ءتول ءسوز، اۆتور ءسوزى، تولەۋ ءسوز. تىنىس بەلگىسى. ءتول ءسوزدى تولەۋ سوزگە اينالدىرۋ جولدارى
ءتول ءسوز، اۆتور ءسوزى، تولەۋ ءسوز. تىنىس بەلگىسى ءتول ءسوزدى تولەۋ سوزگە اينالدىرۋ جولدارى
سويلەۋشى ءوز ءسوزىنىڭ ىشىندە بىرەۋدىڭ ايتقان ءسوزىن ءدال سول كۇيىندە، ەشبىر وزگەرىسسىز بەرۋى ءتول ءسوز دەپ اتالادى. مىسالى: «مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى»، – دەگەن اباي. وسى سويلەمدە «مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى»دەگەن ابايدىڭ ءسوزى ەشقانداي وزگەرىسسىز ايتىلعان كۇيىندە بەرىلىپ تۇر.
ءتول ءسوز تەك بىرەۋدىڭ ايتقان ءسوزى عانا ەمەس، ويلاعان ويى، ايتۋعا وقتالعان ءسوزى تۇرىندە دە بەرىلەدى. مىسالى: ايبالا: «ەركەم»، – دەپ قالا جازداپ، اۋزىن جيىپ الا قويدى. «تۇنىمەن وسى سۋرەتتى قالايدا ءبىتىرۋىم كەرەك»، – دەپ ويلادى قارت سۋرەتشى.
ءتول سوزبەن بايلانىستى ايتىلعان سويلەۋشىنىڭ ءوز ءسوزى اۆتور ءسوزى دەپ اتالادى. جوعارىداعى مىسالداعى دەگەن اباي، ايبالا... دەپ قالا جازداپ، اۋزىن جيىپ الا قويدى، دەپ ويلادى قارت سۋرەتشى – اۆتور ءسوزى. ءتول ءسوز بەن اۆتور ءسوزى «دە» كومەكشى ەتىستىگىنىڭ دەدى، دەپ، دەگەن، دەيدى، دەگەندەي، دەي جازدادى، دەگەن ەكەن تۇلعاسىنداعى ءتۇرىنىڭ بىرىمەن بايلانىسادى.
ءتول ءسوز بەن اۆتور ءسوزىنىڭ ورىن تارتىبىنە، ءتول ءسوزدى سويلەمنىڭ حابارلى، سۇراۋلى، لەپتى بولۋىنا قاراي ءتول ءسوزدىڭ تىنىس بەلگىلەرى دە ءار الۋان بولادى.
1. ءتول ءسوز اۆتور سوزىنەن بۇرىن ورنالاسسا، ءتول ءسوز باس ارىپپەن جازىلىپ، تىرناقشاعا الىنادى نە الدىنان سىزىقشا قويىلادى. ەگەر ءتول ءسوز حابارلى سويلەم بولسا، سوڭىنا ءۇتىر، سۇراۋلى سويلەم بولسا، سۇراق بەلگىسى، لەپتى سويلەم بولسا، لەپ بەلگىسى قويىلىپ، اۆتور ءسوزىنىڭ الدىنان سىزىقشا قويىلادى. مىسالى: «تەگىندە ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار دەگەن نارسەلەرمەن وزادى»، – دەگەن ۇلى اباي.
– بەكبەرگەننىڭ قىزىن نەگە الىپ قاشپاق بولدىڭدار؟ – دەپ سۇرادى ءۇي يەسى مەنەن.
2. ءتول ءسوز اۆتور سوزىنەن كەيىن تۇرسا، اۆتور سوزىنەن كەيىن قوس نۇكتە قويىلىپ، ءتول ءسوز نە تىرناقشاعا الىنادى، نە الدىنان سىزىقشا قويىلادى. مىسالى: ا. جۇبانوۆ بىلاي دەگەن: «ءار حالىقتىڭ انا ءتىلى – ءبىلىمنىڭ كىلتى». ايەل ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىعىپ الىپ بىلاي دەدى: – مەنىڭ اتىم – ايەل، مىنا قىزدىڭ اناسىمىن.
