شىعىس شىنارى. ءازيزا نۇرماحانوۆا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شىعىس شىنارى. ءازيزا نۇرماحانوۆا
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ەلى ءۇشىن جانىن قيعان ەرەن ەرلەر ءومىرىن دارىپتەۋ.
دامىتۋشىلىق: وتانىمىزدىڭ تاريحىنا قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ، دوستىق ىنتىماقتاستىق، جاۋاپكەرشىلىك سەزىمدەرىن ۇيالاتۋ.
تاربيەلىك: قازاق حالقىنىڭ قايسار قىزى ءا. مولداعۇلوۆانىڭ ەرلىگى نەگىزىندە وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ. پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ.
وقۋشىلاردى كوپشىلىكتىڭ الدىندا ءوزىن - ءوزى ۇستاي بىلۋگە، ۇيالماي سويلەۋگە، ءوز ويىن اشىق جەتكىزۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ءادىس – تاسىلدەرى: ءتۇسىندىرۋ، اڭگىمە، كورنەكىلىك، ويىن ارقىلى دامىتۋ، «توپتاستىرۋ»
ستراتەگياسى، «بەس جولدى ولەڭ» ستراتەگياسى، سۇراق - جاۋاپ ءادىسى.
ءپان ارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، دۇنيەتانۋ، ماتەماتيكا، تاريح.
كورنەكىلىكتەرى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سۋرەتتەر، باعالاۋ جۇلدىزشالارى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى:
وقۋشىلارمەن سالەمدەسىپ، تۇگەندەۋ. وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ. ساباقتىڭ ەرەكشەلىگىن اتاپ ءوتۋ:
- بالالار، ءبىز بۇگىن وزگەشە جاڭا ساباق ينتەراكتيۆتى تاقتا كومەگىمەن اشىق ساباق وتكەلى تۇرمىز. بۇگىنگى ساباقتا ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبىنا جازىلعان شىعارمالار توپتاماسىمەن ءارى قاراي تانىسامىز. وزدەرىڭ بىلەتىندەي ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ەلى ءۇشىن جانىن قيعان ەرەن ەرلەر قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جۇلدىزدارى ەمەس پە؟ سەندەر دە ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىسىڭدەر، بولاشاق قازاقتىڭ قامىن ويلار ازاماتتارىسىڭدار! ولاي بولسا، مەن سەندەردەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ، جارقىن بولاشاقتارىڭا سەنىم ءبىلدىرىپ، بۇگىنگى ساباق بارىسىندا مىناداي جۇلدىزشالارمەن باعالاعىم كەلەدى.
ءىى. پسيحولوگيالىق دايىندىق:
ءبىز باقىتتى بالامىز،
ويناپ – كۇلىپ الامىز.
جەتىلسىن دەپ سانامىز،
وقىپ ءبىلىم الامىز.
ءىىى. وتكەن ساباقتى پىسىقتاۋ
ا. حاليمۋلدينا مەن ءا. ءحاليمۋلديننىڭ «مانشۇكتىڭ جۇلدىزدى ءساتى» اڭگىمەسىن مازمۇنداۋ.
سۇراق – جاۋاپ.
ءىV. «سيقىرلى ساندار» ويىنى.
ويىننىڭ ماقساتى: جىلدام ەسەپتەر شىعارۋ ارقىلى جاڭا تاقىرىپتى اشۋ.
ويىننىڭ شارتى: جىلدام ەسەپتەر شىعارۋ ارقىلى سيقىرلى سانداردى ارىپتەرگە اينالدىرۋ. كەستە كومەگىمەن ارىپتەردەن ءسوز قۇراۋ. سوندا ءبىزدىڭ بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ باستى كەيىپكەرىنىڭ اتى شىعادى.
52+(6*8)=100 ( يا )
74 - 50/10=69 ( ءا )
53+5*9=98 ( ي )
72/9+8=16 ( ل )
69 16 98 100
ءا --ل -ي --يا
V. جاڭا ساباق
بۇگىنگى ساباعىمىزدا ءازيزا نۇرماحانوۆانىڭ « شىعىس شىنارى» اڭگىمەسىمەن تانىسامىز.
