سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 2 كۇن بۇرىن)
تولە بي الىبەك ۇلى
تولە بي الىبەك ۇلى
(1657-1756 جج.)

الىبەك ۇلى تولە بي (1663-1756) - قازاقتىڭ تاۋكە، بولات، ابىلمامبەت، جولبارىس، ابىلاي حاندارى تۇسىندا مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان اسا ءىرى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ويشىل دانا، ءاز تاۋكە حان قۇرعان «بيلەر كەڭەسىنىڭ» مۇشەسى، اتاقتى شەشەن، ۇلى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى، «جەتى جارعى» دەپ اتالاتىن زاڭدار كودەكسىن شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى. شىققان تەگى ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات تايپاسىنىڭ جانىس رۋىنان. شەجىرەشىلەر «توعىز ۇلدى قۇدايبەردى اۋلەتىنەن تولەگە دەيىن باي دا، بي دە شىقپاعان. ولار «قاراشوعىر» اتانعان قارا شارۋا بولعان» دەگەن دەرەك بەرەدى.

تولە بي كەزىندە وقىعان، ءىرى ساۋاتتى، حالقىنىڭ اقىندىق شەشەندىك ونەرىنەن ءتالىم العان ادام. جاستايىنان ەل اراسىنداعى بيلىككە ارالاسىپ، ادىلدىشىمەن، شەشەندىگىمەن، تاپقىرلىعىمەن توڭىرەگىنە كەڭىنەن تانىلادى.

قازىرگى جامبىل وبلىسىڭداعى شۋ وزەنىنىڭ جاعاسىندا، جايساڭ جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن، 1756 جىلى شىمكەنت وبلىسى، لەڭگىر اۋدانىنىڭ اقبۇرحان ورداسىندا قايتىس بولعان. كازاقتىڭ قوعام قايراتكەرى، اتاعى جەر جارعان شەشەن، ۇلى ءجۇزدىڭ باس ءبيى، "جەتى جارعىنى" جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى. قۇدايبەردى اۋلەتىنىڭ وكىلى بولىپ تابىلاتىن الىبەك ۇلى تولە بيگە دەيىن ەشكىم بي دە، باي دا بولماعان. تولە ءبيدىڭ اتا-بابالارى قاراپايىم شارۋالار ەكەن.

تولە بي ءوز حالقىنىڭ شەشەندىك-پوەتيكالىق ونەرىنىڭ داستۇرلەرىن جاستايىنان بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن، زەردەلى، ساۋاتتى ادام بولعان. 15-20 جاسىنان بيلەردىڭ باس قوسقان جينالىسىنا قاتىسىپ، ءوزىنىڭ ادىلدىگى مەن شەشەندىك ونەرى ارقاسىندا تانىلا باستايدى.

ول كەزدە قازاق پەن جوڭعار حاڭدىقتارى ۇنەمى جاۋلاسىپ جۇرەتىن. تاۋكە حان ولىمىنەن كەيىن قازاق حاندىعى ىدىراي باستادى.ۇلى ءجۇزدى باسقارىپ وتىرعان تولە بي جوڭعار باسقىنشىلارىنا ءبىراز ۋاقىت كىرىپتار بولادى. ولارعا سالىق تولەگەنىنە قاراماستان، تولە بي ساياسي باسقارۋدى ءوز قولىنا الدى. قازاقتاردىڭ باسىن بىرىكگىرىپ، ولاردى جوڭگار بۇعاۋىنان قۇتقارۋدا تولە بي ماڭىزدى ءرول اتقاردى. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا، تولە بي ابىلاي سۇلتاننىڭ ورلەۋىنە دە ىقپال ەتكەن. تولە بي، ورتا ءجۇزدىڭ باس ءبيى قازىبەك كەلدىبەك ۇلى جانە كىشى ءجۇزدىڭ باس ءبيى ايتەكە بايبەك ۇلى ۇشەۋى ءاز تاۋكەنىڭ باس كەڭەسشىسى بولعان. تولە بي تاۋكە حاننىڭ تۇركىستاڭدى قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى قىلۋ، ءۇش ءجۇزدى ءبىر ورتالىققا باعىندىرۋ، ءبىر عانا قازاق حاڭدىعىن كۇشەيتۋ، تۋىس قازاق، قاراقالپاق، قىرعىز جانە وزبەك حالىقتارىنىڭ جوڭعار-ويرات باسقىنشىلارىنا قارسى اسكەري وداعىن كۇرۋ تۋرالى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەنە اتسالىستى.

