تۇلپار
ءى
سامال جەلدى، سارى بەلدى، شالقار كولدى، كەرىلىپ جاتقان كەر دالا، اسقاقتاعان اسقار تاۋ.
بەرليننەن جاڭا قايتىپ كەلە جاتقان بۇل ەكى جىگىتتىڭ تۋىپ ەسكەن جەرلەرى وسىنداي كوركەم سۇلۋ ەدى. ولاردىڭ التى جىل بويى اڭساي كۇتكەن ارماندارىنىڭ ەڭ اسىلى دا سول تۋعان جەرلەرىن ءبىر كورۋ ەدى. سول اسىل ارماندارىنا بۇگىن جەتۋ ءۇشىن بۇلار وبلىس ورتالىعىنان ەرتە شىققان بولاتىن.
مۇنىڭ ءبىرى — مايداندا جۇرگەندە ەرلىگىمەن دە، كورەگەندىگىمەن دە كوزگە تۇسكەن وتكىر كوزدى، ورتا بويلى، ءتۇرى قارا تورى، كوڭىلى اقجارقىن جالاۋ دەيتىن .جىگىت. ەكىنشىسى — توڭق ەتپە تومىرىق مىنەزى بار، ءتۇرى تۇكسيگەن، بويى ۇزىن بولسا دا ويى قىسقاراق، قىزىل شىرايلى جىگىت، اتى سۇلەي.
ەكەۋى دە ءبىر جىل تۋىپ، ارقاعا بەلگىلى كوككۇمبەز دەيتىن تاۋدىڭ باۋىرىندا بىرگە وسكەن ادامدار. ەكەۋىنىڭ دە ەڭ الدىمەن كورمەگى — سول كوككۇمبەزدىڭ اسپانمەن تىلدەسكەن اسقار توبەسى.
ەكەۋىنىڭ دە قيال قۇسى شارىقتاپ، كوككۇمبەزدىڭ ساي-سالاسىن تەگىس شارلاپ تاماشاعا باتىپ كەلەدى. اسىرەسە، تاۋىنان تالاي تۇلكىنى، دالاسىنان تالاي قاسقىردى سوعىپ، قىزىعىنا تالاي باتقان جالاۋدىڭ كوز الدىندا ءبارى سايراپ تۇر. ءبىراق كوككۇمبەز مەجەلى جەردەن كورىنسە دە بۇلاردى بيمەن قارسى العىسى كەلگەندەي قۇلپىرا كولبەڭ قاققان ەركە ساعىم جول بويىنداعى الاسا بەلدەردى دە اسقاقتاتا اكەتىپ كوزدى الىسقا جىبەرمەي تۇر.
ەرتە تۇرعاندىقتان ۇيقىلارى كەلدى مە، جوق الدە كوپتەن بەرى ەلگە جەتۋدى اڭساپ الاسۇرعان جۇرەكتەرى ەندى سابىرلاندى ما، كوزدى الىسقا جىبەرىپ ءۇنسىز كەلە جاتىر ەدى، ماشينا جۇلدىزداي اققان بەتىمەن ءبىر بەلەسكە شىعا كەلگەندە قارسى الدارىنان كوككۇمبەز كوزگە كەسەك تۇسە كەتتى. سول-اق ەكەن ەكەۋى دە بالاشا قۋانىپ.
— كۇمبەز، كوككۇمبەز!— دەدى ايعايلاپ. ساعىنىشتى جۇرەكتەن شىققان ۇنمەن بىرگە كوزدەرىنەن ىستىق جاس تا ىرشىپ كەتتى.
شىركىن، تۋعان جەر-اي، نەتكەن مۇنداي ىستىق ەدىڭ؟ - دەدى جالاۋ كوڭىل تولقىنىن توقتاتا الماي ەگىلىپ.