ساباقتىڭ ماقساتى: ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ەلى ءۇشىن جانىن قيعان ەرەن ەرلەردىڭ، قازاق حالقىنىڭ قايسار قىزى ءا. مولداعۇلوۆانىڭ ەرلىگىن دارىپتەۋ.
ءازيزا نۇرماحانوۆا «شىعىس شىنارى»
نۇرماحانوۆا ءازيزا نۇرماحان قىزى 1924جىلى 15 جەلتوقساندا قازىرگى قاراقالپاق اسسر - ءىنىڭ مويناق اۋدانىندا تۋعان. قازاق سوۆەت تۇركولوگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. ول تۇركى تىلدەرىنىڭ ينتوناسياسىن العاش زەرتتەۋشى. ونىڭ «قىزدار» (1969)، «شىعىس شىنارى» (1973) پوۆەستەرىندە قازاق ايەلدەرىنىڭ الەۋمەتتىك تاعدىرى، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ ءومىرى مەن جانقيار ەرلىگى سۋرەتتەلگەن.
حالقىمىز وتان ءۇشىن وت كەشىپ، ەلدىك پەن ەرلىك سىنعا تۇسكەن ساتتە قاس قاقپاي ومىرلەرىن قۇربان ەتكەن باتىر ۇل - قىزدارىن قاستەرلەپ، ءقادىر تۇتادى. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا 1941 - 1945 سوعىس جىلدارىندا 1 ميلليون 196 مىڭ 164 قازاقستاندىق اسكەرگە الىنعان ەدى. بالالار، سەندەر قانداي باتىرلاردى بىلەسىڭدەر؟ ءبىزدىڭ اۋدانىمىزدان ەلى ءۇشىن كۇرەسكەن قانداي سوعىس ارداگەرلەرى بار؟ (بەينەۋ اۋدانىنان سوعىسقا قاتىسقان باتىرلار تۋرالى توقتالىپ ءوتۋ (سۋرەتتەر كومەگىمەن). كوپتەگەن جاۋىنگەرلەر تەڭدەسى جوق ەرلىكتەر جاسادى. 518 قازاقستاندىق كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الدى. مۇنىڭ ەلەۋلى بولىگى قىزدار بولعانى بەلگىلى. اسكەرگە الىنعان قىزدار سوعىس تەحنيكالارىن مەن قۇرالدارىن جەتىك مەڭگەرگەن. ۇلى وتان سوعىسى تاريحىندا اتتارى اڭىزعا اينالعان قازاقتىڭ ءۇش باتىر قىزدارىنىڭ - ءاليا، مانشۇك، حيۋازدىڭ ورنى بولەك. بۇل ەرلىكتىڭ سىرى نەدە؟ ءار زامان وسى سۇراققا ءوز بيىگىنەن جاۋاپ بەرىپ كەلەدى.
كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ نەبارى 18 جاستان ءسال عانا اسقان قىسقا ءومىرى بارىمىزگە دە بەلگىلى. شىن اتى ىليا، بۇل اجەسىنىڭ قويعان اتى. قۋعىن – سۇرگىن زامانى جاس قىزدى اناسىنان ءولى، اكەسىنەن ءتىرى ايىردى. ءاليانىڭ اتاسى سارقۇل باي بولعان، 1928 جىلدان باستاپ قۋعىن - سۇرگىنگە ۇشىراعان. ونىڭ ۇلى نۇرمۇحانبەت، ءاليانىڭ اكەسى، باس ساۋعالاپ اندا - مۇندا جاسىرىنىپ ءومىر سۇرگەن. ءاليانىڭ اناسى مارجان كورشى ايەلدەرمەن كارتوپ تەرۋگە بارسا، كۇزەتشى ولاردى قورقىتپاق بولىپ مىلتىق اتادى، وق ءاليانىڭ اناسىنا ءتيىپ، قايتىس بولادى.
