قازاق ءتىلى ساباعىندا ماتىنمەن جۇمىس تۇرلەرى
قازاق ءتىلى ساباعىندا ماتىنمەن جۇمىس تۇرلەرى
ورىس مەكتەبىندە وقىتىلاتىن قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ تۇپكى ماقساتى - وقۋشىلارعا قازاق ءتىلىن مەڭگەرتۋ، ويلاۋ قابىلەتى مەن ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ، قازاق تىلىندە سويلەپ، جازا بىلەتىن دارەجەگە جەتكىزۋ، قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرپىن، تاريحىن تانىپ بىلۋگە تالاپتاندىرۋ، ءتىلىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ. سونىمەن قاتار وتاندى، تابيعاتتى، اينالاداعى قۇبىلىستى، تىنىس – تىرشىلىگىمەن جان – جاقتى تەرەڭ تانىستىرۋ.
ساباق وتكىزۋ، وقىتۋ بارىسىندا وتكىزىلەتىن ەڭ كۇردەلى جۇمىس تۇرلەرىنىڭ ءبىرى – ساباقتا ماتىنمەن جۇمىستى ۇتىمدى ۇيىمداستىرۋ. ماتىنمەن جۇمىس دەگەنىمىز – ساباقتا وتىلەتىن ءار ءتۇرلى جۇمىستاردىڭ جيىنتىعىنان قۇرالادى. ولار:
1. دىبىستارمەن جۇمىس.
2. سوزدىكتەرمەن جۇمىس.
3. سوزدىك قورلارىن جەتىلدىرۋ.
4. ءتىل دامىتۋ.
5. ەرەجەمەن جۇمىس.
6. اۋىزشا سويلەي بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ماتىنمەن جۇمىس جوعارىدا ايتىلعان ساباق كەزەڭدەرىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرەدى. ماتىنمەن جۇمىس ىستەگەندە ءار ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەر قولدانىلادى. ءبىراق سول قولدانىلاتىن ءادىس - تاسىلدەردىڭ ماقساتى وقۋشىلارعا ايقىن بولۋى كەرەك. قازاق ءتىلى ساباعىندا جۇرگىزىلەتىن باستى جۇمىستار - بالالاردى قازاقشا سويلەتىپ ۇيرەتۋ، سۇراققا جاۋاپ بەرگىزۋ، وزدەرىن ءبىر - بىرىمەن سويلەستىرۋ، وقىعاندارىن اۋىزشا ايتقىزۋ، ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندىرۋ. وسىعان وراي وقۋلىقتاعى ماتىندەر، جاتتىعۋلار، ولەڭ، جۇمباقتار وقۋ، اۋىزشا اڭگىمەلەۋ، ءتىل دامىتۋ جانە گرامماتيكالىق تۇلعالاردى مەڭگەرتىپ، قازاق تىلىندە دۇرىس سويلەۋ ءۇشىن پايدالانىلادى جانە سوعان لايىقتاپ بەرىلەدى. كىتاپتاعى ماتىندەردىڭ كۇردەلىگى سول ماتىندەرمەن جۇمىس ىستەيتىن وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە ساي بولۋ كەرەك. وسىعان بايلانىستى ماتىنمەن جۇمىس ىستەۋدى ءتۇرلى ادىستەرمەن جۇرگىزۋگە بولادى. ماتىنمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ العاشقى ءتۇرى - ءماتىندى دۇرىس وقي بىلۋگە داعدىلاندىرۋ. ول ءۇشىن قازاق تىلىندە وقۋدىڭ تومەندەگىدەي ەرەكشەلىگىن مەڭگەرتكەن دۇرىس.
- قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردىڭ ايتىلۋى، جازىلۋى.
- ول دىبىستاردى ايتىلۋ، جازىلۋ جاعىنان ءبىر - بىرىنەن اجىراتا ءبىلۋ.
-«و» دىبىسىنىڭ قازاق تىلىندە ەشقانداي وزگەرىسسىز بولاتىنىن ورىسشا ايتىلۋىمەن سالىستىرا ءتۇسىندىرۋ.
ءمۇعالىم ءماتىندى وقۋدىڭ مىنانداي تۇرلەرىن پايدالانادى:
ا) داۋىستاپ وقۋ. وقۋشىنىڭ مانەرلەپ وقۋىن قاداعالايدى. وقۋشىلار ءبىرىنىڭ قاتەسىن ءبىرى ەستىپ جانە ونى تۇزەتەدى.
