InfoHub Logo

ايتەكە بايبەك ۇلى (23. 03. 1644، وزبەكستان، ءقازبيبى تاۋى، قىزىلشا م. — 1700، وزبەكستان، نۇراتا اۋد. سەيىتقۇل قورىمى) — قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان اتاقتى ءۇش ءبيدىڭ ءبىرى، مەملەكەت قايراتكەرى. ءالىم تايپاسىنىڭ ءتورتقارا رۋىنان شىققان. ءامىر تەمىردىڭ باس كەڭەسشىسى وراز قاجىنىڭ بەسىنشى ۇرپاعى. بۇكىل پارسى، وزبەك، قىرعىز، قازاق، كۇراما جۇرتى "سينەسوف بۋا" (جانى پاك جان) اتاعان سەيىتقۇل اۋليەنىڭ - ءۇشىنشى ۇرپاعى. ءا. قوقانعا (1622 — 35) حان بولعان اقشانىڭ نەمەرەسى، سامارقان ءومىرى (1622 — 56) ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ نەمەرەلەس تۋىسى. ايتەكە بەس جاسىندا اۋىل مولداسىنان ساۋاتىن اشقان.

شەشەندىك قاسيەتىنىڭ ەرتە تانىلۋىنا اكەسى بايبەك پەن قوسۋاق ءبيدىڭ ايرىقشا ىقپالى تيەدى. الايدا جەتى جاسىنان باستاپ اتالارى اقشا حان مەن ءجالاڭتوس ءباھادۇر ايتەكەنى ءوز تاربيەسىنە الادى. ول اۋەلى سامارقانداعى ۇلىقبەك مەدرەسەسىندە، كەيىن ءجالاڭتوس ءباھادۇر سالدىرعان، ءسان - ساۋلەتىمەن ايگىلى "ءتىللا - قاري" (التىنمەن اپتالعان)، "شەردور" (ارىستاندى) مەدرەسەسىندە وقيدى. ءدىن، قۇقىق، اسپان الەمى، جاعراپيا، تاريح، ماتەماتيكا پاندەرىن، اراب، پارسى، شاعاتاي، وزبەك تىلدەرىن مەڭگەرىپ شىعادى. ايتەكە اقشا اتاسىنان ەل باسقارۋ، ەلشىلىك بايلانىستار جاساۋ جولدارىن ۇيرەنسە، ءجالاڭتوس اتاسىنان اسكەري قولباسشىلىق داستۇرلەر مەن داعدىلارعا جاتتىعادى. بالانىن ون ەكى جاسىندا ءجالاڭتوس اتاسى، ون بەس جاسىندا اقشا اتاسى دۇنيەدەن وزادى. ايتەكە مەدرەسەنى بىتىرىسىمەن تۋعان اۋىلىنا ورالىپ، اكەسى بايبەكپەن، ۇستازى قوسۋاقپەن بىرگە ەل باسقارۋ ىستەرىنە ارالاسادى.

ءسويتىپ جيىرما ءبىر جاسىندا بۇكىل بۇكارا مەن ساماركان توڭىرەگىندەگى قازاق، وزبەك، قارقالپاق، كۇراما جۇرتىنىڭ باس ءبيى بولدى. ال جيىرما بەس جاسىندا بارشا كىشى ءجۇز حالقى ونى باس بي ەتىپ سايلادى. 1680 ج. سالقام جاڭگىردىڭ جاسى ۇلكەن بالالارى ءۋالى مەن باقىنى ەمەس، كىشىسى تاۋكەنى حان ەتىپ سايلاۋعا قازاق حالقىنىڭ بەتكە ۇستارلارى: انەت بابا، سوقىر ابىز، ەدىگە، مايلى، تولە، قازىبەك، قاراقالپاق ساسىق، قۇراما مۇحاممەد، قىرعىز قوقىم بيلەرمەن بىرگە ايتەكە بي دە ايرىقشا ات سالىستى. تاۋكە تاققا وتىرعاننان كەيىن العاش رەت رەسمي تۇردە ايرىقشا قۇقتى "حان كەڭەسى" سايلاندى.