ءاليا اناسىنىڭ ءىنىسى اۋباكىردىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن. ناعاشىسىنىڭ جۇمىس بابىنا قاراي ول اۋليەاتا (جامبىل)، ماسكەۋ، لەنينگراد مەكتەپتەرىندە وقىعان.
1942 جىلى ءبىلىم الىپ جاتقان №46 مەكتەپ ياروسلاۆل وبلىسىنىڭ ۆياتسك سەلوسىنا كوشىرىلەدى. 7 - كلاستى بىتىرگەن قارشاداي قىز رىبينسكدەگى اۆياسيا تەحنيكۋمىنا وقۋعا تۇسەدى. 1942 جىلى 18 جەلتوقساندا وسىنداعى اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتتىڭ جولداماسىمەن ماسكەۋدەگى مەرگەن قىزدار دايارلايتىن ورتالىق مەكتەپكە قابىلدانادى. 1943 جىلى شىلدە ايىندا مۇنى ۇزدىك بىتىرگەن ول سولتۇستىك – باتىس مايدانىنىڭ 34 - اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 4 - باتالونىنا جىبەرىلەدى. ءبىر حاتىندا ءاليا: «ادام ءولتىرۋ تۇگىلى تاۋىق ءولتىرۋ دەگەندى بىلمەيتىن مەنىڭ جۇرەگىمە جاۋدى ءولتىرۋ كەرەك، قۇرتۋىم كەرەك دەگەن ماقسات قالاي پايدا بولعانىن ايتايىن»،- دەپ اشىلادى. لەنينگرادتا ورتەنىپ جاتقان ۇيلەردىڭ بىرىندەگى ۆولوديا اتتى بالانىڭ ءولىمى ۇلكەن اسەر ەتكەن. ءاليانىڭ «جارتى عاسىر ءومىر سۇرگەندەيمىن» دەيتىنى سوندىقتان. ۇلى جەڭىستىڭ، ۇلى ەرلىكتىڭ اتاسى – ۇلتتىق رۋح. ەرلىك پەن باتىلدىق قازاقتىڭ جان دۇنيەسىمەن بىتە قايناسقان. ەرلىك پەن باتىلدىق عاسىرلار بويى تالاي ولەڭ مەن جىرلاردىڭ ارقاۋى بولدى. زەردەلى ءاليانى ءوز وتباسىندا، ناعاشىسى اۋباكىر ىزگىلىككە، العىرلىققا تاربيەلەدى. ءاليا ورىس ورتاسىندا جۇرگەنىندە دە قازاقتى اڭسادى. مەرگەندەر دايارلايتىن مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە «ەڭ بولماسا ءبىر قازاق قىزى كەلسە ەكەن دەيمىن، ويتكەنى ءبىزدىڭ توبىمىزدا مەنەن باسقا ەشكىم جوق» دەپ ارماندادى. ول ءوزىنىڭ جولدورباسىنا جامبىلدىڭ ورتالىق گازەتتە جاريالانعان لەنينگراد قالاسىنىڭ قاھارمان قورعاۋشىلارىن ارنالعان ولەڭدەرىن سالىپ جۇرگەن.
ناعاشىسى اۋباكىر 1943 جىلى سوعىسقا اتتانادى، ءبىراق قايدا جۇرسە دە ءاليانى ىزدەۋمەن بولعان. ءساتى ءتۇسىپ ياروسلاۆل تەمىر جولىنا قاراستى ستانسادا كۇتپەگەن جەردەن ۇشىراسادى. «اۋىلدى ساعىندىم، ناعاشى، اۋىلعا بارعىم كەلەدى – دەدى ءاليا تۇڭعيىقتان ءبىر تامشى الىپ، ىشتەي بوساپ»،- دەيدى ابۋباكىر.