ءوز ۇياسىنىڭ بيىك-الاساسىن اڭعارمايتىن قىرانداي ول دا ءوز تۋعان جەرىنىڭ قانداي سۇلۋ ەكەنىن بۇل كۇنگە دەيىن اڭعارماعان ەكەن، ءدال وسى ساتتە ونىڭ كوزىنە جەر شارى ءبىر ۇلكەن ساراي دا، كوككۇمبەز سول سارايدىڭ كۇمبەزىندەي كورىندى. كوككۇمبەزدىڭ توسىندەگى كۇمىس سۋى سىلق-سىلق كۇلىپ جاتاتىن كوك قاسقا بۇلاقتار؛ جازدا ساياسى، قىستا پاناسى مول، قالىڭ قاراعايلار؛ وزبەك قىزىنىڭ تالداپ ورگەن شاشىنداي شىڭىنان تارامدالا اعىپ كەلىپ، دارياعا اينالاتىن وزەندەرى مەن باۋرايىنداعى ايناداي جارقىراعان كولدەرى؛ كولدەرىندە سۇڭقىلداعان اققۋ مەن شىڭىندا ساڭقىلداعان قىراندارى؛ ورمانىندا سايراعان بۇلبۇلدارى دا بۋلاردى ساعىنا كۇتكەندەي بۇگىنگى كۇنى سولاردىڭ ءبارى دە بۇلاردى قارسى الۋعا ازىرلەنگەندەي سەزىلەدى.
كورىكتى كۇمبەزدىڭ تەك توبەسى كورىنگەن سوڭ ەكەۋى دە ۇيلەرىنە جەتكەندەي ءبىر-بىر قۇشاقتاسىپ تا الدى. قۇشاقتاسۋدىڭ سوڭىنان ەجەلگى قۇرداستىق ازىلدەرىن باستاپ تا جىبەردى.
بۇل قۇرداس بولعاندىقتان قانشا قاتتى قالجىڭداسسا دا بىرىنە-بىرى كەك ساقتامايتىن دوس دوس ەدى. ءدال سوعىس باستالاتىن كۇنى ەكەۋى ءبىر ات ساۋداسىن ىستەيمىز دەپ ءبىرىن-بىرى كورگىسىز بولىپ كەتكەن-دى. سونان بەرگى وتكەن التى جىلدىڭ ىشىندە بۇلاردىڭ بەتپە-بەت كەزدەسكەنى دە، تاتۋ قۇربىشا ازىلدەسكەنى دە وسى بولاتىن.
ءازىلدى باستاعان — جالay، ول سۇلەيدىڭ بەتىنە كۇلىمسىرەي از قاراپ تۇردى دا:
— اپىراي، بۇرىن اراز بولساق تا، ەندى سەنى اياپ كەلە جاتقانىمدى كوردىڭ بە؟—دەدى باسىن شايقاپ.
— نە ءۇشىن؟
— اناۋ پىلپىق سارى ايەلىڭ بۇگىن سەنى قاسىنا جۋىتپاي ما دەپ قورقىپ كەلەمىن.
— نەگە؟— دەپ، سۇلەي شوشىپ كەتتى.
— ەگەر مەنى كورسە، ايەلىڭنىڭ سەنەن اينىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان سەن ونى مەن وتىرعان جەرگە جىبەرە كورمە،
جالاۋ وسىنداي تۇسىنىكسىز شالىس سوزدەرىن قويعان جوق تا، سۇلەي «نەگە؟» دەگەن سۇراۋىن توقتاتقان جوق. وعان جالاۋدىڭ ءسوزى قانداي تۇسىنىكسىز بولسا، ويى دا قاداي تۇسىنىكسىز بولدى.
— نەسىنە جاسىرايىن،— دەدى جالاۋ ەندى سالقىن ك\قاندانا سويلەپ،— ەلدەن العان سوڭعى حابارعا قاراعاندا ەكەۋمىزدىڭ ايەلىمىز ءباس تىگىسكەن كورىنەدى. ايەل دەگەندەر كورسەقىزار كەلەدى عوي. سەنىڭ انە ءبىر جىلعى ايتقانىڭ راس ەكەن، مەنىڭ ايەلىم دە كورسە قىزار بولىپ كەتىپتى.
— ا، سولاي ما ەكەن! سەن سوندا ماعان سەنبەگەن ەدىڭ عوي،— دەپ، سۇلەي ىشىندەگى سۇيسىنگەندىكتى اڭعارماي سەزدىرىپ الىپ ەدى. جالاۋ مۇڭايا ءتۇستى دە:
— ءيا، ايەل دەگەندەر وپاسىز، — دەپ كۇرسىنىپ.
سۇلەي ونىڭ نە ءۇشىن كۇرسىنگەنىنە دە تۇسىنگەن جوق. ول جالاۋدى ايەلىنىڭ ءبىر جات قىلىعى ءۇشىن كۇيىنىپ كەلە جاتىر دەپ ۇقتى دا:
— نەمەنە، ايەلىڭ ءبىر جامانشىلىق ىستەگەن بە؟— دەپ، ىشكى سىرىن ەندى سەزدىرگىسى كەلمەي وڭىندەگى ءسۇيسىنۋ بەلگىسىن جالعان تۇنەرۋمەن بۇركەپ جىبەردى.