ايتەكە كىشى ءجۇز جۇرتىنىڭ اتىنان وسى كەڭەستىڭ مۇشەسى بولدى. وسى كەزدە بۇرىنعى "قاسىم سالعان قاسقا جولدىڭ" "ەسىم سالعان ەسكى جولدىڭ" زامان وزگەرىسىنە وراي كەيبىر تۇستارىنىڭ ەسكىرۋىنە بايلانىستى جاڭا زاڭ ۇلگىلەرىن جاساۋ قاجەتتىگى تۋدى. تاۋكە حان جانە جوعارىدا اتالعان بيلەردىڭ قاتىسۋىمەن 1684 ج. "جەتى جارعى" قابىلداندى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن نەگىزى ساقتالىپ وتىرعان ەجەلگى سولون زاڭىمەن (ب. ز. ب. 7 — 6 ع.) تەرەزەسى تەڭ بۇل زاڭنىڭ بىتىراڭقى ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە، جۇرتىمىزدىڭ ءال - اۋقاتىنىڭ ارتۋىنا، اتا داستۇرلەرىمىزدىڭ ساقتالۋىنا، ۇرپاق تاربيەسىنە قوسقان ۇلەسى زور بولدى.

"جەتى جارعىعا" ايتەكەنىڭ ۇسىنعان باپتارىنىڭ ىشىندە ەكەۋى عانا بەلگىلى. ول — "سۇيەك قۇنى”، "ونەر قۇنى". 1685 ج. ءالى سۇلتان مەن قاراپايىم حالىق اراسىنداعى ءبىر جان - جال ۇلكەن داۋعا اينالىپ كەتە جازدايدى. ءالى سۇلتاننىڭ ەسەرسوق بالاسى ءبىر كەدەيدىڭ سۇلۋ، اقىن، ءانشى - دومبىراشى قىزىنا دەگەنىمە كونبەدىڭ دەپ ابدەن وشىگىپ الادى. بۇركىت ۇستاپ، قۇس سالاتىن اڭشىلىعى بار ەكەن. دەگەنىنە كونبەيتىنىنە كوزى جەتكەن جىگىت ءبىر كۇنى قىز قىزىل ورامال تارتىپ، ۇيدەن ۇزاي بەرگەندە، بۇركىتىن ءشۇيىلتىپ، قاستاندىق جاسايدى. بۇركىت قىزدىڭ باسىن مىلجالاپ ولتىرەدى.

اشىنعان اعايىندارى تورەدەن قۇن سۇرايدى. ءالى سۇلتان ولاردى ماڭىنا جولاتپاي، بارعان بيلەردى يت قوسىپ قۋىپ جىبەرەدى. اقىرى، ەل اراسى "تورەجاق،"، "قاراجاق،" بولىپ ەكىگە جارىلا باستايدى. ەڭ سوڭىندا قۇن سۇراۋشىلار جاعى ايتەكەگە كەلىپ ءوتىنىش جاسايدى. ايتەكە قاسىنا سىرگەلى باتىرى كازىبەك ۇلى جابايدى، بايباقتى باتىرى شولاندى ىلەستىرىپ ءالى سۇلتانعا بارادى. ايتەكەنىڭ ايبارىنان ىعىساتىن ءالى سۇلتان امالسىز قۇن تولەۋگە كەلىسەدى. الايدا ايتەكە قىز قۇنىنا قوسىمشا ونىڭ ونەرلى ەكەنىن ايتىپ، "ونەر قۇنىن" جانە قىزدىڭ جوقتاۋشىلارىن كەلەكە قىلىپ، سۇيەك سىندىرعانى ءۇشىن "سۇيەك قۇنىن" تولەۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل ەكى قۇننىڭ ءارقايسىسى نەگىزگى قۇننىڭ جارتىسىنا تەڭ ەكەن. ءسويتىپ ايتەكەنىڭ قاھارىنان قايمىققان ءالى سۇلتان تولىق ەكى قۇن تولەۋگە ءماجبۇر بولادى. بۇل ايتەكەنىڭ اتا ءداستۇر - سالتىنا جەتىكتىگىمەن بىرگە ونەرگە، ونەرلى ادامعا ايرىقشا قۇرمەتىن كورسەتەدى.