اۋىر سوعىس ءجۇرىپ جاتتى. ءاليا ءوز مەرگەندىگىمەن اتى شىقتى. بىردە ءوزى قىزمەت ەتەتىن باتالونعا كازاچيحا دەريەۆنياسىن جاۋدان ازات ەتۋ تاپسىرىلدى. كۇتپەگەن جەردەن كوماندير ساپتان شىعىپ، باتالون باسشىمىز قالعان تۇستا ءاليا ۇران تاستاپ، جاۋىنگەرلەردى شابۋىلعا كوتەردى. دەريەۆنيا جاۋدان تولىق ازات ەتىلدى. سول ۇرىستا قازاق حالقىنىڭ باتىر قىزى ءاليا مولداعۇلوۆا ەرلىكپەن قازا تاپتى. بۇل 1944 جىلدىڭ 14 قاڭتارى ەدى. جاس قىز ءوز ەرلىگىمەن ءوز باتالونىن عانا ەمەس، بۇكىل بريگادانى قۇتقارىپ قالدى. ول سمەردل وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا جەرلەندى. كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ 1944 جىلى 4 ماۋسىمداعى جارلىعىمەن ءاليا مولداعۇلوۆاعا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. ورىس اقىنى ياكوۆ حەلەمسكيي «ءاليانىڭ جۇرەگى» دەگەن پوەماسىندا:
شاتتانساڭ قىز تۋدىم دەپ، قازاق، شاتتان،
ءاليا وتانىنا بولعان ماقتان.
بەجانيسا ماڭىندا تۇلعاسى تۇر،
دەگەندەي: ەرلىككە اتتان، ەڭبەككە اتتان!
بۇل جەردەن سوناۋ زامان پۋشكين وتكەن،
جەلدىرتىپ قوڭىراۋلى اتتى جەككەن.
سول جەردى جاۋدان ساقتاپ قالامىن دەپ،
قازاقتىڭ ءاليا قىزى قانىن توككەن.
ءاليا تاعىلىمى باتىرلار قورعاعان مادەني مۇرانى، قازاق ۇلتىنىڭ تالاي عاسىرلار بويىنا جيناقتالعان قۇندىلىقتاردىڭ سانالى مۇراگەرى ەكەنىمىزدى ەسكەرتەدى. داستۇرىمىزگە، تىلىمىزگە، دىنىمىزگە دەگەن قۇرمەت، ەلگە تاعزىم، حالىقتى، ەلدى، سىيلاۋ، كەشەگى مەن ەرتەڭگى، بۇگىنگى مەن ەرتەڭگى كۇننىڭ تەرەڭ تاريحي ساباقتاستىعىن ءبىلۋدى مىندەتتەيدى. ءاليا تاعلىمى ەل باسىنا كۇن تۋسا، جاۋاپتى دا كۇردەلى ىسكە دايىن بولۋ، قيىندىقتاردى جەڭە بىلۋگە جەتەلەيدى.
VI. وقۋلىقپەن جۇمىس.
ءماتىندى بولىكتەرگە ءبولىپ وقىتۋ. مازمۇنىن ايتىپ ءوتۋ، بولىمدەرگە ءبولۋ.
(مەن تاقتاعا، وقۋشىلار داپتەرلەرىنە جازادى.)
سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
VءىI. «توپتاستىرۋ» ستراتەگياسى.
بالالار، بالا ءاليا، وقۋشى ءاليا قانداي بولعان؟
VءىىI. ساباقتى بەكىتۋ: « بەس جولدى ولەڭ» ستراتەگياسى.
_______________ _________ سۇيەتىن،
_______________ _________ بالامىز.
_________________________ جولىمەن،
_______ _________________ بولامىز.
ءىح. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
نە بىلدىك؟ نەنى ۇيرەندىك؟ نە بىلەمىز؟
ح. ساباقتى باعالاۋ.
ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن اتاپ ءوتۋ. باعالاۋ كەستەسىنە سۇيەنە وتىرىپ جۇلدىزشالار بويىنشا باعالاۋ.
ءحى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
ءماتىندى مازمۇنداۋ. بەرىلگەن تاقىرىپتار بويىنشا شىعارما جازۋ:
قاhارمان قىز ءاليا.
ەرلىك ەشقاشان دا ۇمىتىلمايدى.