3. ءتول ءسوز اۆتور ءسوزىنىڭ ورتاسىنا ورنالاسسا، اۆتور سوزىنەن كەيىن قوس نۇكتە قويىلىپ، ءتول ءسوزدىڭ الدىنان نەسىزىقشا قويىلادى، نە ءتول ءسوز تىرناقشاعا الىنادى دا، ءتول سوزدەن كەيىن نە ءۇتىر، نە سۇراق بەلگىسى، نە لەپ بەلگىسى قويىلادى. مىسالى: ايتىلەس قارت: – اتتىڭ قۇلاعىندا وينايتىن جاس كەزىمىز، – دەپ باستادى اڭگىمەسىن.
4. اۆتور ءسوزى ءتول ءسوزدىڭ ورتاسىنا ورنالاسسا، ءتول ءسوز تىرناقشاعا الىنىپ نەمەسە الدىنان سىزىقشا قويىلىپ، اۆتور ءسوزىنىڭ الدىنان دا، سوڭىنان دا سىزىقشا قويىلادى دا، ءتول ءسوزدىڭ ەكىنشى بولىگى كىشى ارىپپەن جازىلادى. مىسالى: «وسى ءبىر تەگىن ادام بولماعان شىعار، – دەدى جالپاق بالۋان، – تۇنەيىك وسى مولاعا».
ءتول ءسوزدىڭ ءارقايسىسى جەكە سويلەم بولىپ ايتىلسا، باس ارىپپەن جازىلىپ، اۆتور ءسوزىنىڭ الدىنان ءۇتىر(سۇراۋ نە لەپ بەلگىسى) مەن سىزىقشا قويىلىپ، اۆتور سوزىنەن كەيىن نۇكتە مەن سىزىقشا قويىلادى. مىسالى: – بارۋىن بارارسىڭ، ەلىن دە شابارسىڭ، – دەدى بالا بي. – قالىڭدىقتىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتپەي، قالىڭ جىلقىعا دا كوزىڭدى سال.
5. ءبىر ءتول ءسوزدىڭ ىشىندە ەكىنشى ءتول ءسوز كەلگەن جاعدايدا العاشقىسىنىڭ الدىنان سىزىقشا قويىلىپ، سوڭعىسى تىرناقشاعا الىنادى. مىسالى: – قازاق حالقىندا «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» دەگەن ناقىل بار، – دەگەندى ءجيى ايتاتىن ول.
سويلەۋشى تاراپىنان وزگەرىسكە ۇشىراپ، بىرەۋدىڭ ءسوزىنىڭ تەك مازمۇنىن عانا ساقتاپ جەتكىزۋ تولەۋ ءسوز دەپ اتالادى.
ءتول ءسوزدى تولەۋ سوزگە اينالدىرۋ كەزىندە بولاتىن وزگەرىستەر:
- نەگىزگى وزگەرىس ءتول ءسوزدىڭ تۇرلاۋلى مۇشەلەرىندە بولادى؛
- ءبىر جاقتىڭ ورنىنا ەكىنشى جاق ايتىلادى؛
ءتول ءسوزدى تولەۋ سوزگە اينالدىرۋ جولدارى:
1. ءتول ءسوزدىڭ بايانداۋىشى ەتىستىكتىڭ اشىق رايىنان بولسا، تولەۋ سوزدە ول سايكەس شاقتاعى ەسىمشەگە اينالىپ، وعان - دىق، /- دىك جۇرناعى، تاۋەلدىك جالعاۋى جانە تابىس سەپتىگى جالعانادى دا، تولىقتاۋىش بولادى.
2. ءتول ءسوزدىڭ بايانداۋىشى ەتىستىكتىڭ بۇيرىق رايىنان بولسا، تولەۋ سوزدە ول تۇيىق ەتىستىككە اينالىپ، وعان تابىس نە بارىس سەپتىك جالعاۋى نەمەسە تۋرالى، جونىندە، جايىندا شىلاۋلارىنىڭ ءبىرى قوسىلىپ ايتىلادى.