ايتەكە شەشەندىگىمەن، "قارا قىلدى قاق جارعان" ادىلدىگىمەن بىرگە جوڭعارلارمەن بولعان ۇرىستاردا قول باستاعان باتىر دا. 1685 ج. نۇراتا ماڭىنا شابۋىل جاساعان قالدان - بوشاقتىنىڭ ون مىڭ جاساعىنا نۇراتا، قىز ءبيبى، اقتاۋ، تامدى، كەنيمەح توڭىرەگىندەگى الشىندار مەن قاراقالپاقتاردان جانە قۇرامالاردان جينالعان بەس مىڭ قول اسكەرىمەن ايتەكە قارسى اتتانادى. ول اۋەلى قالدان - بوشاقتىنىڭ ءوز اكەسىنەن ەمەس، ەسىگىندە جۇرگەن جۇڭگو قۇلدان تۋعانىن بەتىنە باسىپ جەرگە قاراتادى. ىزىنشە جان الىپ - جان بەرگەن سوعىس باستالادى دا، ءبىر كۇنگە سوزىلادى. كەلەسى كۇنى ايتەكەگە سامارقاننان، بۇقارادان قالىڭ اسكەر كومەككە كەلە جاتىر دەگەن قاۋەسەتتى ەستىپ، قالدان - بوشاقتى نەگىزگى جاساعى قالعان سايرام توڭىرەگىنە شەگىنىپ كەتەدى. سول جىلى سايرام تالقاندالىپ، جىل سايىن كۇلتوبەدە ءوتىپ جۇرگەن "حان كەڭەسى" بولماي قالادى. بۇدان كەيىنگى قازاق جيىنى قاراقۇمدا جانە تاۋكە حان ورداسىن تىككەن تۇركىستان ماڭىندا بولعانى تاريحتان ءمالىم. قازاق ساحاراسىنا كوز تىككەن كورشى ەلدەردەن قاۋىپتەنگەن ايتەكە بي 1698 - 99 ج. تۇركىستاندا وتكەن ۇلكەن ەكى جيىندا مىناداي ۇسىنىس جاسايدى:

رەسەيمەن، قىتايمەن نە باسقا ءبىر ەلدەرمەن وداق جاساۋدىڭ ەشبىر قيسىنى جوق. ولاردىڭ كوكسەگەنى تەرەزەسى تەڭ وداق ەمەس، قازاقتاردى قايتكەندە دە بودان ەلگە اينالدىرۋ. قازاق جۇرتى ءالى دە ىرگەسى مىقتى ەل بولا الادى. ويتكەنى قاراماعىنداعى قاراقالپاقتار مەن كۇرامالاردى ەسەپتەمەگەندە، ءالى ءوز جۇرتىنان سەكسەن مىڭدىق، قول جيناي الادى. شەكارا ايماقتارىندا اسكەري سوعىس ادىستەرىنە ۇيرەتىلگەن جاساقتار ۇستايىق. شەكاراعا تاياۋ اۋىلداردى ىشكى بەتكە كوشىرەيىك.
مال - مۇلىكتى ايامايىق. رەسەيدەن، قىتايدان، حيۋادان جانە بۇقارا مەن تۇرىكتەردەن قارۋ - جاراقتى ەپتەپ ساتىپ الايىق. اسكەري ادىستەرگە ابدەن جەتىلگەن تۇراقتى جاساق ۇستاۋ ءۇشىن كەرەكتى قاراجاتتى تورەلەردەن، سۇلتانداردان، اۋقاتتى ادامداردان جينايىق...