— ەگەر سەن جاۋمەن جاقسى سوعىسساڭ،— دەدى جالاۋ نىقتاپ تۇرىپ،— ونىڭ ماعان ىستەيتىن جامانشىلىعى وتە ۇلكەن ەكەن، ەندى تۇكتە ىستەمەس، قايتا سۇيسىنەر دەيمىن.
جالاۋدىڭ بۇل ءسوزى دە سۇلەيگە تۇسىنىكتى بولعان جوق. ءارى ونىڭ «جاۋمەن جاقسى سوعىسساڭ» دەگەن ءسوزى جانىنا باتىن كەتتى دە:
— ەي، ايتار بولساڭ جوندەپ ايتشى ءوزىڭ،— دەپ، دۇڭك ەتە ءتۇستى.— سەنىڭ ايەلىڭمەن ەكى ارادا مەنىڭ جاۋمەن قالاي سوعىسقانىمنىڭ نە قاقىسى بار؟
— ايەلدەردىڭ ءباس تىگىسكەنىن جاڭا ايتقان جوقپىن با؟— دەدى جالاۋ وڭىندەگى كۇلكىنى كورسەتكىسى كەلمەي قىرىن قاراي بەرىپ،— ەگەردە مەن وردەندى سەنەن از اكەلسەم جانات انتۇرعان ءوزىنىڭ ماعان ارناپ التى جىل بويى ماپەلەپ وسىرگەن بوز تۇلپارىن مەن مايداننان كەلگەن كۇنى الدىما كولدەنەڭ تارتاتىن بولىپتى.
بۇل سوزگە سۇلەي تاڭدانىپ قالدى.
— تۇلپار! و قايداعى تۇلپار؟
— انا جىلعى وزىڭنەن الاتىن بوز قۇلىن شە؟
— تۇلپار دەپ كەلە جاتقانداعىڭ سول ما؟
— تۇمسىعىڭدى كوتەرمەي-اق قوي، ونىڭ قانداي تۇلپار ەكەنىن بۇگىن بولماسا ەرتەڭ كورەرسىڭ. ونان دا قۋ تىزەڭدى قۇشاقتاماۋدىڭ قامىن ويلا. مىنادان باسقا وردەنىڭ بار ما ەدى؟— دەپ جالاۋ سۇلەيدىڭ «قىزىل جۇلدىز» وردەنى تاعۋلى تۇرعان وڭ جاق كوكىرەگىن سۇق قولىمەن قاتتى نۇقىپ قالىپ ەدى، ونىڭ قولى قاتتىراق ءتيىپ كەتتى مە قالاي، سۇلەي:
— جوق،— دەپ، ىڭق ەتە ءتۇستى.
— ەندەشە قاتىنىڭنان ايىرىلىپ قۋ تىزەڭدى قۇشاقتادىم دەي بەر. ەگەر سەن مەنەن وردەندى از اكەلسەڭ قاتىنىڭ سەنەن كەتەتىن بولىپتى. ەكى ايەلدىڭ سوسياليستىك جارىسى سولاي كورىنەدى.
سۇلەي سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي ءۇنسىز وتىرىپ قالىپ، جالاۋ ونىڭ قىتىعىنا ونان سايىن تيە ءتۇستى.
— ەگەر تارلان اتتى وزىمە قايتىپ بەرسەڭ،— دەدى ول سەندىرە سويلەپ،—وردەنىمنىڭ قاق جارتىسىن بەرەيىن. ايەل كەرەك بولسا — تارلان اتتى قي، ات كەرەك بولسا — ايەلىڭدى قي. ەكىنىڭ ءبىرى. مەن مۇنى سەنى اياعاندىقتان ايتىپ كەلەمىن، ايتپەسە قان توگىپ العان وردەندى ءبىر ات تۇگىل مىڭ اتقا دا بەرۋگە بولمايدى عوي.
