ءتىل تىرەگى
تاربيە ساعاتىنىڭ تاقىرىبى: ءتىل تىرەگى.
تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى قازاق ەلىن، قازاق ءتىلىن قاستەرلەۋگە، وي - ءورىسىن كەڭەيتۋگە، شەشەندىك ونەردىڭ قىر – سىرىن ۇعىنا بىلۋگە تاربيەلەۋ. ءتىلدىڭ قوعام ومىرىندەگى ماڭىزىن ۇعىندىرۋ. شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
كورنەكىلىكتەر: تاقىرىپ، ماقالدار جازىلعان پلاكاتتار، شارلار.
ءجۇرىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
سالاماتسىڭدار ما، بالالار! بۇگىن بىزدە ەرەكشە كۇن. ءبىزدىڭ «ءتىل تىرەگى» اتتى تاربيە ساعاتىمىز «ءتىل» باعدارلاماسى نەگىزىندە سايىس تۇرىندە وتەدى. ماقساتىمىز: ءتىل تۋرالى ءبىلىمىزدى كەڭەيتۋ، ماقال – ماتەلدەر ارقىلى تانىمدىلىق قابىلەتىمىزدى شىڭداۋ، سوزدىك قورىمىزدى مولايتۋ.
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى:
سوڭعى جىلدارى انا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولۋى، حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ اسىل قازىناسىن پايدالانۋعا، ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى، سالت – ءداستۇرىمىزدى جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك تۋعىزعانى ەلىمىز ءۇشىن زور قۋانىش. قازىرگى زامان تالابى حالىقتىق ءداستۇردى كەڭىنەن پايدالانا ءبىلۋدى كوزدەپ وتىر. ول ءۇشىن حالقىمىزدىڭ اتا – بابادان كەلە جاتقان ۇلتتىق اسىل مۇرالارىن، تۇرمىس سالتىن، ۇلگى - ونەگەسىن جۇزەگە اسىرۋىمىز قاجەت. ەلىمىزدى باسقا ەل تانىپ جاتقاندا، تاۋەلسىز ەل تىرەگى – ءبىلىمدى ۇرپاقتى تاربيەلەۋ باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. تاربيەنىڭ نەگىزگى قۇرالى – ءتىل، ول ۇلتتىڭ تاريحي كورىنىسىنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى.
انا ءتىلىن بىلمەۋىڭ، انانىڭ ارىن توككەندەي،
ءتىلدى بۇزىپ سويلەۋىڭ، ءوزىڭدى ءوزىڭ سوككەندەي.
تىلدە ولقىلىق بوي السا، تىم الىسقا بارماسسىڭ،
انا ءتىلىڭ جويىلسا حالىق بولىپ قالماسسىڭ.
سوندىقتان دا، بىزدەر، بۇگىنگى جاستار، انا ءتىلىن ءبىلىپ، قۇرمەتتەپ، قاستەرلەۋدى وزىمىزگە باستى مىندەت ەتىپ قويۋىمىز كەرەك. بولاشاقتا ەگەمەندى ەل بولىپ، حالىق بولىپ قالۋ – قالماۋىمىز بىزگە، مىنا ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاق سىزدەرگە تىكەلەي بايلانىستى. وسى ايتىلعان توقسان اۋىز ءسوزىمنىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى رەتىندە اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ:
ەڭ ءبىرىنشى باقىتىم – حالقىم مەنىڭ،
سوعان بەرەم ويىمنىڭ التىن كەنىن.
ول بار بولسا، مەن بارمىن قور بولمايمىن،
قىمباتىراق التىننان نارقىم مەنىڭ.
ال، ەكىنشى باقىتىم – ءتىلىم مەنىڭ،
تاس جۇرەكتى تىلىممەن تىلىمدەدىم.
كەي كەيدە دۇنيەدەن تۇڭىلسەم دە
قاسيەتتى تىلىمنەن تۇڭىلمەدىم.
باقىتىم بار ءۇشىنشى - وتان دەگەن،
قۇداي دەگەن كىم دەسە، وتان دەر ەم.
وتى سونگەن جالعاندا جان بارسىڭ با،
ويلانباي – اق كەل داعى، وت ال مەنەن، - دەگەن ولەڭ جولدارىن ۇسىنا وتىرىپ، سايىسىمىزدىڭ نەگىزگى بولىمىنە كوشەلىك.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم.
ا) سايىسكەرلەردى تانىستىرۋ، توپقا ءبولۋ.
ب) ءادىل – قازىلار القاسىن تانىستىرۋ.
ۆ) سايىستىڭ شارتى:
- «ءتىل» ءسوز سايىسى.