بۇكىل قازاق جاساعى ءبىر قولباسشىعا باعىنسىن. قولباسشى رەسەي، جۇڭگو، تۇرىك نە ەۋروپانىڭ اسكەري ونەرى جەتىك ءبىر ەلىندە وقىتىلسىن. ول ءوزى شەشەن، باتىر، كوپتى كورگەن كوسەم، ەلشىلىك جۇمىستاردى جاقسى بىلەتىن ادام بولسىن. ول تەك "حان كەڭەسىنە" عانا باعىناتىن جانە ايرىقشا قۇقتى ادام بولسىن.
قولباسشى قارادان شىققان ادام بولسىن. ويتكەنى تورە اراسى تاتۋ ەمەس، قاي - قايسىسى دا حاندىق جولىندا قاراباستارىن ويلاۋدان ءارى اسا المايدى دەيدى.
بايبەك ۇلى ايتەكە بي قازاقتىڭ تاۋكە، بولات، سامەكە، ابىلمامبەت، ابىلاي حاندارى تۇسىندا مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ءاز تاۋكە حان قۇرعان «بيلەر كەڭەسىنىڭ» مۇشەسى، اتاقتى شەشەن، كىشى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى، «جەتى جارعى» اتالاتىن زاڭدار كودەكسىن شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى. شىققان تەگى – كىشى ءجۇزدىڭ الشىن تايپاسىنىڭ ءالىم رۋىنان.

«توبىقتى انەت بيدەي باتالى بول، كىشى ءجۇز ايتەكەدەي اتالى بول» دەپ اتاقتى سەگىز سەرىنىڭ باتاسىندا ايتىلعانداي، ايتەكە بي اتالى تۇقىمنان. ونىڭ ارعى اتاسى سەيىتقۇل جادىك ۇلى شىعاي حاننىڭ سەرىگى بولعان. شىعاي حان بۇحاردىڭ ابدوللا حانىمەن وداقتاس بولىپ، سىرداريانىڭ ساعاسىنداعى قونىسىن تاستاپ، سامارقاننىڭ تەرىسكەيىندەگى نۇراتا تاۋىنا كوشكەندە، سونىمەن بىرگە قاراۋىنداعى ەلىن ەرتىپ، قوتارىلا كوشىپ كەلەدى. وسى سەيىتقۇلدىڭ سەگىز بالاسىنىڭ ءبىرى - ايتەكە ءبيدىڭ اكەسى اقشا دا، ءبىرى - كەيىن سامارقاننىڭ بيلەۋشىسى بولعان، قازاق حانى سالقام جاڭگىر 600 جاۋىنگەرمەن جوڭعار قوڭتايشىسى باتىردىڭ 50 مىڭ اسكەرىنىڭ وتىندە قالعاندا، دەر كەزدە كومەككە جەتىپ، قازاق قولىنا ايتۋلى جەڭىستى سۋىرىپ اپەرەتىن اتاقتى ءجالاڭتوس ءباھادۇر. ءجالاڭتوس سامارقانعا ءامىر بولعاننان كەيىن اعاسى اقشانى قوقاننىڭ حانى ەتىپ سايلاتادى.

ۇلىقبەك مەدرەسەسىندە وقىپ، ءتالىم العان ايتەكە اۋەلى اتاسى اقشا حاننىڭ، اتاسى ولگەننەن كەيىن اعاسى ءجالاڭتوستىڭ تاربيەلەرىندە بولىپ، ەل باسقارۋ ىستەرىنىڭ قىر سىرىمەن تانىسادى. ونىڭ وسى كەزدە كورگەنى مەن بىلگەنى كەيىن تاۋكە حاننىڭ اتا زاڭى ىسپەتتى «جەتى جارعىنى» شىعارۋعا قاتىسقاندا دا ايتەكەگە وسى العان ءبىلىم مەن جيعان تاجىريبەنىڭ كوپ كومەگى تيگەن بولۋ كەرەك.