سونىمەن بىرگە، تولە بي ۇلى ءجۇز بەن رەسەي اراسىندا بايلانىس ورناتىپ، دامىتۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. 1749 جىلى نەمەرە ءىنىسى ايتباي باستاعان ەلشىلىكگى ورىنبور گۋبەرناتورى ي.ي.نەپليۋيەۆكە جىبەرە وتىرىپ، ول رەسەي قولاستىنا وتۋگە دايىن ەكەندىگىن مالىمدەگەن. نەپليۋيەۆ 1749 جىلعى 26 قىركۇيەكتەگى جاۋاپ حاتىندا رەسەيگە قوسىلۋعا دەگەن نيەتىن كۇپتاي وتىرىپ، ەكى ەل ءاراسىنداىى ساۋدا بايلانىستارىن دامىتۋدى قولعا الۋدى ۇسىنعان.

قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋ جانە جوڭعارلاردىڭ باسقىنشىلىق سوعىسگارى كەزەڭىندە تولە بي باسشىعا ءتان قاسيەتىن تانىتا ءبىلدى. جوڭعارلار جاعدايدى پايدالانىپ، قازاق حالقىن جويىپ جىبەرگىسى، ال ءتىرى قالعاندارىن كۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقىسى كەلدى. تولە بي قابانباي، بوگەنباي جونە جانىبەك باتىرلارمەن بىرگە ءبىرتۇتاس حالىق مايدانىن كۇرىپ، ازاتتىق جولىندا كۇرەس جۇرگىزدى.

حالىق اۋىز ادەبيەتىندە تولە بي تۋرالى كوپتەگەن تاريحي اڭىزدار ساقتالىپ قالعان. حالىق اراسىندا تولە بي ايتتى دەگەن ماقال-ماتەلدەر، ناقىل سوزدەر كەڭ تارالدى. شىمكەنتتە، تۇركىستاندا جانە تاشكەنتتتە بيلىك باسىندا بولعان تولە بي ساۋلەتتى عيماراتتار سالۋعا دا بەلسەنە اتسالىستى. تولە بي ەسىمى كۇللى قازاق تاريحىنا قاتىستى ءىرى وقيعالارمەن تىعىز بايلانىستى.

تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا تولە بي «بيلەر كەڭەسىنىڭ» مۇشەسى رەتىندە مەملەكەتتىك ىستەردىڭ وڭ شەشىلۋىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقان، جىل سايىن وتەتەىن بۇكىل حالىقتىق جيىندى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. ول ورتا ءجۇزدىڭ توبە ءبيى كەلدىبەك ۇلى قازىبەكپەن، كىشى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى بايبەك ۇلى ايتەكەمەن بىرگە تاۋكەنىڭ تۇركىستان قالاسىن ورتالىق ەتىپ، ءۇش ءجۇز ۇلىستارىن ءبىر ورتالىققا باعىندىرۋعا، ءسويتىپ بىرەگەي قازاق حاندىعىن نىعايتۋعا، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى باۋىرلاس قىرعىز، قاراقالپاق، وزبەك حالىقتارىنىڭ وداعىن قۇرۋعا باعىتتالعان شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەنە قاتىسادى. بۇل قازاق پەن جوڭعار حاندىقتارىنىڭ اراسى شيەلەنىسىپ تۇرعان كەز بولاتىن.