- «ادەپتى بالا اتا – اناسىن ماقتاتار» تاقىرىبىمەن ادەپتىلىك تۋرالى ماقال – ماتەل سايىسى.
- «سوزدەن ءسوز قۇرا» توپتىق جۇمىس.
- ءتىل تۋرالى ويلار. اقىن – جازۋشىلاردىڭ ءتىل تۋرالى جازعان شىعارمالارىنان ءۇزىندى.
1. ءتىلىم مەنىڭ ەرلىگىم دە ەلدىگىم،
كەمەڭگەرىم، شەشەندىگىم، كەڭدىگىم.
ءتىلىم مەنىڭ – مولدىرلىگىم، پاكتىگىم،
ويلىلىعىم، تەرەڭدىگىم، تەڭدىگىم - دەپ سايىسىمىزدىڭ العاشقى كەزەڭى «ءتىل» ءسوز سايىسىنا كەزەك بەرەمىز.
وقۋشىلار ءبىر – بىردەن ارىپتەردى تاڭداپ، سۇراقتارعا سول ارىپتەن باستالاتىن سوزبەن جاۋاپ بەرۋلەرى كەرەك. ا، ءا، ب، م، ق، ت، س، ش.
1. سەنىڭ اتىڭ كىم؟
2. سەنىڭ فاميلياڭ كىم؟
3. سەنىڭ دوسىڭنىڭ اتى؟
4. سەنىڭ ۇناتاتىن كاسىبىڭ؟
5. سەنىڭ ۇناتاتىن ءسوزىڭ؟
6. سەنىڭ سۇيىكتى تاعامىڭ؟
7. سەنىڭ ۇناتاتىن كىتابىڭ؟
جاقسى، بالالار. سىزدەر وزدەرىڭىزدىڭ تاپقىرلىقتارىڭىزدى كورسەتە بىلدىڭىزدەر.
2. «ماقال – ءسوزدىڭ مايەگى» دەگەن. ەندەشە، كەلەسى كەزەكتى «ادەپتى بالا اتا – اناسىن ماقتاتار» تاقىرىبىمەن ادەپتىلىك تۋرالى ماقال – ماتەل سايىسىنا بەرەيىك. شارتى: ءبىر – ءبىرىن قايتالاماۋى قاجەت.
قۇرعاق ءسوزدىڭ عۇمىرى قىسقا. سول سەبەپتى ومىردە ماقال – ماتەلدەردى ءجيى
پايدالانعان ءجون.
3. داۋلەت دەگەن ۇعىڭدار،
كەشە بولسا، بۇگىن جوق.
ءتىلىڭ بولسا – كۇنىڭ بار،
ءتىل بولماسا – تۇگىڭ جوق! - دەگەندەي، وقۋشىلاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ ماقساتىندا «سوزدەن ءسوز قۇرا» توپتىق جۇمىسىنا كەزەك بەرەمىز.
ەكى توپقا «ادەپتىلىك» دەگەن ءسوز بەرىلەدى. ءبىر سوزدەن بىرنەشە سوزدەر قۇراۋلارى كەرەك. مىسالى:
ادەپ كىلت ءىل
تەك تىلەك ادەت
كەتىك كەت كەل
كەپتى كەلدى ادەپتى
ەپتى ءتىل تىلىك
پاك اك ەت
ەل ءپىل تىك
داكە اكە اكەل
ىلىك ءدال الەك
4. انا ءتىلىن جىرلاپ وتكەن تالايلار،
جىرلاپ وتكەن ىبىراي مەن ابايلار.
قاسيەتتى مەنىڭ انا تىلىمدە،
وشپەس ماڭگى الاۋلاعان اراي بار - دەي وتىرىپ سايىستى 4 سىنىپ وقۋشىلارى جالعاستىرادى. ءتىل تۋرالى ويلار. اقىن – جازۋشىلاردىڭ ءتىل تۋرالى جازعان شىعارمالارىنان ءۇزىندى وقۋ.
ءىىى. قورىتىندى ءبولىم.
ءادىل – قازىلارعا ءسوز كەزەگىن بەرۋ. ماداقتاۋ.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى:
اۋەزدىسىڭ، اسەم ءتىلى ەلىمنىڭ،
اۋەنىسىڭ ۇلان بايتاق جەرىمنىڭ.
سامعاي بەرسىن شارتاراپقا ءور ءۇنىڭ! - دەگەن ىزگى تىلەكپەن بۇگىنگى «ءتىل تىرەگى» اتتى تاربيە ساعاتىمىزدى اياقتايمىز. قوش - ساۋ بولىڭىزدار!
تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى قازاق ەلىن، قازاق ءتىلىن قاستەرلەۋگە، وي - ءورىسىن كەڭەيتۋگە، شەشەندىك ونەردىڭ قىر – سىرىن ۇعىنا بىلۋگە تاربيەلەۋ. ءتىلدىڭ قوعام ومىرىندەگى ماڭىزىن ۇعىندىرۋ. شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
كورنەكىلىكتەر: تاقىرىپ، ماقالدار جازىلعان پلاكاتتار، شارلار.
ءجۇرىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
سالاماتسىڭدار ما، بالالار! بۇگىن بىزدە ەرەكشە كۇن. ءبىزدىڭ «ءتىل تىرەگى» اتتى تاربيە ساعاتىمىز «ءتىل» باعدارلاماسى نەگىزىندە سايىس تۇرىندە وتەدى. ماقساتىمىز: ءتىل تۋرالى ءبىلىمىزدى كەڭەيتۋ، ماقال – ماتەلدەر ارقىلى تانىمدىلىق قابىلەتىمىزدى شىڭداۋ، سوزدىك قورىمىزدى مولايتۋ.
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى:
سوڭعى جىلدارى انا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولۋى، حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ اسىل قازىناسىن پايدالانۋعا، ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى، سالت – ءداستۇرىمىزدى جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك تۋعىزعانى ەلىمىز ءۇشىن زور قۋانىش. قازىرگى زامان تالابى حالىقتىق ءداستۇردى كەڭىنەن پايدالانا ءبىلۋدى كوزدەپ وتىر. ول ءۇشىن حالقىمىزدىڭ اتا – بابادان كەلە جاتقان ۇلتتىق اسىل مۇرالارىن، تۇرمىس سالتىن، ۇلگى - ونەگەسىن جۇزەگە اسىرۋىمىز قاجەت. ەلىمىزدى باسقا ەل تانىپ جاتقاندا، تاۋەلسىز ەل تىرەگى – ءبىلىمدى ۇرپاقتى تاربيەلەۋ باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. تاربيەنىڭ نەگىزگى قۇرالى – ءتىل، ول ۇلتتىڭ تاريحي كورىنىسىنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى.
انا ءتىلىن بىلمەۋىڭ، انانىڭ ارىن توككەندەي،
ءتىلدى بۇزىپ سويلەۋىڭ، ءوزىڭدى ءوزىڭ سوككەندەي.
تىلدە ولقىلىق بوي السا، تىم الىسقا بارماسسىڭ،
انا ءتىلىڭ جويىلسا حالىق بولىپ قالماسسىڭ.
سوندىقتان دا، بىزدەر، بۇگىنگى جاستار، انا ءتىلىن ءبىلىپ، قۇرمەتتەپ، قاستەرلەۋدى وزىمىزگە باستى مىندەت ەتىپ قويۋىمىز كەرەك. بولاشاقتا ەگەمەندى ەل بولىپ، حالىق بولىپ قالۋ – قالماۋىمىز بىزگە، مىنا ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاق سىزدەرگە تىكەلەي بايلانىستى. وسى ايتىلعان توقسان اۋىز ءسوزىمنىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى رەتىندە اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ:
ەڭ ءبىرىنشى باقىتىم – حالقىم مەنىڭ،
سوعان بەرەم ويىمنىڭ التىن كەنىن.
ول بار بولسا، مەن بارمىن قور بولمايمىن،
قىمباتىراق التىننان نارقىم مەنىڭ.
ال، ەكىنشى باقىتىم – ءتىلىم مەنىڭ،
تاس جۇرەكتى تىلىممەن تىلىمدەدىم.
كەي كەيدە دۇنيەدەن تۇڭىلسەم دە
قاسيەتتى تىلىمنەن تۇڭىلمەدىم.
باقىتىم بار ءۇشىنشى - وتان دەگەن،
قۇداي دەگەن كىم دەسە، وتان دەر ەم.
وتى سونگەن جالعاندا جان بارسىڭ با،
ويلانباي – اق كەل داعى، وت ال مەنەن، - دەگەن ولەڭ جولدارىن ۇسىنا وتىرىپ، سايىسىمىزدىڭ نەگىزگى بولىمىنە كوشەلىك.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم.
ا) سايىسكەرلەردى تانىستىرۋ، توپقا ءبولۋ.
ب) ءادىل – قازىلار القاسىن تانىستىرۋ.
ۆ) سايىستىڭ شارتى:
- «ءتىل» ءسوز سايىسى.
- «ادەپتى بالا اتا – اناسىن ماقتاتار» تاقىرىبىمەن ادەپتىلىك تۋرالى ماقال – ماتەل سايىسى.
- «سوزدەن ءسوز قۇرا» توپتىق جۇمىس.
