش ارقىلى بۇل ماڭايدىڭ كونە تاريحىنا ءتىل ءبىتتى. تاۋلارى سويلەدى، ورماندارى شۋلادى، دالاسى اۋىر كۇرسىندى. سول جىلدان باستاپ شوقان باسىنا كەلۋشىلەر كوبەيدى. بەيىت باسىنا بيىكتىگى توعىز مەتر ءمارمار ەسكەرتكىش ورناتىلدى.
«ناستوياششەە نادگروبنوە سوورۋجەنيە ۋستانوۆلەنو پو رەشەنيۋ پراۆيتەلستۆا كازاحسكوي سسر ۆ 1958 گودۋ»
شانحايدا شوقانعا ارنالىپ كوركى وزگەشە، ساۋلەتى ەرەكشە مۇراجاي ءۇي سالىندى.
اۋىل تۇبىندەگى توبە باسىنا ۇلى عالىمنىڭ بيىكتىگى ءۇش مەتر ءمۇسىنى ورناتىلدى. ول ءمۇسىننىڭ سالماعى ون توننا. ونى سانكت - پەتەربۋرگ جۇمىسشىلارى قولادان قۇيىپ جاسادى.
ءى. شوقان ءۋاليحانوۆ
1 ءماتىن.
شوقاننىڭ شىن اتى – مۇحاممەدحانافيا. اپاسىنىڭ ەركەلەتىپ قويعانى – شوقان. شوقىداي بيىك، تاۋداي اسقاق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. كىشكەنە كەزىنەن اپاسى زەينەپتىڭ شوقى، شوقان دەپ اتاۋىنىڭ ءوزى شوقاننىڭ بالا جاستان زەرەك، العىر بولعاندىعىن بايقاتادى.
سوزدىك:
شىن اتى – ناستوياششەە يميا
ەركەلەتىپ قويعان – نازۆالا لاسكاتەلنو
شوقى – پيك
اسقاق – ۆەليچاۆىي
اتاۋىنىڭ ءوزى – سامو يميا
ماعىنانى بىلدىرەدى – وزناچاەت
زەرەك – سپوسوبنىي
بايقاتادى - پوكازىۆاەت
تاپسىرمالار:
1. ءماتىندى ءتۇسىنىپ وقىپ، ورىس، قازاق تىلىندە مازمۇنىن ايتىڭدار
2. ءماتىن بويىنشا ديالوگ جۇرگىزىڭدەر
3. تۇسىندىرمە سوزدىك قۇراستىرىڭدار
4. مۇمكىندىك بولعانشا سوزدەردى سينونيمدەرگە (نە بالاماسىن تاۋىپ) اۋىستىرىپ جازىڭدار
5. شوقان ءۋاليحانوۆ سەندەر جاسىندا قايدا وقىدى، نەمەن شۇعىلداندى؟ قوسىمشا مالىمەت ىزدەپ، اكەلىڭدەر
6. ماتىنگە ات قويىڭدار
7. ءماتىندى ءبىر - بىرىڭە ايتىپ بەرىڭدەر
8. ماتىندەگى سىن ەسىمدەردى تالداڭدار
ءتىل دامىتۋعا ارنالعان ماتەريال
ءى. شوقان ءۋاليحانوۆ
2 ءماتىن.
شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقاردا التى اي تۇردى. وندا ول كۇردەلى ەڭبەكتەر جازدى. پەتەربۋرگتە عالىمدار الدىندا بايانداما جاسادى. پەتەربۋرگتە شوقاننىڭ تۇرعان ۇيلەرى، قىزمەت اتقارعان مەكەمەسىنىڭ عيماراتى ساقتالعان. شوقانعا قاتىستى تاريحي ورىندار قىسقى سارايدىڭ توڭىرەگى مەن مويكا وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا.