تاۋكە حان ولگەننەن كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ ىشتەي السىرەۋىنە بايلانىستى تولە بي ۇلى ءجۇزدى بيلەپ، جوڭعار باسقىنشىلارى جەتىسۋدى جاۋلاپ الۋىنا بايلانىستى ءبىراز ۋاقىت سولارعا تاۋەلدى بولادى. ءبىراق ولارعا الىم سالىق تولەپ تۇرعانىمەن، ساياسي بيلىكتى وزىنشە اتقارىپ، «اق تابان شۇبىرىندىدان» كەيىنگى قازاق قاۋىمىن بىرىكتىرىپ، ولاردى جوڭعار فەودالدارىنىڭ ەزگىسىنەن زات ەتۋدە اسا زور ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. ول جوڭعار قونتايشىسىنا الىم سالىق تولەي وتىرىپ، ابىلاي حانمەن، باراق سۇلتانمەن، شاقشاق جانىبەك باتىرمەن، سونداي اق قوقان حاندىعىمەن بايلانىسىن ۇزبەيدى. بۇل رەتتە جوڭعاردىڭ جەتىسۋ جەرىن جاۋلاعان قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى سارى ماندجانىڭ تولە ءبيدىڭ ۇيىندە ءولۋى دە ءبىراز جايدى اڭعارتقانداي.

تولە بي روسسيا مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى قارىم قاتىناستى قالىپتاستىرۋعا كۇش سالدى. 1749 جىلى ورىنبور گۋبەرناتورى ي.ي. نەپليۋيەۆكە ءوزىنىڭ جيەنى ايتباي باستاعان ەلشىلىك جىبەرىپ، روسسياعا قوسىلۋ نيەتىن بىلدىرەدى.

تولە بي جوڭعار بيلەۋشىلەرىنىڭ اراسىنداعى تاق تالاسىن ورشىتە قولداپ، ەجەلگى جاۋدىڭ ىشتەي السىرەۋىنە ىقپال جاسايدى. ابىلاي حان مەن تولە بي تاققا تالاسقان جوڭعار نوياندارىن الما كەزەك قولداي وتىرىپ، اقىرىندا جوڭعار حاندىعىنىڭ قۇلاۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل تولە ءبيدىڭ ابىلاي حانمەن بىرلەسە جۇرگىزگەن سىرت ساياساتىنىڭ ءىرى ناتيجەسى ەدى.

ەل اۋزىندا تولە بي تۋرالى كوپتەگەن تاريحي اڭىزدار ساقتالعان. ونىڭ اتىمەن بايلانىستى ايتىلاتىن ناقىل سوزدەر، ماقال ماتەلدەر، بيلىك كەسىمدەر دە ەل اراسىنا كەڭىنەن تاراعان. تولە بي ەسىمى تەك ۇلى جۇزدە عانا ەمەس، ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدە دە اسا قۇرمەتپەن اتالادى. بۇل ونىڭ بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ءىرى وقيعالاردىڭ ورتاسىندا جۇرگەنىنىڭ ايعاعى. بۇعان تولە ءبيدىڭ زامانداسى، تاعدىرلاسى قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ «تولە بي دۇنيەدەن ءوتتى» دەگەن سۋىق حاباردى ەستىگەندە: « تولە ءولدى دەگەنشە، دۇنيەدەن ادىلەت ءولدى دەسەيشى. ءبۇتىن بيلىككە تولە جەتكەن، ءبۇتىن حاندىققا ەسىم جەتكەن، بۇل ەكەۋىنە كىم جەتكەن؟» دەپ، جەر تايانىپ، كوزىنە جاس الۋى دا كۋالىك ەتەدى. بۇل ءۇش ارىسقا تىرەك بولعان ءۇش اسىلدىڭ ءبىرىنىڭ ەكىنشىسىنە بەرگەن باعاسى. بۇدان اسىرىپ، جەرىنە جەتكىزىپ، ايتۋ مۇمكىن دە ەمەس. ويتكەنى ولار قاسىندا بىرگە ءجۇرىپ، ءبىر ءبىرىنىڭ ءقادىر قاسيەتىن جەتە تانىعان الىپتار عوي!

تولە بي ءوزى 12 جىل بيلىك جۇرگىزگەن تاشكەنتتە، اتاسى ءجۇنىس حاننىڭ قاسىنا جەرلەنگەن.

You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما