ءتىلىم مەنىڭ تىرلىگىمنىڭ ايعاعى
ماقساتى: ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ رۋحىن اسقاقتاتاتىن ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق ءقادىر - قاسيەت ەكەندىگىن ءبىلدىرۋ؛
انا ءتىلىن سۇيۋگە، انا ءتىلىن ارداقتاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: قابىرعا گازەتى، اقىن - جازۋشىلاردىڭ سۋرەتتەرى.
كىرىسپە. ءتىل دەگەنىمىز – اداممەن بىرگە پايدا بولىپ، قاتار جاساسىپ كەلە جاتقان قوعامدىق قۇبىلىس. بۇدان ءبىز ءتىلدىڭ ادامنان ايىرىلماس سەرىگى ەكەنىن كورەمىز. ءتىل ارقىلى ادامدار ءبىر - بىرىمەن پىكىر الىسىپ، ءوزارا ءتۇسىنىسىپ، ونى قاتىناس قۇرالى رەتىندە پايدالانىپ وتىرادى. ءار ادام ءوز ويىن باسقا بىرەۋگە ءتىل ارقىلى جەتكىزسە، بىرەۋدىڭ ويىن ءتىل ارقىلى تۇسىنەدى. ءتىل حالىقتىڭ جانى، ءسانى، تۇتاستاي كەسكىن كەلبەتى، بولمىسى دەۋگە بولادى. حالىقتىڭ تاريحتا قالۋى تىلىنە، ءتىلىنىڭ ساقتالۋىنا بايلانىستى. ماعجان اتامىزدىڭ: «جان كورىنىستەرىنىڭ ەڭ قىمباتى – وي، وي ءتىلى – ءسوز. ءتىل ادام جانىنىڭ ءتىلماشى. ءتىلى كەم بولسا، ادامنىڭ قور بولعانى…» دەگەن ءسوزى دالەل دەۋگە بولادى. سول سەكىلدى، قازىرگى تاڭدا ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەننەن كەيىن مەملەكەتتىك ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى بولىپ بەكىتىلدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءتىل تۋرالى زاڭى» كۇشىنە ەندى بولاشاعىمىزدى باياندى ەتەر باستى قارۋىمىز – ءتىلىمىز. «ادامعا ەكى نارسە تىرەك تەگى، ءبىرى – ءتىل، ءبىرى – ءدىلىڭ جۇرەكتەگى»، – دەپ ءجۇسىپ بالاساعۇن بابامىز ايتقانداي كەز - كەلگەن مەملەكەتتىڭ، ەلدىڭ ەڭ نەگىزگى ءرامىزى دە، ۇرانى دا، تىرەگى دە سول ەلدىڭ انا ءتىلى بولماق. ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى. ءبىزدىڭ وتانىمىز – قازاقستان. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوز ەلتاڭباسى، ءانۇرانى، تۋى بار. سونىمەن قاتار ءوز ءتىلى بار. ءتىل – حالىق تاريحى، ءتىل – ۇلتتىق قازىنا، ءتىل – ءبىزدىڭ نامىسىز، ارىمىز، بايلىعىمىز، بارىمىز. 1989 جىلى 22 قىركۇيەكتە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭى قابىلداندى. ول 1997 جىلى قايتا وڭدەلىپ شىعارىلدى. ول 6 تاراۋ، 22 باپتان تۇرادى. ونىڭ 4 - ءشى بابىندا قازاق ءتىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى دەلىنگەن. ءبىز ەندى، تۋعان ەلىمىزدىڭ ءتىلىن ارداقتاپ، سول تىلدە ساۋاتتى جازىپ، ويىمىزدى جەتكىزە بىلسەك نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە؟ مىنە، ءبىزدىڭ بۇگىنگى جاڭا تاقىرىبىمىز قانداي تاقىرىپ ەكەن؟
جاڭا ساباق: «22 - قىركۇيەك تىلدەر مەرەكەسى»
ەڭ ءبىرىنشى، ۆيكتورينالىق سۇراقتار: اۋىزشا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەيىك.
ا) گرامماتيكامەن جۇمىس: سويلەم دەگەنىمىز نە؟
- سويلەم قانداي تۇرلەرگە بولىنەدى؟
- جاي سويلەم دەگەنىمىز نە؟
- قۇرمالاس سويلەم دەگەنىمىز نە؟
- قۇرمالاس سويلەم نەشە تۇرگە بولىنەدى؟
- سالالاس قۇرمالاس سويلەم دەگەنىمىز نە؟
- ساباقتاس قۇرمالاس سويلەم دەگەنىمىز نە؟
1. ق ر قاشان تاۋەلسىزدىك الادى؟ (1991 ج. 16 جەلتوقسان).
2. قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى كىم؟ (توقتار اۋباكىروۆ).
3. شوقاننىڭ اجەسى؟ (ايعانىم).
4. «كوكسەرەك» اڭگىمەسىنىڭ باستى كەيىپكەرى؟ (قۇرماش).
5. قانداي ۇلتتىق تاعامداردى بىلەسىڭ؟ (قازى - قارتا، جال - جايا، بەسبارماق، قىمىز، شۇبات).
6. ۇستەۋدىڭ نەشە ءتۇرى بار؟ (7).
7. «قازاق حرەستوماتياسىن» جازعان كىم؟ (ى. التىنسارين).
8. كۇي اتاسى كىم؟ (قۇرمانعازى).
9. «ورفوگرافيا» قانداي ماعىنا؟.
10. قازاق ءتىلى قاي تىلدەر توبىنا جاتادى؟ (تۇركى تىلدەس).
11. قازاق ءتىلى العاش مەملەكەتتىك مارتەبەسىن قاي جىلى الدى؟ (1989).
12. ابايدىڭ تۋعان جىلى؟ (1845).
13. قازاق دالاسىنىڭ جارىق جۇلدىزى؟ (شوقان).
14. اقىلدى ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى؟ (اقىل).
15. قازاق ءالفاۆيتىن جاساعان عالىم كىم؟ (ا. بايتۇرسىنوۆ).
16. ۇلتتىق كيىمدەر قالاي اتالادى؟ (تاقيا، بەشپەنت، قامزول، ساۋكەلە، تون، ىشىك، كيمەشەك ت. ب.).
17. بەتاشار قاشان ايتىلادى؟ (كەلىن تۇسكەندە).
18. تۇڭعىش كەمەڭگەر؟ (ىبىراي).
19. ورفوەپيا دەگەن نە؟
20. قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرىن اتا؟ (شىلدەحانا، بەسىك توي، تۇساۋ كەسۋ، قۇدا ءتۇسۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ، قىز ۇزاتۋ ت. ب.)
ەرەيمەنتاۋ اۋدانى، نوۆوماركوۆكا اۋىلى،
نوۆوماركوۆكا ورتا مەكتەبىندە
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
جايتيكوۆا دينارا تيلەكتەسوۆنا
انا ءتىلىن سۇيۋگە، انا ءتىلىن ارداقتاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: قابىرعا گازەتى، اقىن - جازۋشىلاردىڭ سۋرەتتەرى.
كىرىسپە. ءتىل دەگەنىمىز – اداممەن بىرگە پايدا بولىپ، قاتار جاساسىپ كەلە جاتقان قوعامدىق قۇبىلىس. بۇدان ءبىز ءتىلدىڭ ادامنان ايىرىلماس سەرىگى ەكەنىن كورەمىز. ءتىل ارقىلى ادامدار ءبىر - بىرىمەن پىكىر الىسىپ، ءوزارا ءتۇسىنىسىپ، ونى قاتىناس قۇرالى رەتىندە پايدالانىپ وتىرادى. ءار ادام ءوز ويىن باسقا بىرەۋگە ءتىل ارقىلى جەتكىزسە، بىرەۋدىڭ ويىن ءتىل ارقىلى تۇسىنەدى. ءتىل حالىقتىڭ جانى، ءسانى، تۇتاستاي كەسكىن كەلبەتى، بولمىسى دەۋگە بولادى. حالىقتىڭ تاريحتا قالۋى تىلىنە، ءتىلىنىڭ ساقتالۋىنا بايلانىستى. ماعجان اتامىزدىڭ: «جان كورىنىستەرىنىڭ ەڭ قىمباتى – وي، وي ءتىلى – ءسوز. ءتىل ادام جانىنىڭ ءتىلماشى. ءتىلى كەم بولسا، ادامنىڭ قور بولعانى…» دەگەن ءسوزى دالەل دەۋگە بولادى. سول سەكىلدى، قازىرگى تاڭدا ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەننەن كەيىن مەملەكەتتىك ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى بولىپ بەكىتىلدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءتىل تۋرالى زاڭى» كۇشىنە ەندى بولاشاعىمىزدى باياندى ەتەر باستى قارۋىمىز – ءتىلىمىز. «ادامعا ەكى نارسە تىرەك تەگى، ءبىرى – ءتىل، ءبىرى – ءدىلىڭ جۇرەكتەگى»، – دەپ ءجۇسىپ بالاساعۇن بابامىز ايتقانداي كەز - كەلگەن مەملەكەتتىڭ، ەلدىڭ ەڭ نەگىزگى ءرامىزى دە، ۇرانى دا، تىرەگى دە سول ەلدىڭ انا ءتىلى بولماق. ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى. ءبىزدىڭ وتانىمىز – قازاقستان. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوز ەلتاڭباسى، ءانۇرانى، تۋى بار. سونىمەن قاتار ءوز ءتىلى بار. ءتىل – حالىق تاريحى، ءتىل – ۇلتتىق قازىنا، ءتىل – ءبىزدىڭ نامىسىز، ارىمىز، بايلىعىمىز، بارىمىز. 1989 جىلى 22 قىركۇيەكتە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭى قابىلداندى. ول 1997 جىلى قايتا وڭدەلىپ شىعارىلدى. ول 6 تاراۋ، 22 باپتان تۇرادى. ونىڭ 4 - ءشى بابىندا قازاق ءتىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى دەلىنگەن. ءبىز ەندى، تۋعان ەلىمىزدىڭ ءتىلىن ارداقتاپ، سول تىلدە ساۋاتتى جازىپ، ويىمىزدى جەتكىزە بىلسەك نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە؟ مىنە، ءبىزدىڭ بۇگىنگى جاڭا تاقىرىبىمىز قانداي تاقىرىپ ەكەن؟
جاڭا ساباق: «22 - قىركۇيەك تىلدەر مەرەكەسى»
ەڭ ءبىرىنشى، ۆيكتورينالىق سۇراقتار: اۋىزشا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەيىك.
ا) گرامماتيكامەن جۇمىس: سويلەم دەگەنىمىز نە؟
- سويلەم قانداي تۇرلەرگە بولىنەدى؟
- جاي سويلەم دەگەنىمىز نە؟
- قۇرمالاس سويلەم دەگەنىمىز نە؟
- قۇرمالاس سويلەم نەشە تۇرگە بولىنەدى؟
- سالالاس قۇرمالاس سويلەم دەگەنىمىز نە؟
- ساباقتاس قۇرمالاس سويلەم دەگەنىمىز نە؟
1. ق ر قاشان تاۋەلسىزدىك الادى؟ (1991 ج. 16 جەلتوقسان).
2. قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى كىم؟ (توقتار اۋباكىروۆ).
3. شوقاننىڭ اجەسى؟ (ايعانىم).
4. «كوكسەرەك» اڭگىمەسىنىڭ باستى كەيىپكەرى؟ (قۇرماش).
5. قانداي ۇلتتىق تاعامداردى بىلەسىڭ؟ (قازى - قارتا، جال - جايا، بەسبارماق، قىمىز، شۇبات).
6. ۇستەۋدىڭ نەشە ءتۇرى بار؟ (7).
7. «قازاق حرەستوماتياسىن» جازعان كىم؟ (ى. التىنسارين).
8. كۇي اتاسى كىم؟ (قۇرمانعازى).
9. «ورفوگرافيا» قانداي ماعىنا؟.
10. قازاق ءتىلى قاي تىلدەر توبىنا جاتادى؟ (تۇركى تىلدەس).
11. قازاق ءتىلى العاش مەملەكەتتىك مارتەبەسىن قاي جىلى الدى؟ (1989).
12. ابايدىڭ تۋعان جىلى؟ (1845).
13. قازاق دالاسىنىڭ جارىق جۇلدىزى؟ (شوقان).
14. اقىلدى ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى؟ (اقىل).
15. قازاق ءالفاۆيتىن جاساعان عالىم كىم؟ (ا. بايتۇرسىنوۆ).
16. ۇلتتىق كيىمدەر قالاي اتالادى؟ (تاقيا، بەشپەنت، قامزول، ساۋكەلە، تون، ىشىك، كيمەشەك ت. ب.).
17. بەتاشار قاشان ايتىلادى؟ (كەلىن تۇسكەندە).
18. تۇڭعىش كەمەڭگەر؟ (ىبىراي).
19. ورفوەپيا دەگەن نە؟
20. قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرىن اتا؟ (شىلدەحانا، بەسىك توي، تۇساۋ كەسۋ، قۇدا ءتۇسۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ، قىز ۇزاتۋ ت. ب.)
ەرەيمەنتاۋ اۋدانى، نوۆوماركوۆكا اۋىلى،
نوۆوماركوۆكا ورتا مەكتەبىندە
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
جايتيكوۆا دينارا تيلەكتەسوۆنا
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