3. ءتول ءسوزدىڭ بايانداۋىشى ەسىم سوزدەردەن نە تۇيىق ەتىستىكتەن بولسا، تولەۋ سوزدە ول سوزگە تىركەس ەكەنىن دەگەن كومەكشى ەتىستىك ايتىلادى. ءتول ءسوزدىڭ باستاۋىشى تولەۋ سوزدە ىلىك سەپتىك جالعاۋلى انىقتاۋىشقا اينالادى.
4. ءتول سوزدە بەلگىلى ءبىر جاقتا تۇرعان ءسوز تولەۋ سوزدە اۆتور تاراپىنان باسقا ءبىر جاقتا تۇرىپ ايتىلادى.
5. ءتول ءسوز سۇراۋلى سويلەم بولىپ، ونىڭ قۇرامىندا سۇراۋ ەسىمدىگى بولسا،- تولەۋ سوزدە سول كۇيىندە ساقتالادى. ەگەر سۇراۋلى سويلەم - ما/مە سۇراۋلىق شىلاۋى ارقىلى جاسالسا، تولەۋ سوزدە شىلاۋمەن ايتىلعان ءسوز بولىمدى - بولىمسىز تۇردە نە انتونيم تۇرىندە قوسارلانىپ ايتىلادى.
6. ءتول ءسوزدى تولەۋ سوزگە اينالدىرعاندا اۆتور سوزىندەگى دە ەتىستىگىنىڭ ورنىنا ايت، سۇرا، ويلا، بۇيىر، تالاپ ەت، ەسكەرت دەگەن سياقتى ايتۋ، ويلاۋ ءماندى ەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى ايتىلادى.
ءتول ءسوزدى تولەۋ سوزگە اينالدىرۋ جولدارىنىڭ مىسالدارىنىڭ كەستەسى:
ءتول ءسوز، اۆتور ءسوزى، تولەۋ ءسوز. تىنىس بەلگىسى. ءتول ءسوزدى تولەۋ سوزگە اينالدىرۋ جولدارى جۇكتەۋ
سويلەۋشى ءوز ءسوزىنىڭ ىشىندە بىرەۋدىڭ ايتقان ءسوزىن ءدال سول كۇيىندە، ەشبىر وزگەرىسسىز بەرۋى ءتول ءسوز دەپ اتالادى. مىسالى: «مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى»، – دەگەن اباي. وسى سويلەمدە «مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى»دەگەن ابايدىڭ ءسوزى ەشقانداي وزگەرىسسىز ايتىلعان كۇيىندە بەرىلىپ تۇر.
ءتول ءسوز تەك بىرەۋدىڭ ايتقان ءسوزى عانا ەمەس، ويلاعان ويى، ايتۋعا وقتالعان ءسوزى تۇرىندە دە بەرىلەدى. مىسالى: ايبالا: «ەركەم»، – دەپ قالا جازداپ، اۋزىن جيىپ الا قويدى. «تۇنىمەن وسى سۋرەتتى قالايدا ءبىتىرۋىم كەرەك»، – دەپ ويلادى قارت سۋرەتشى.
ءتول سوزبەن بايلانىستى ايتىلعان سويلەۋشىنىڭ ءوز ءسوزى اۆتور ءسوزى دەپ اتالادى. جوعارىداعى مىسالداعى دەگەن اباي، ايبالا... دەپ قالا جازداپ، اۋزىن جيىپ الا قويدى، دەپ ويلادى قارت سۋرەتشى – اۆتور ءسوزى. ءتول ءسوز بەن اۆتور ءسوزى «دە» كومەكشى ەتىستىگىنىڭ دەدى، دەپ، دەگەن، دەيدى، دەگەندەي، دەي جازدادى، دەگەن ەكەن تۇلعاسىنداعى ءتۇرىنىڭ بىرىمەن بايلانىسادى.