ءبىر جاعىنان جۇڭگو، ءبىر جاعىنان جوڭعار، ەندى ءبىر جاعىنان ورىس - كازاك جەرىن تورلاپ، شەكاراعا اسكەرلەرىن شوعىرلاندىرعان قيىن كۇندەردە ايتەكە بي تولە بيمەن، قازىبەك بيمەن بىرىگە وتىرىپ، ەلدى، جەردى قورعاۋعا بەلسەنە ارالاسادى. مارتوبە مەن كۇلتوبەدە كۇندە جيىن كەزىندە التى الاشتى اۋزىنا قاراتقان سول ۇشەۋدىڭ بىرەۋى - وراق اۋىز، وت ءتىلدى ايتەكە بي ەل باسىنا تەرىستىك شىعىستان قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ كەلە جاتقان قارساڭدا ءبىر ماقساتتا تىزە اجىراتپاي تالاي جىل بىرگە كۇرەسكەن سەرىكتەرىن تاستاپ، دەرتتى بولىپ، اتا جۇرتىنا - نۇراتا تاۋىنا ورالادى. ول دەرت اللانىڭ جىبەرگەن اۋرۋى ەمەس، «تۋرا بي تۋعانىنا جاقپايدى» دەپ، ەل تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەدە بەت پەن بەدەلگە قاراماي تۋراسىن ءتىلىپ ايتقان ءبيدىڭ ءسوزىن كەك تۇتقان سۇلتانداردىڭ قاستىعى ەدى.

اتا جۇرتقا كەلەر الدىندا تولە بي، قازىبەك بي سەكىلدى ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىنە سالەم رەتىندە جولداعان ۇزاق تولعانىسىندا ايتەكە بي: «ەلىنەن ايىرىلعان ەر باقىتسىز، جەرىنەن ايىرىلعان ەل باقىتسىز. قۇدايىم ونداي كۇندى ماعان كورسەتپەگەي!» دەگەن ەكەن. ەلىم دەگەن ەردىڭ تىلەگى اق قوي قاشاندا. كوكىرەگى داڭعىل دانا بي ءوزى تىلەگەنىندەي ەلىنىڭ «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراعانىن كورمەي، بۇ جارىق دۇنيەمەن حوش ايتىستى.

ەل ىشىندەگى ءبىرى ورعا؛ ءبىرى سورعا تارتقان الاۋىزدىق سولاردىڭ ءىسى دەيدى. ايتەكەنىڭ بۇل ۇسىنىستارى تولە، قازىبەك سەكىلدى ەل باسقارعان بيلەر تاراپىنان قولداۋ تاپقانىمەن، سۇلتاندار مەن تورەلەر، اسكەرگە جينالاتىن مول شىعىندى اۋىرسىنعان بايلار قارسى شىعىپ، ءتۇرلى سەبەپتەر ايتىلىپ، اقىرىندا قابىلدانبايدى. ەل اۋزىندا ايتەكە ايتقان بيلىك، شەشەندىك سوزدەر، تولعاۋلار، باتالار كوپ ساقتالعان. ول تۋرالى اڭىز اڭگىمەلەر مەن جىرلار دا جەتكىلىكتى. سونىڭ ءبىرى اۆتورى بەيمالىم، "ايتەكە بي" دەگەن ۇزاق داستان. ءبيدى حالىق "ايىر ءتىلدى ايتەكە" دەپ اتاعان. ايتەكە قايتىس بولعاننان كەيىن نۇراتا تاۋى ماڭىن مەكەندەگەن ءتورتقارا اۋىلدارىنىڭ كوپشىلىگى سىر بويىنا كوشىپ كەتكەن. ايتەكەنىڭ تىكەلەي ەزىنەن تارايتىن التىنشى - جەتىنشى ۇرپاقتارى مەن اتالاستارى قىزىلوردا، اقتوبە وبلىستارىندا، ءبىرقاتارى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ناۋاي وبلىسىنداعى نۇراتا اۋدانىندا تۇرادى. اقتوبە وبلىسىنىڭ بۇرىنعى قارابۇتاق جانە كومسومول اۋداندارى بىرىكتىرىلىپ، ءقازىر ايتەكە اۋدانى دەپ اتالادى.