ءا) ىشتەي وقۋ. وقۋشىلاردىڭ شاپشاڭ وقۋ دارەجەسىن انىقتايدى. مىسالى، ءمۇعالىم وقۋشىلارعا ىشتەي وقۋ ءۇشىن ءماتىن بەرەدى، قاي جەرگە دەيىن وقۋ كەرەكتىگىن ايتادى، اركىم بەلگىلەنگەن جەرگە كەلگەندە كىتاپتارىن جاۋىپ، مۇعالىمگە بىتىرگەنىن ايتادى. وسىعان قاراپ ءمۇعالىم ولاردىڭ وقۋ شاپشاڭدىعىن انىقتايدى.
ب) ارالاسىپ، كەزەكپەن وقۋ.
ۆ) بۋىنعا ءبولىپ وقۋ.
گ) مانەرلەپ وقۋ.
وقۋشىنىڭ ءماتىندى ءتۇسىنۋ قابىلەتىن ءار ءتۇرلى ءادىس – تاسىلدەر قولدانا وتىرىپ انىقتاۋعا بولادى. بۇل جەردە كۇندەلىكتى ساباق سايىن ءماتىننىڭ ءبىر ءسوزىن قالدىرماي اۋدارىپ، تەك وسىنداي اۋدارما جۇمىسىمەن شەكتەلىپ قالماۋ كەرەك. ول بالالاردى زەرىكتىرىپ، ىنتاسىن كەمىتىپ، ويلانۋ قابىلەتىن تەجەيدى. سول سەبەپتى ءار ءتۇرلى ادىستەردى قولدانۋعا بولادى:
1. ءماتىندى قازاق تىلىنەن ورىس تىلىنە اۋدارۋ؛
2. وقىعان ءماتىننىڭ مازمۇنىن ايتقىزۋ، قازاق تىلىندە جەتكىزۋگە قينالسا، ورىس تىلىندە ايتقىزۋ؛
3. ءمۇعالىمنىڭ سۇراعىنا دايىن جاۋاپ بەرۋ؛
4. بەرىلگەن ماتىندەگى ويدى بىرنەشە سويلەمدەر ارقىلى ايتىپ بەرۋ؛
5. وقىعان ماتىنگە نەمەسە بولىمگە تاقىرىپ قويۋ؛
6. ۇلەستىرمەلى كارتىشكەلەرگە ءماتىندى تۇسىنگەنىن ايتۋعا كومەكتەسەتىن تىرەك سوزدەر جازىلادى. سول بويىنشا ماتىندەگى ويدى اڭگىمەلەيدى؛
7. ءماتىننىڭ مازمۇنىنا ساي كەلەتىن سۋرەتتەردى تاڭداپ الىپ، سولاردى پايدالانا وتىرىپ، اڭگىمە قۇراۋعا بولادى؛
8. جوسپار قۇرعىزىپ، ءماتىننىڭ مازمۇنىن تۇسىنگەندەرىن تىڭداۋ؛
ماتىنمەن جۇمىس ىستەۋ ءمۇعالىمنىڭ جان - جاقتى ىزدەنۋىن، دايىندالۋىن قاجەت ەتەدى. ءمۇعالىم بارلىق جۇمىس تۇرلەرىن قاداعالاپ وتىرۋى ءتيىس. ءماتىندى تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن ارنايى تاپسىرمالار بەرىلەدى، ولار وقىلادى.
ءماتىن بويىنشا تومەندەگىدەي تاپسىرمالار بەرۋگە بولادى:
1. سوزدىكپەن جۇمىس؛
2. جاي سويلەمنەن سۇراۋلى سويلەم جاساۋ جۇمىسى؛
3. سويلەمدەرگە جاۋاپ بەرۋ؛
4. سينونيم، ومونيم، انتونيم سوزدەرىن تابۋ؛
5. سوزدەردى سەپتەۋ، جىكتەۋ جۇمىسى جانە ت. ب.
وسىنداي تاپسىرمالار ارقىلى وقۋشىلار ءماتىندى مەڭگەرەدى. بۇل تاپسىرمالاردى ورىنداۋ بارىسىندا ءمۇعالىم باقىلاۋ جۇرگىزەدى، جىبەرگەن قاتەلەرىن ۇنەمى دەر كەزىندە تۇزەتىپ وتىرۋى ءتيىس.