بەيبىت ەلدىڭ ۇلانىمىز!
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ەلى ءۇشىن جانىن قيعان ەرەن ەرلەر ءومىرىن دارىپتەۋ.
دامىتۋشىلىق: وتانىمىزدىڭ تاريحىنا قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ، دوستىق ىنتىماقتاستىق، جاۋاپكەرشىلىك سەزىمدەرىن ۇيالاتۋ.
تاربيەلىك: قازاق حالقىنىڭ قايسار قىزى ءا. مولداعۇلوۆانىڭ ەرلىگى نەگىزىندە وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ. پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ.
وقۋشىلاردى كوپشىلىكتىڭ الدىندا ءوزىن - ءوزى ۇستاي بىلۋگە، ۇيالماي سويلەۋگە، ءوز ويىن اشىق جەتكىزۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ءادىس – تاسىلدەرى: ءتۇسىندىرۋ، اڭگىمە، كورنەكىلىك، ويىن ارقىلى دامىتۋ، «توپتاستىرۋ»
ستراتەگياسى، «بەس جولدى ولەڭ» ستراتەگياسى، سۇراق - جاۋاپ ءادىسى.
ءپان ارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، دۇنيەتانۋ، ماتەماتيكا، تاريح.
كورنەكىلىكتەرى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سۋرەتتەر، باعالاۋ جۇلدىزشالارى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى:
وقۋشىلارمەن سالەمدەسىپ، تۇگەندەۋ. وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ. ساباقتىڭ ەرەكشەلىگىن اتاپ ءوتۋ:
- بالالار، ءبىز بۇگىن وزگەشە جاڭا ساباق ينتەراكتيۆتى تاقتا كومەگىمەن اشىق ساباق وتكەلى تۇرمىز. بۇگىنگى ساباقتا ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبىنا جازىلعان شىعارمالار توپتاماسىمەن ءارى قاراي تانىسامىز. وزدەرىڭ بىلەتىندەي ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ەلى ءۇشىن جانىن قيعان ەرەن ەرلەر قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جۇلدىزدارى ەمەس پە؟ سەندەر دە ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىسىڭدەر، بولاشاق قازاقتىڭ قامىن ويلار ازاماتتارىسىڭدار! ولاي بولسا، مەن سەندەردەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ، جارقىن بولاشاقتارىڭا سەنىم ءبىلدىرىپ، بۇگىنگى ساباق بارىسىندا مىناداي جۇلدىزشالارمەن باعالاعىم كەلەدى.
ءىى. پسيحولوگيالىق دايىندىق:
ءبىز باقىتتى بالامىز،
ويناپ – كۇلىپ الامىز.
جەتىلسىن دەپ سانامىز،
وقىپ ءبىلىم الامىز.
ءىىى. وتكەن ساباقتى پىسىقتاۋ
ا. حاليمۋلدينا مەن ءا. ءحاليمۋلديننىڭ «مانشۇكتىڭ جۇلدىزدى ءساتى» اڭگىمەسىن مازمۇنداۋ.
سۇراق – جاۋاپ.
ءىV. «سيقىرلى ساندار» ويىنى.
ويىننىڭ ماقساتى: جىلدام ەسەپتەر شىعارۋ ارقىلى جاڭا تاقىرىپتى اشۋ.
ويىننىڭ شارتى: جىلدام ەسەپتەر شىعارۋ ارقىلى سيقىرلى سانداردى ارىپتەرگە اينالدىرۋ. كەستە كومەگىمەن ارىپتەردەن ءسوز قۇراۋ. سوندا ءبىزدىڭ بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ باستى كەيىپكەرىنىڭ اتى شىعادى.
52+(6*8)=100 ( يا )
74 - 50/10=69 ( ءا )
53+5*9=98 ( ي )
72/9+8=16 ( ل )
69 16 98 100
ءا --ل -ي --يا
V. جاڭا ساباق
بۇگىنگى ساباعىمىزدا ءازيزا نۇرماحانوۆانىڭ « شىعىس شىنارى» اڭگىمەسىمەن تانىسامىز.