ونىڭ مۇنى ايتقانداعى ويى مۇنان التى جىل بۇرىنعى ايتقان ءبىر ىلاس ءسوزى ءۇشىن سۇلەيدى وسىلاي الداپ اپارىپ ەلگە كۇلكى ەتۋ ەدى. ول جالاۋ نە ايتسا دا سەنبەۋگە بەكىنىپ العان ەكەن، قولىن ءبىر سەرمەدى دە:
— بىلەم سەنىڭ ويىندى بىلەم، ءبىراق، ونىڭ بولا قويماس — دەدى بىلگىشسىنىپ، ونىڭ بىلگەن تۇگى دە جوق، بوس قوقانلوقى ەدى. سول قوقانلوقىسى جالاۋدى بوگەپ تاستادى.
جامان كىسىگە ءسوز ايتساڭ، الدايدى دەپ نانبايتىن ادەتى-اۋ دەدى.
— نە دەسەڭ دە مەن ساعان سەنبەيمىن. ونان دا اۋىزىڭدى اۋىرتپا
— وندا ءوز وبالىڭ وزىنە.
جالاۋ سۇلەيدى ەندى الدامباسىن سەزدى دە الىسقا كوز جىبەرىپ كۇندى ەسكە ءتۇسىردى.
ءىى
قاسقىر! قاسقىر!
ەلدىڭ وسىناۋ سۇرەنى سۋىق ايعايى جازعى تاڭنىڭ تاڭعا جايلى سامالىن دا، راحاتىن دا بۇزىپ جىبەردى. ول عانا ەمەس قاسقىردىڭ كەسىرى وتاسقالى ارالارىنان قىل وتپەگەن جالاۋ مەن جاناتتىڭ بالداي ءتاتتى تۇرمىسىن دا جiبەرە جازدادى.
قاسقىر دەسە قانى قايناپ كەتەتىن ەلدىڭ ادەتى عوي، اششى ايعاي العاش شىققاندا قوي فەرماسىنداعىلاردىڭ جالاۋدان باسقاسىنىڭ ءبارى بالا-شاعاسىنا دەيىن ورە تۇرەگەلدى. ايتاقتاي جۇگىرگەن ەلدىڭ ايعايى دا يتتەردىڭ يتتەردىڭ الىستاپ بارادى. الىستان قويشىلاردىڭ اشۋلى ايعاي دا كەلىپ جاتىر. ءبىراق، جالاۋدىڭ ويانار ءتۇرى جوق. ول العاش ايعاي شىققاندا ءبىر سەلك ەتىپ ەكىنشى جاعىنا قاراي اۋناپ ءتۇسىپ ەدى، سول بەتىندە ءالى جاتىر.
ول اۋداننان تاڭعا جاقىن عانا كەلىپ توسەگىندەگى تاڭعى ۇيقىنىڭ راحات قۇشاعىندا جاتىر ەدى. جەتى جاسار ەرمەگى جۇگىرىپ كەلىپ ەسىكتەن كىرە:
— جاكە، قاسقىر، قاسقىر!—دەدى بار داۋسىمەن.
ول اتاسى الدياردىڭ قولىندا وسكەندىكتەن تۋعان اكەسى جالاۋدى كوڭىلى تۇسسە «جاكە»، تۇسپەسە جالاۋ دەپ، تۋرا اتايتىن. ءداپ بۇل جولعىسى كوڭىلدىڭ ونداي كۇيىنەن ەمەس، اكەسى بازارلىق اكەلمەگەن سوڭ وكپەلەپ ءتۇن ىشىندە اتاسى مەن اجەسىنە كەتكەن-دى. قاسقىر ونىڭ دا قانىن قىزدىرعان بولۋ كەرەك، تۇندەگى وكپە ەسىندە دە جوق سياقتى، «جاكەلەپ» كەلىپ باس سالدى.
ەگەر ءدال وسى ساتتە ءوزىنىڭ ايەلى جانات كەلىپ بەلدەۋدە تاڭاسىپ ۇرعان تارلاندى شەشە باستاماعاندا جالاۋ بالاسىنىڭ ايعايىنا ويانباۋى مۇمكىن ەدى. ەلدىڭ ايعاي شۋىنا ەلىرىپ، الاسۇرىپ تۇرعان تارلان ات جاناتقا، «سەن اۋرە بولما» دەگەندەي قاتتى وسقىرىپ قالدى دا، جەردى تارپىپ-تارپىپ جىبەردى'.
— ول كىم-اي؟—دەدى جالاۋ شوشىپ ويانىپ.
— قاسقىر!—دەدى ەرمەك ونىڭ قۇلاعىنا ايقايلاپ.