وسىنداي جۇمىس تۇرلەرىن وتكىزە وتىرىپ، ماتىنمەن جۇمىس جۇرگىزۋ كەزىندە وقۋشىلاردىڭ وي – ءورىسىن دامىتۋعا، تەرەڭ ءبىلىم الۋلارىنا مۇمكىندىك تۋادى. ءماتىن - ادامدار اراسىنداعى تىلدىك قاتىناس، ياعني، ادام ويىن ءماتىن ارقىلى جەتكىزەدى، باياندايدى. ءماتىن - ويلاۋ، حابارلاۋ، قابىلداۋ، بايانداۋ قۇبىلىستارمەن تىعىز بايلانىستى، ادامدار اراسىنداعى تىلدىك قاتىناساتىن ىسكە اسۋىنا نەگىز بولاتىن جۇيەلى تۇلعا.
قازاق ءتىلى ساباعىن وقىتۋدا جاڭا تەحنولوگيانىڭ وزىنە ءتيىمدىسىن قولدانا وتىرىپ وقۋشىنىڭ مۇمكىنشىلىكتەرىنە قاراي دەڭگەيلىك تاپسىرمالار، شىعارماشىلىق جۇمىستار، ءتىل بايلىعىن، سوزدىك قورىن بايىتۋعا ارنالعان ماتىنمەن جۇمىس تۇرلەرىن ۇيىمداستىرۋ. ءمۇعالىم ءاردايىم ىزدەنىستە بولسا عانا، وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسىن جوعارى كوتەرە الادى. ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋ دەگەنىمىز – وقۋشىنى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋ. وسى ماقساتتى العا قويا وتىرىپ، ءتىل ۇيرەتۋدە ماتىنمەن جۇمىس تۇرلەرىن ءتيىمدى پايدالانساق، وقۋشىلاردىڭ قازاقشا سويلەۋ داعدىسى قالىپتاسادى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ورالبايەۆا ن.، جاقسىلىقوۆا ك. ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى. الماتى: انا ءتىلى، 1996.
2. رەسپۋبليكالىق عىلىمي - پەداگوگيكالىق باسىلىم. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ورىس مەكتەبىندە № 9 2004ج.، № 12 2004ج.
3. ورالبايەۆا ف. ش. تىلدىك قاتىناس: تەورياسى جانە ادىستەمەسى.، الماتى، 2000 ج.
ءنۇريلا حاسەن قىزى حامزينا
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
«№40 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ»
كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى
سەمەي قالاسى
ورىس مەكتەبىندە وقىتىلاتىن قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ تۇپكى ماقساتى - وقۋشىلارعا قازاق ءتىلىن مەڭگەرتۋ، ويلاۋ قابىلەتى مەن ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ، قازاق تىلىندە سويلەپ، جازا بىلەتىن دارەجەگە جەتكىزۋ، قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرپىن، تاريحىن تانىپ بىلۋگە تالاپتاندىرۋ، ءتىلىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ. سونىمەن قاتار وتاندى، تابيعاتتى، اينالاداعى قۇبىلىستى، تىنىس – تىرشىلىگىمەن جان – جاقتى تەرەڭ تانىستىرۋ.
ساباق وتكىزۋ، وقىتۋ بارىسىندا وتكىزىلەتىن ەڭ كۇردەلى جۇمىس تۇرلەرىنىڭ ءبىرى – ساباقتا ماتىنمەن جۇمىستى ۇتىمدى ۇيىمداستىرۋ. ماتىنمەن جۇمىس دەگەنىمىز – ساباقتا وتىلەتىن ءار ءتۇرلى جۇمىستاردىڭ جيىنتىعىنان قۇرالادى. ولار:
1. دىبىستارمەن جۇمىس.
2. سوزدىكتەرمەن جۇمىس.
3. سوزدىك قورلارىن جەتىلدىرۋ.
4. ءتىل دامىتۋ.
5. ەرەجەمەن جۇمىس.
6. اۋىزشا سويلەي بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ماتىنمەن جۇمىس جوعارىدا ايتىلعان ساباق كەزەڭدەرىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرەدى. ماتىنمەن جۇمىس ىستەگەندە ءار ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەر قولدانىلادى. ءبىراق سول قولدانىلاتىن ءادىس - تاسىلدەردىڭ ماقساتى وقۋشىلارعا ايقىن بولۋى كەرەك. قازاق ءتىلى ساباعىندا جۇرگىزىلەتىن باستى جۇمىستار - بالالاردى قازاقشا سويلەتىپ ۇيرەتۋ، سۇراققا جاۋاپ بەرگىزۋ، وزدەرىن ءبىر - بىرىمەن سويلەستىرۋ، وقىعاندارىن اۋىزشا ايتقىزۋ، ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندىرۋ. وسىعان وراي وقۋلىقتاعى ماتىندەر، جاتتىعۋلار، ولەڭ، جۇمباقتار وقۋ، اۋىزشا اڭگىمەلەۋ، ءتىل دامىتۋ جانە گرامماتيكالىق تۇلعالاردى مەڭگەرتىپ، قازاق تىلىندە دۇرىس سويلەۋ ءۇشىن پايدالانىلادى جانە سوعان لايىقتاپ بەرىلەدى. كىتاپتاعى ماتىندەردىڭ كۇردەلىگى سول ماتىندەرمەن جۇمىس ىستەيتىن وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە ساي بولۋ كەرەك. وسىعان بايلانىستى ماتىنمەن جۇمىس ىستەۋدى ءتۇرلى ادىستەرمەن جۇرگىزۋگە بولادى. ماتىنمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ العاشقى ءتۇرى - ءماتىندى دۇرىس وقي بىلۋگە داعدىلاندىرۋ. ول ءۇشىن قازاق تىلىندە وقۋدىڭ تومەندەگىدەي ەرەكشەلىگىن مەڭگەرتكەن دۇرىس.
- قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردىڭ ايتىلۋى، جازىلۋى.
- ول دىبىستاردى ايتىلۋ، جازىلۋ جاعىنان ءبىر - بىرىنەن اجىراتا ءبىلۋ.
-«و» دىبىسىنىڭ قازاق تىلىندە ەشقانداي وزگەرىسسىز بولاتىنىن ورىسشا ايتىلۋىمەن سالىستىرا ءتۇسىندىرۋ.
ءمۇعالىم ءماتىندى وقۋدىڭ مىنانداي تۇرلەرىن پايدالانادى:
ا) داۋىستاپ وقۋ. وقۋشىنىڭ مانەرلەپ وقۋىن قاداعالايدى. وقۋشىلار ءبىرىنىڭ قاتەسىن ءبىرى ەستىپ جانە ونى تۇزەتەدى.
ءا) ىشتەي وقۋ. وقۋشىلاردىڭ شاپشاڭ وقۋ دارەجەسىن انىقتايدى. مىسالى، ءمۇعالىم وقۋشىلارعا ىشتەي وقۋ ءۇشىن ءماتىن بەرەدى، قاي جەرگە دەيىن وقۋ كەرەكتىگىن ايتادى، اركىم بەلگىلەنگەن جەرگە كەلگەندە كىتاپتارىن جاۋىپ، مۇعالىمگە بىتىرگەنىن ايتادى. وسىعان قاراپ ءمۇعالىم ولاردىڭ وقۋ شاپشاڭدىعىن انىقتايدى.
ب) ارالاسىپ، كەزەكپەن وقۋ.
ۆ) بۋىنعا ءبولىپ وقۋ.
گ) مانەرلەپ وقۋ.
وقۋشىنىڭ ءماتىندى ءتۇسىنۋ قابىلەتىن ءار ءتۇرلى ءادىس – تاسىلدەر قولدانا وتىرىپ انىقتاۋعا بولادى. بۇل جەردە كۇندەلىكتى ساباق سايىن ءماتىننىڭ ءبىر ءسوزىن قالدىرماي اۋدارىپ، تەك وسىنداي اۋدارما جۇمىسىمەن شەكتەلىپ قالماۋ كەرەك. ول بالالاردى زەرىكتىرىپ، ىنتاسىن كەمىتىپ، ويلانۋ قابىلەتىن تەجەيدى. سول سەبەپتى ءار ءتۇرلى ادىستەردى قولدانۋعا بولادى:
1. ءماتىندى قازاق تىلىنەن ورىس تىلىنە اۋدارۋ؛
2. وقىعان ءماتىننىڭ مازمۇنىن ايتقىزۋ، قازاق تىلىندە جەتكىزۋگە قينالسا، ورىس تىلىندە ايتقىزۋ؛
3. ءمۇعالىمنىڭ سۇراعىنا دايىن جاۋاپ بەرۋ؛
4. بەرىلگەن ماتىندەگى ويدى بىرنەشە سويلەمدەر ارقىلى ايتىپ بەرۋ؛
5. وقىعان ماتىنگە نەمەسە بولىمگە تاقىرىپ قويۋ؛
6. ۇلەستىرمەلى كارتىشكەلەرگە ءماتىندى تۇسىنگەنىن ايتۋعا كومەكتەسەتىن تىرەك سوزدەر جازىلادى. سول بويىنشا ماتىندەگى ويدى اڭگىمەلەيدى؛
7. ءماتىننىڭ مازمۇنىنا ساي كەلەتىن سۋرەتتەردى تاڭداپ الىپ، سولاردى پايدالانا وتىرىپ، اڭگىمە قۇراۋعا بولادى؛
8. جوسپار قۇرعىزىپ، ءماتىننىڭ مازمۇنىن تۇسىنگەندەرىن تىڭداۋ؛
ماتىنمەن جۇمىس ىستەۋ ءمۇعالىمنىڭ جان - جاقتى ىزدەنۋىن، دايىندالۋىن قاجەت ەتەدى. ءمۇعالىم بارلىق جۇمىس تۇرلەرىن قاداعالاپ وتىرۋى ءتيىس. ءماتىندى تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن ارنايى تاپسىرمالار بەرىلەدى، ولار وقىلادى.