ساباقتىڭ ماقساتى: ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ەلى ءۇشىن جانىن قيعان ەرەن ەرلەردىڭ، قازاق حالقىنىڭ قايسار قىزى ءا. مولداعۇلوۆانىڭ ەرلىگىن دارىپتەۋ.
ءازيزا نۇرماحانوۆا «شىعىس شىنارى»
نۇرماحانوۆا ءازيزا نۇرماحان قىزى 1924جىلى 15 جەلتوقساندا قازىرگى قاراقالپاق اسسر - ءىنىڭ مويناق اۋدانىندا تۋعان. قازاق سوۆەت تۇركولوگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. ول تۇركى تىلدەرىنىڭ ينتوناسياسىن العاش زەرتتەۋشى. ونىڭ «قىزدار» (1969)، «شىعىس شىنارى» (1973) پوۆەستەرىندە قازاق ايەلدەرىنىڭ الەۋمەتتىك تاعدىرى، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ ءومىرى مەن جانقيار ەرلىگى سۋرەتتەلگەن.
حالقىمىز وتان ءۇشىن وت كەشىپ، ەلدىك پەن ەرلىك سىنعا تۇسكەن ساتتە قاس قاقپاي ومىرلەرىن قۇربان ەتكەن باتىر ۇل - قىزدارىن قاستەرلەپ، ءقادىر تۇتادى. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا 1941 - 1945 سوعىس جىلدارىندا 1 ميلليون 196 مىڭ 164 قازاقستاندىق اسكەرگە الىنعان ەدى. بالالار، سەندەر قانداي باتىرلاردى بىلەسىڭدەر؟ ءبىزدىڭ اۋدانىمىزدان ەلى ءۇشىن كۇرەسكەن قانداي سوعىس ارداگەرلەرى بار؟ (بەينەۋ اۋدانىنان سوعىسقا قاتىسقان باتىرلار تۋرالى توقتالىپ ءوتۋ (سۋرەتتەر كومەگىمەن). كوپتەگەن جاۋىنگەرلەر تەڭدەسى جوق ەرلىكتەر جاسادى. 518 قازاقستاندىق كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الدى. مۇنىڭ ەلەۋلى بولىگى قىزدار بولعانى بەلگىلى. اسكەرگە الىنعان قىزدار سوعىس تەحنيكالارىن مەن قۇرالدارىن جەتىك مەڭگەرگەن. ۇلى وتان سوعىسى تاريحىندا اتتارى اڭىزعا اينالعان قازاقتىڭ ءۇش باتىر قىزدارىنىڭ - ءاليا، مانشۇك، حيۋازدىڭ ورنى بولەك. بۇل ەرلىكتىڭ سىرى نەدە؟ ءار زامان وسى سۇراققا ءوز بيىگىنەن جاۋاپ بەرىپ كەلەدى.
كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ نەبارى 18 جاستان ءسال عانا اسقان قىسقا ءومىرى بارىمىزگە دە بەلگىلى. شىن اتى ىليا، بۇل اجەسىنىڭ قويعان اتى. قۋعىن – سۇرگىن زامانى جاس قىزدى اناسىنان ءولى، اكەسىنەن ءتىرى ايىردى. ءاليانىڭ اتاسى سارقۇل باي بولعان، 1928 جىلدان باستاپ قۋعىن - سۇرگىنگە ۇشىراعان. ونىڭ ۇلى نۇرمۇحانبەت، ءاليانىڭ اكەسى، باس ساۋعالاپ اندا - مۇندا جاسىرىنىپ ءومىر سۇرگەن. ءاليانىڭ اناسى مارجان كورشى ايەلدەرمەن كارتوپ تەرۋگە بارسا، كۇزەتشى ولاردى قورقىتپاق بولىپ مىلتىق اتادى، وق ءاليانىڭ اناسىنا ءتيىپ، قايتىس بولادى.