ءتول ءسوز بەن اۆتور ءسوزىنىڭ ورىن تارتىبىنە، ءتول ءسوزدى سويلەمنىڭ حابارلى، سۇراۋلى، لەپتى بولۋىنا قاراي ءتول ءسوزدىڭ تىنىس بەلگىلەرى دە ءار الۋان بولادى.
1. ءتول ءسوز اۆتور سوزىنەن بۇرىن ورنالاسسا، ءتول ءسوز باس ارىپپەن جازىلىپ، تىرناقشاعا الىنادى نە الدىنان سىزىقشا قويىلادى. ەگەر ءتول ءسوز حابارلى سويلەم بولسا، سوڭىنا ءۇتىر، سۇراۋلى سويلەم بولسا، سۇراق بەلگىسى، لەپتى سويلەم بولسا، لەپ بەلگىسى قويىلىپ، اۆتور ءسوزىنىڭ الدىنان سىزىقشا قويىلادى. مىسالى: «تەگىندە ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار دەگەن نارسەلەرمەن وزادى»، – دەگەن ۇلى اباي.
– بەكبەرگەننىڭ قىزىن نەگە الىپ قاشپاق بولدىڭدار؟ – دەپ سۇرادى ءۇي يەسى مەنەن.
2. ءتول ءسوز اۆتور سوزىنەن كەيىن تۇرسا، اۆتور سوزىنەن كەيىن قوس نۇكتە قويىلىپ، ءتول ءسوز نە تىرناقشاعا الىنادى، نە الدىنان سىزىقشا قويىلادى. مىسالى: ا. جۇبانوۆ بىلاي دەگەن: «ءار حالىقتىڭ انا ءتىلى – ءبىلىمنىڭ كىلتى». ايەل ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىعىپ الىپ بىلاي دەدى: – مەنىڭ اتىم – ايەل، مىنا قىزدىڭ اناسىمىن.
3. ءتول ءسوز اۆتور ءسوزىنىڭ ورتاسىنا ورنالاسسا، اۆتور سوزىنەن كەيىن قوس نۇكتە قويىلىپ، ءتول ءسوزدىڭ الدىنان نەسىزىقشا قويىلادى، نە ءتول ءسوز تىرناقشاعا الىنادى دا، ءتول سوزدەن كەيىن نە ءۇتىر، نە سۇراق بەلگىسى، نە لەپ بەلگىسى قويىلادى. مىسالى: ايتىلەس قارت: – اتتىڭ قۇلاعىندا وينايتىن جاس كەزىمىز، – دەپ باستادى اڭگىمەسىن.
4. اۆتور ءسوزى ءتول ءسوزدىڭ ورتاسىنا ورنالاسسا، ءتول ءسوز تىرناقشاعا الىنىپ نەمەسە الدىنان سىزىقشا قويىلىپ، اۆتور ءسوزىنىڭ الدىنان دا، سوڭىنان دا سىزىقشا قويىلادى دا، ءتول ءسوزدىڭ ەكىنشى بولىگى كىشى ارىپپەن جازىلادى. مىسالى: «وسى ءبىر تەگىن ادام بولماعان شىعار، – دەدى جالپاق بالۋان، – تۇنەيىك وسى مولاعا».
ءتول ءسوزدىڭ ءارقايسىسى جەكە سويلەم بولىپ ايتىلسا، باس ارىپپەن جازىلىپ، اۆتور ءسوزىنىڭ الدىنان ءۇتىر(سۇراۋ نە لەپ بەلگىسى) مەن سىزىقشا قويىلىپ، اۆتور سوزىنەن كەيىن نۇكتە مەن سىزىقشا قويىلادى. مىسالى: – بارۋىن بارارسىڭ، ەلىن دە شابارسىڭ، – دەدى بالا بي. – قالىڭدىقتىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتپەي، قالىڭ جىلقىعا دا كوزىڭدى سال.