ءماتىن بويىنشا تومەندەگىدەي تاپسىرمالار بەرۋگە بولادى:
1. سوزدىكپەن جۇمىس؛
2. جاي سويلەمنەن سۇراۋلى سويلەم جاساۋ جۇمىسى؛
3. سويلەمدەرگە جاۋاپ بەرۋ؛
4. سينونيم، ومونيم، انتونيم سوزدەرىن تابۋ؛
5. سوزدەردى سەپتەۋ، جىكتەۋ جۇمىسى جانە ت. ب.
وسىنداي تاپسىرمالار ارقىلى وقۋشىلار ءماتىندى مەڭگەرەدى. بۇل تاپسىرمالاردى ورىنداۋ بارىسىندا ءمۇعالىم باقىلاۋ جۇرگىزەدى، جىبەرگەن قاتەلەرىن ۇنەمى دەر كەزىندە تۇزەتىپ وتىرۋى ءتيىس.
وسىنداي جۇمىس تۇرلەرىن وتكىزە وتىرىپ، ماتىنمەن جۇمىس جۇرگىزۋ كەزىندە وقۋشىلاردىڭ وي – ءورىسىن دامىتۋعا، تەرەڭ ءبىلىم الۋلارىنا مۇمكىندىك تۋادى. ءماتىن - ادامدار اراسىنداعى تىلدىك قاتىناس، ياعني، ادام ويىن ءماتىن ارقىلى جەتكىزەدى، باياندايدى. ءماتىن - ويلاۋ، حابارلاۋ، قابىلداۋ، بايانداۋ قۇبىلىستارمەن تىعىز بايلانىستى، ادامدار اراسىنداعى تىلدىك قاتىناساتىن ىسكە اسۋىنا نەگىز بولاتىن جۇيەلى تۇلعا.
قازاق ءتىلى ساباعىن وقىتۋدا جاڭا تەحنولوگيانىڭ وزىنە ءتيىمدىسىن قولدانا وتىرىپ وقۋشىنىڭ مۇمكىنشىلىكتەرىنە قاراي دەڭگەيلىك تاپسىرمالار، شىعارماشىلىق جۇمىستار، ءتىل بايلىعىن، سوزدىك قورىن بايىتۋعا ارنالعان ماتىنمەن جۇمىس تۇرلەرىن ۇيىمداستىرۋ. ءمۇعالىم ءاردايىم ىزدەنىستە بولسا عانا، وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسىن جوعارى كوتەرە الادى. ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋ دەگەنىمىز – وقۋشىنى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋ. وسى ماقساتتى العا قويا وتىرىپ، ءتىل ۇيرەتۋدە ماتىنمەن جۇمىس تۇرلەرىن ءتيىمدى پايدالانساق، وقۋشىلاردىڭ قازاقشا سويلەۋ داعدىسى قالىپتاسادى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ورالبايەۆا ن.، جاقسىلىقوۆا ك. ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى. الماتى: انا ءتىلى، 1996.
2. رەسپۋبليكالىق عىلىمي - پەداگوگيكالىق باسىلىم. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ورىس مەكتەبىندە № 9 2004ج.، № 12 2004ج.
3. ورالبايەۆا ف. ش. تىلدىك قاتىناس: تەورياسى جانە ادىستەمەسى.، الماتى، 2000 ج.
ءنۇريلا حاسەن قىزى حامزينا
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
«№40 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ»
كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى
سەمەي قالاسى
You Might Also Like
-
ءتول ءسوز، اۆتور ءسوزى، تولەۋ ءسوز. تىنىس بەلگىسى ءتول ءسوزدى تولەۋ سوزگە اينالدىرۋ جولدارى
-
بيولوگيا پانىنەن ۇبت - عا دايىندىق تەست تاپسىرمالارى