ءاليا اناسىنىڭ ءىنىسى اۋباكىردىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن. ناعاشىسىنىڭ جۇمىس بابىنا قاراي ول اۋليەاتا (جامبىل)، ماسكەۋ، لەنينگراد مەكتەپتەرىندە وقىعان.
1942 جىلى ءبىلىم الىپ جاتقان №46 مەكتەپ ياروسلاۆل وبلىسىنىڭ ۆياتسك سەلوسىنا كوشىرىلەدى. 7 - كلاستى بىتىرگەن قارشاداي قىز رىبينسكدەگى اۆياسيا تەحنيكۋمىنا وقۋعا تۇسەدى. 1942 جىلى 18 جەلتوقساندا وسىنداعى اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتتىڭ جولداماسىمەن ماسكەۋدەگى مەرگەن قىزدار دايارلايتىن ورتالىق مەكتەپكە قابىلدانادى. 1943 جىلى شىلدە ايىندا مۇنى ۇزدىك بىتىرگەن ول سولتۇستىك – باتىس مايدانىنىڭ 34 - اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 4 - باتالونىنا جىبەرىلەدى. ءبىر حاتىندا ءاليا: «ادام ءولتىرۋ تۇگىلى تاۋىق ءولتىرۋ دەگەندى بىلمەيتىن مەنىڭ جۇرەگىمە جاۋدى ءولتىرۋ كەرەك، قۇرتۋىم كەرەك دەگەن ماقسات قالاي پايدا بولعانىن ايتايىن»،- دەپ اشىلادى. لەنينگرادتا ورتەنىپ جاتقان ۇيلەردىڭ بىرىندەگى ۆولوديا اتتى بالانىڭ ءولىمى ۇلكەن اسەر ەتكەن. ءاليانىڭ «جارتى عاسىر ءومىر سۇرگەندەيمىن» دەيتىنى سوندىقتان. ۇلى جەڭىستىڭ، ۇلى ەرلىكتىڭ اتاسى – ۇلتتىق رۋح. ەرلىك پەن باتىلدىق قازاقتىڭ جان دۇنيەسىمەن بىتە قايناسقان. ەرلىك پەن باتىلدىق عاسىرلار بويى تالاي ولەڭ مەن جىرلاردىڭ ارقاۋى بولدى. زەردەلى ءاليانى ءوز وتباسىندا، ناعاشىسى اۋباكىر ىزگىلىككە، العىرلىققا تاربيەلەدى. ءاليا ورىس ورتاسىندا جۇرگەنىندە دە قازاقتى اڭسادى. مەرگەندەر دايارلايتىن مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە «ەڭ بولماسا ءبىر قازاق قىزى كەلسە ەكەن دەيمىن، ويتكەنى ءبىزدىڭ توبىمىزدا مەنەن باسقا ەشكىم جوق» دەپ ارماندادى. ول ءوزىنىڭ جولدورباسىنا جامبىلدىڭ ورتالىق گازەتتە جاريالانعان لەنينگراد قالاسىنىڭ قاھارمان قورعاۋشىلارىن ارنالعان ولەڭدەرىن سالىپ جۇرگەن.
ناعاشىسى اۋباكىر 1943 جىلى سوعىسقا اتتانادى، ءبىراق قايدا جۇرسە دە ءاليانى ىزدەۋمەن بولعان. ءساتى ءتۇسىپ ياروسلاۆل تەمىر جولىنا قاراستى ستانسادا كۇتپەگەن جەردەن ۇشىراسادى. «اۋىلدى ساعىندىم، ناعاشى، اۋىلعا بارعىم كەلەدى – دەدى ءاليا تۇڭعيىقتان ءبىر تامشى الىپ، ىشتەي بوساپ»،- دەيدى ابۋباكىر.