- ءتىل تۋرالى ويلار. اقىن – جازۋشىلاردىڭ ءتىل تۋرالى جازعان شىعارمالارىنان ءۇزىندى.
1. ءتىلىم مەنىڭ ەرلىگىم دە ەلدىگىم،
كەمەڭگەرىم، شەشەندىگىم، كەڭدىگىم.
ءتىلىم مەنىڭ – مولدىرلىگىم، پاكتىگىم،
ويلىلىعىم، تەرەڭدىگىم، تەڭدىگىم - دەپ سايىسىمىزدىڭ العاشقى كەزەڭى «ءتىل» ءسوز سايىسىنا كەزەك بەرەمىز.
وقۋشىلار ءبىر – بىردەن ارىپتەردى تاڭداپ، سۇراقتارعا سول ارىپتەن باستالاتىن سوزبەن جاۋاپ بەرۋلەرى كەرەك. ا، ءا، ب، م، ق، ت، س، ش.
1. سەنىڭ اتىڭ كىم؟
2. سەنىڭ فاميلياڭ كىم؟
3. سەنىڭ دوسىڭنىڭ اتى؟
4. سەنىڭ ۇناتاتىن كاسىبىڭ؟
5. سەنىڭ ۇناتاتىن ءسوزىڭ؟
6. سەنىڭ سۇيىكتى تاعامىڭ؟
7. سەنىڭ ۇناتاتىن كىتابىڭ؟
جاقسى، بالالار. سىزدەر وزدەرىڭىزدىڭ تاپقىرلىقتارىڭىزدى كورسەتە بىلدىڭىزدەر.
2. «ماقال – ءسوزدىڭ مايەگى» دەگەن. ەندەشە، كەلەسى كەزەكتى «ادەپتى بالا اتا – اناسىن ماقتاتار» تاقىرىبىمەن ادەپتىلىك تۋرالى ماقال – ماتەل سايىسىنا بەرەيىك. شارتى: ءبىر – ءبىرىن قايتالاماۋى قاجەت.
قۇرعاق ءسوزدىڭ عۇمىرى قىسقا. سول سەبەپتى ومىردە ماقال – ماتەلدەردى ءجيى
پايدالانعان ءجون.
3. داۋلەت دەگەن ۇعىڭدار،
كەشە بولسا، بۇگىن جوق.
ءتىلىڭ بولسا – كۇنىڭ بار،
ءتىل بولماسا – تۇگىڭ جوق! - دەگەندەي، وقۋشىلاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ ماقساتىندا «سوزدەن ءسوز قۇرا» توپتىق جۇمىسىنا كەزەك بەرەمىز.
ەكى توپقا «ادەپتىلىك» دەگەن ءسوز بەرىلەدى. ءبىر سوزدەن بىرنەشە سوزدەر قۇراۋلارى كەرەك. مىسالى:
ادەپ كىلت ءىل
تەك تىلەك ادەت
كەتىك كەت كەل
كەپتى كەلدى ادەپتى
ەپتى ءتىل تىلىك
پاك اك ەت
ەل ءپىل تىك
داكە اكە اكەل
ىلىك ءدال الەك
4. انا ءتىلىن جىرلاپ وتكەن تالايلار،
جىرلاپ وتكەن ىبىراي مەن ابايلار.
قاسيەتتى مەنىڭ انا تىلىمدە،
وشپەس ماڭگى الاۋلاعان اراي بار - دەي وتىرىپ سايىستى 4 سىنىپ وقۋشىلارى جالعاستىرادى. ءتىل تۋرالى ويلار. اقىن – جازۋشىلاردىڭ ءتىل تۋرالى جازعان شىعارمالارىنان ءۇزىندى وقۋ.
ءىىى. قورىتىندى ءبولىم.
ءادىل – قازىلارعا ءسوز كەزەگىن بەرۋ. ماداقتاۋ.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى:
اۋەزدىسىڭ، اسەم ءتىلى ەلىمنىڭ،
اۋەنىسىڭ ۇلان بايتاق جەرىمنىڭ.
سامعاي بەرسىن شارتاراپقا ءور ءۇنىڭ! - دەگەن ىزگى تىلەكپەن بۇگىنگى «ءتىل تىرەگى» اتتى تاربيە ساعاتىمىزدى اياقتايمىز. قوش - ساۋ بولىڭىزدار!
You Might Also Like
-
توپتاماداعى ساباقتاردىڭ ءتىزىمى:1. ەسىم حان (1598 – 1628 جج)2. قاسىم حان (1511–1518 جج)3. حاقنازار حان (1538–1580 جج)4. تاۋەكەل حان (1582–1598 جج)