5. ءبىر ءتول ءسوزدىڭ ىشىندە ەكىنشى ءتول ءسوز كەلگەن جاعدايدا العاشقىسىنىڭ الدىنان سىزىقشا قويىلىپ، سوڭعىسى تىرناقشاعا الىنادى. مىسالى: – قازاق حالقىندا «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» دەگەن ناقىل بار، – دەگەندى ءجيى ايتاتىن ول.
سويلەۋشى تاراپىنان وزگەرىسكە ۇشىراپ، بىرەۋدىڭ ءسوزىنىڭ تەك مازمۇنىن عانا ساقتاپ جەتكىزۋ تولەۋ ءسوز دەپ اتالادى.
ءتول ءسوزدى تولەۋ سوزگە اينالدىرۋ كەزىندە بولاتىن وزگەرىستەر:
- نەگىزگى وزگەرىس ءتول ءسوزدىڭ تۇرلاۋلى مۇشەلەرىندە بولادى؛
- ءبىر جاقتىڭ ورنىنا ەكىنشى جاق ايتىلادى؛
ءتول ءسوزدى تولەۋ سوزگە اينالدىرۋ جولدارى:
1. ءتول ءسوزدىڭ بايانداۋىشى ەتىستىكتىڭ اشىق رايىنان بولسا، تولەۋ سوزدە ول سايكەس شاقتاعى ەسىمشەگە اينالىپ، وعان - دىق، /- دىك جۇرناعى، تاۋەلدىك جالعاۋى جانە تابىس سەپتىگى جالعانادى دا، تولىقتاۋىش بولادى.
2. ءتول ءسوزدىڭ بايانداۋىشى ەتىستىكتىڭ بۇيرىق رايىنان بولسا، تولەۋ سوزدە ول تۇيىق ەتىستىككە اينالىپ، وعان تابىس نە بارىس سەپتىك جالعاۋى نەمەسە تۋرالى، جونىندە، جايىندا شىلاۋلارىنىڭ ءبىرى قوسىلىپ ايتىلادى.
3. ءتول ءسوزدىڭ بايانداۋىشى ەسىم سوزدەردەن نە تۇيىق ەتىستىكتەن بولسا، تولەۋ سوزدە ول سوزگە تىركەس ەكەنىن دەگەن كومەكشى ەتىستىك ايتىلادى. ءتول ءسوزدىڭ باستاۋىشى تولەۋ سوزدە ىلىك سەپتىك جالعاۋلى انىقتاۋىشقا اينالادى.
4. ءتول سوزدە بەلگىلى ءبىر جاقتا تۇرعان ءسوز تولەۋ سوزدە اۆتور تاراپىنان باسقا ءبىر جاقتا تۇرىپ ايتىلادى.
5. ءتول ءسوز سۇراۋلى سويلەم بولىپ، ونىڭ قۇرامىندا سۇراۋ ەسىمدىگى بولسا،- تولەۋ سوزدە سول كۇيىندە ساقتالادى. ەگەر سۇراۋلى سويلەم - ما/مە سۇراۋلىق شىلاۋى ارقىلى جاسالسا، تولەۋ سوزدە شىلاۋمەن ايتىلعان ءسوز بولىمدى - بولىمسىز تۇردە نە انتونيم تۇرىندە قوسارلانىپ ايتىلادى.
6. ءتول ءسوزدى تولەۋ سوزگە اينالدىرعاندا اۆتور سوزىندەگى دە ەتىستىگىنىڭ ورنىنا ايت، سۇرا، ويلا، بۇيىر، تالاپ ەت، ەسكەرت دەگەن سياقتى ايتۋ، ويلاۋ ءماندى ەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى ايتىلادى.
ءتول ءسوزدى تولەۋ سوزگە اينالدىرۋ جولدارىنىڭ مىسالدارىنىڭ كەستەسى:
ءتول ءسوز، اۆتور ءسوزى، تولەۋ ءسوز. تىنىس بەلگىسى. ءتول ءسوزدى تولەۋ سوزگە اينالدىرۋ جولدارى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
قازاق ءتىلى ساباعىندا ماتىنمەن جۇمىس تۇرلەرى