اۋىر سوعىس ءجۇرىپ جاتتى. ءاليا ءوز مەرگەندىگىمەن اتى شىقتى. بىردە ءوزى قىزمەت ەتەتىن باتالونعا كازاچيحا دەريەۆنياسىن جاۋدان ازات ەتۋ تاپسىرىلدى. كۇتپەگەن جەردەن كوماندير ساپتان شىعىپ، باتالون باسشىمىز قالعان تۇستا ءاليا ۇران تاستاپ، جاۋىنگەرلەردى شابۋىلعا كوتەردى. دەريەۆنيا جاۋدان تولىق ازات ەتىلدى. سول ۇرىستا قازاق حالقىنىڭ باتىر قىزى ءاليا مولداعۇلوۆا ەرلىكپەن قازا تاپتى. بۇل 1944 جىلدىڭ 14 قاڭتارى ەدى. جاس قىز ءوز ەرلىگىمەن ءوز باتالونىن عانا ەمەس، بۇكىل بريگادانى قۇتقارىپ قالدى. ول سمەردل وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا جەرلەندى. كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ 1944 جىلى 4 ماۋسىمداعى جارلىعىمەن ءاليا مولداعۇلوۆاعا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. ورىس اقىنى ياكوۆ حەلەمسكيي «ءاليانىڭ جۇرەگى» دەگەن پوەماسىندا:
شاتتانساڭ قىز تۋدىم دەپ، قازاق، شاتتان،
ءاليا وتانىنا بولعان ماقتان.
بەجانيسا ماڭىندا تۇلعاسى تۇر،
دەگەندەي: ەرلىككە اتتان، ەڭبەككە اتتان!
بۇل جەردەن سوناۋ زامان پۋشكين وتكەن،
جەلدىرتىپ قوڭىراۋلى اتتى جەككەن.
سول جەردى جاۋدان ساقتاپ قالامىن دەپ،
قازاقتىڭ ءاليا قىزى قانىن توككەن.
ءاليا تاعىلىمى باتىرلار قورعاعان مادەني مۇرانى، قازاق ۇلتىنىڭ تالاي عاسىرلار بويىنا جيناقتالعان قۇندىلىقتاردىڭ سانالى مۇراگەرى ەكەنىمىزدى ەسكەرتەدى. داستۇرىمىزگە، تىلىمىزگە، دىنىمىزگە دەگەن قۇرمەت، ەلگە تاعزىم، حالىقتى، ەلدى، سىيلاۋ، كەشەگى مەن ەرتەڭگى، بۇگىنگى مەن ەرتەڭگى كۇننىڭ تەرەڭ تاريحي ساباقتاستىعىن ءبىلۋدى مىندەتتەيدى. ءاليا تاعلىمى ەل باسىنا كۇن تۋسا، جاۋاپتى دا كۇردەلى ىسكە دايىن بولۋ، قيىندىقتاردى جەڭە بىلۋگە جەتەلەيدى.
VI. وقۋلىقپەن جۇمىس.
ءماتىندى بولىكتەرگە ءبولىپ وقىتۋ. مازمۇنىن ايتىپ ءوتۋ، بولىمدەرگە ءبولۋ.
(مەن تاقتاعا، وقۋشىلار داپتەرلەرىنە جازادى.)
سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
VءىI. «توپتاستىرۋ» ستراتەگياسى.
بالالار، بالا ءاليا، وقۋشى ءاليا قانداي بولعان؟
VءىىI. ساباقتى بەكىتۋ: « بەس جولدى ولەڭ» ستراتەگياسى.
_______________ _________ سۇيەتىن،
_______________ _________ بالامىز.
_________________________ جولىمەن،
_______ _________________ بولامىز.
ءىح. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
نە بىلدىك؟ نەنى ۇيرەندىك؟ نە بىلەمىز؟
ح. ساباقتى باعالاۋ.
ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن اتاپ ءوتۋ. باعالاۋ كەستەسىنە سۇيەنە وتىرىپ جۇلدىزشالار بويىنشا باعالاۋ.
ءحى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
ءماتىندى مازمۇنداۋ. بەرىلگەن تاقىرىپتار بويىنشا شىعارما جازۋ:
قاhارمان قىز ءاليا.
ەرلىك ەشقاشان دا ۇمىتىلمايدى.
بەيبىت ەلدىڭ ۇلانىمىز!
You Might Also Like