سوزدىك:
تۇرعان ۇيلەرى – دوما، گدە پروجيۆال
قىزمەت اتقارعان – سلۋجيل
مەكەمەسى – ۋچرەجدەنيا
عيماراتى – زدانيا
وزەنىنىڭ جاعالاۋى – بەرەگ رەكي
توڭىرەگى – وكولو، ۆوزلە
تاپسىرمالار:
1. ءماتىندى ءتۇسىنىپ وقىپ، ورىس، قازاق تىلىندە مازمۇنىن ايتىڭدار
2. ءماتىن بويىنشا ديالوگ جۇرگىزىڭدەر
3. تۇسىندىرمە سوزدىك قۇراستىرىڭدار
4. مۇمكىندىك بولعانشا سوزدەردى سينونيمدەرگە (نە بالاماسىن تاۋىپ) اۋىستىرىپ جازىڭدار
5. شوقان ءۋاليحانوۆ سەندەر جاسىندا قايدا وقىدى، نەمەن شۇعىلداندى؟ قوسىمشا مالىمەت ىزدەپ، اكەلىڭدەر
6. ماتىنگە ات قويىڭدار
7. ءماتىندى ءبىر - بىرىڭە ايتىپ بەرىڭدەر
8. ماتىندەگى سىن ەسىمدەردى تالداڭدار
ءتىل دامىتۋعا ارنالعان ماتەريال
ءى. شوقان ءۋاليحانوۆ
3 ءماتىن.
شوقان ءۋاليحانوۆتى زامانداستارى شىعىستانۋ ىلىمىندەگى قايتالانباس ءىرى تۇلعا دەپ تانىعان.
سۋرەتشىلىك ونەر – تاريحشى، گەوگراف، ەتنوگراف، فولكلوريست، ساياحاتشى شوقاننىڭ سەگىز قىرىنىڭ ءبىرى عانا.
شوقاننىڭ ەكى جۇزگە جۋىق سۋرەتتەرى ساقتالعان. ول سۋرەتتەر ش. ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ءبىرىنشى باسىلىمىنىڭ 5 - ءشى تومىنا ەنگەن. ال «ونەر» باسپاسىنان شىققان «شوقان جانە ونەر» اتتى كىتاپتا شوقاننىڭ ازىرگە بەلگىلى سۋرەتتەرىنىڭ ءبارى باسىلىپ شىقتى. بۇل ەڭبەكتەر شوقان حالقىمىزدىڭ شىن مانىندەگى تۇڭعىش سۋرەتشىلەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىن دالەلدەيدى.
سوزدىك:
شىعىستانۋ ءىلىمى – ناۋكا ۆوستوكوۆەدەنيا
قايتالانباس – نەپوۆتوريمىي
ءىرى تۇلعا – زناچيمايا (كرۋپنايا) ليچنوست (فيگۋرا)
تانىعان – پريزنالي
دالەلدەيدى – دوكازىۆاەت
سەگىز قىرلى – ۆسەستوروننيي
ازىرگە – پوكا، دو سيح پور
شىن مانىندەگى – ۆ دەيستۆيتەلنوستي
تاپسىرمالار:
1. ءماتىندى ءتۇسىنىپ وقىپ، ورىس، قازاق تىلىندە مازمۇنىن ايتىڭدار
2. ءماتىن بويىنشا ديالوگ جۇرگىزىڭدەر
3. تۇسىندىرمە سوزدىك قۇراستىرىڭدار
4. مۇمكىندىك بولعانشا سوزدەردى سينونيمدەرگە (نە بالاماسىن تاۋىپ) اۋىستىرىپ جازىڭدار
5. شوقان ءۋاليحانوۆ سەندەر جاسىندا قايدا وقىدى، نەمەن شۇعىلداندى؟ قوسىمشا مالىمەت ىزدەپ، اكەلىڭدەر
6. ماتىنگە ات قويىڭدار
7. ءماتىندى ءبىر - بىرىڭە ايتىپ بەرىڭدەر
8. ماتىندەگى سىن ەسىمدەردى تالداڭدار
9. شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى قانداي كوركەم فيلم بار؟ ونىڭ رەجيسسەرى كىم؟ شوقاننىڭ ءرولىن كىم وينايدى؟
4 ءماتىن.
دۇنيەجۇزىلىك عىلىمعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان شوقان ءۋاليحانوۆ 1865 جىلى ءساۋىردىڭ 10 - ىندا ماتاي تاۋىنىڭ ەتەگىندە قايتىس بولعان. شوقاننىڭ سۇيەگى قويىلعان جەردەگى شارۋاشىلىق شوقان ەسىمىمەن اتالادى. زيرات باسىندا ەسكەرتكىش بار. ول جەردە تاريحي مۇراجاي اشىلعان. ول الماتى وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنىڭ شوقان اتىنداعى اۋىلىندا.
تاپسىرمالار:
1. ماتىنگە ات قويىڭدار
2. ءماتىن بويىنشا سوزدىك جاساڭدار
3. ءماتىن بويىنشا تاپسىرمالار قۇراستىرىڭدار (5 - 6)، ولاردى ورىنداڭدار
ءتىل دامىتۋعا ارنالعان ماتەريال
ءى. شوقان ءۋاليحانوۆ
5 ءماتىن.
شوقان – اقىن جاندى سۋرەتشى. ول ءومىر قۇبىلىسىنا ىڭكارلىكپەن قارايدى.
سۋرەتشى شوقان ساۋلەت ونەرى ۇلگىلەرىنە دە، تاڭبالى تاستار مەن مۇسىندەرگە دە ايرىقشا كوڭىل بولگەن.
شوقان – قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش ونەر زەرتتەۋشىسى، ونەر تاريحشىسى.
شوقاننىڭ ەڭبەكتەرى، ونەر تۋىندىلارى قازاق حالقىنىڭ التىن قازىناسى رەتىندە عاسىرلار بويى جاساي بەرمەك.
6 ءماتىن.
قوستانايدا قۇسمۇرىن دەگەن جەر بار. ول قوستاناي قالاسىنان ءجۇز شاقىرىمداي جەردە. مۇندا قازاق حالقىنىڭ ۇلى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ تۋعان. قۇسمۇرىن تابيعاتى مۇلدە وزگەشە. ونىڭ بۇلاعى، كولى بار. ول جەر – تاۋ مەن قىرات. ءبىراق قىرات الىستان قۇس تۇمسىعىنا ۇقساپ كورىنەدى. سوندىقتان بۇل ولكە قۇسمۇرىن دەپ اتانعان. قىراتتىڭ توسكەيى – قايىسقان قايىڭ، كوكوراي شالعىن.
7 ءماتىن.
شوقان زيراتىنىڭ باسىندا كوكشىل ءمارمار تاستان قويىلعان ەسكەرتكىش بار. كوكتاستا قولمەن قاشاپ جازىلعان ەكى جازۋ بار. ونىڭ ءبىرى اراب ارپىمەن قازاقشا بەرىلگەنن ەكىنشىسى ورىس تىلىندە جازىلعان.
«زدەس پوكويتسيا پراح شتابس - روتميسترا چوكانا چينگيسوۆيچا ۆاليحانوۆا، سكوچاۆشەگوسيا ۆ 1865 گودۋ. پو جەلانيۋ تۋركەستانسكوگو گەنەرال - اديۋتانتا فون كاۋفمانا ۆو ۆنيمانيە ۋچەنىح زاسلۋگ ۆاليحانوۆا پولوجەن سەي پامياتنيك گەنەرال - لەيتەنانتوم كولپاكوۆسكيم ۆ 1881 گودۋ»
8 ءماتىن
وسى ەسكەرتكىش ارقىلى بۇل ماڭايدىڭ كونە تاريحىنا ءتىل ءبىتتى. تاۋلارى سويلەدى، ورماندارى شۋلادى، دالاسى اۋىر كۇرسىندى. سول جىلدان باستاپ شوقان باسىنا كەلۋشىلەر كوبەيدى. بەيىت باسىنا بيىكتىگى توعىز مەتر ءمارمار ەسكەرتكىش ورناتىلدى.
«ناستوياششەە نادگروبنوە سوورۋجەنيە ۋستانوۆلەنو پو رەشەنيۋ پراۆيتەلستۆا كازاحسكوي سسر ۆ 1958 گودۋ»
شانحايدا شوقانعا ارنالىپ كوركى وزگەشە، ساۋلەتى ەرەكشە مۇراجاي ءۇي سالىندى.
اۋىل تۇبىندەگى توبە باسىنا ۇلى عالىمنىڭ بيىكتىگى ءۇش مەتر ءمۇسىنى ورناتىلدى. ول ءمۇسىننىڭ سالماعى ون توننا. ونى سانكت - پەتەربۋرگ جۇمىسشىلارى قولادان قۇيىپ جاسادى.
You Might Also Like