— نە دەيدى، قاسقىردىڭ بەلدەۋدەگى اتتا نەسى بار؟
— قاسقىر ەمەس مەن،— جاناتتىڭ داۋسى شىقتى.
— ە، سەنىڭ اتتا نەڭ بار؟
— ءبورى ەلدىڭ قويىنا شاپسا، ونى سوعاتىن ەر جىگىت ۇيىقتاپ جاتسا، اتتا نەگە جۇمىسىم بولماسىن.
جاناتتىڭ بۇل ءسوزى جالاۋدىڭ ۇيقىسىن شايداي اشىپ جىبەردى. ويتكەنى ول ايەل مىنگەن بايگە اتتىڭ باعى بايلانادى دەگەن ەسكى ۇعىمنان ءالى ارىلعان ەمەس تە، جاناتتى قانشا جاقسى كورسە دە وسى ۋاقىتقا دەيىن تارلانعا ءبىر مىنگىزگەن ەمەس. الدا-جالدا تارلاندى جانات سۇراپ قالسا قايداعى جوق سىلتاۋدى ايتىپ الداي، سالاتىن، بۇل جولى الداۋدى دا ويلاعان جوق:
— قوزعالما، ءوزىن قۋامىن،— دەگەننەن باسقا ءسوز دە ايتپاي، زىلدەي باسقام اۋىر ۇيقىنى سىلكىپ تاستاپ، توسەكتەن قارعىپ ءتۇستى دە تەز كيىنە باستادى.
وسى كەزدە اۋلاقتا تۇرعان اكەسى الدياردىڭ:
— و، تۋماي كەت جالاۋ، تۋماي كەت. قاسقىردىڭ جالعىز قۇلىندى جارىپ كەتكەنى مىناۋ، ونىڭ ءالى ۇيىقتاپ جاتقانىن قاراشى،— دەگەن ءسوزىن جالاۋ ەستىپ قالدى دا، سىرتقا قالاي تەز شىققانىن دا بىلگەن جوق.
جالاۋ تارلان اتپەن تالاي قاسقىرعا قان قۇسقىزعان بولاتىن. وسىدان ءدال ءبىر اي بۇرىم بوساعادا بايلاۋلى جاتقان بولتىرىكتىڭ ەنەسىمەن جەتى بىردەي ۇيالاسىن دا سوعىپ اكەلگەندى. سونان بەرى ەرمەك، اكەسى قۋسا جەتكىزبەيتىن قاسقىر جوقتاي كورەتىن. سوندىقتان ول جالاۋدىڭ «ءوزىم قۋامىن» دەگەن ءسوزىن ەستىگەننەن كەيىن الاقايعا باسىپ ەكى سانىن شاپالاقتاي جونەلدى،
ءبىراق، ەرمەك تە، جانات تا، ءتىپتى الديار اقساقال مەن جالاۋدىڭ ءوزى دە وسى قاسقىردىڭ كەسىرىنەن ءۇي ءىشىنىڭ بۇگىن قيان-كەسكى بولاتىنىن سەزگەن جوق. ول عانا ەمەس، وزدەرىنىڭ ءبىر ادامىنداي كورەتىن تارلان اتتىڭ وسى كەتكەننەن بۇل ۇيگە ەندى قايتىپ كەلمەيتىنىن دە ەشقايسىسى سەزگەن جوق.
قوي فەرماسى وتىرعان وزەن مەن كوككۇمبەزدىڭ اراسى كەرىلىپ جاتقان كەڭ دالا بولاتىن. وسى كەڭ دالادا جاڭاعى قاسقىر كەتىپ بارادى. بەتى — كوككۇمبەزدىڭ بيىگى. جالاۋدىڭ تاقىمى تارلانعا تيگەندە قيىرداعىنى شالعىش قىران كوزى بارىپ سول ايدالاداعى قاسقىرعا ساپ ەتتى.
— اپىراي، مىناۋ الدەن تاۋعا تارتتى، كارى قاسقىر ەكەن عوي، — دەدى جونەلە بەرىپ.
ول اڭدى: «كوزدىڭ» قۇرتى، كوزىڭ تۇسكەندە كوڭىلىڭدى توقتاتۋ دەۋشى ەدى، ءسىرا، سونىسى راس بولۋ كەرەك، قاسقىردىڭ قاراسىن كورىسىمەن كوزى تۇنىپ، كەتتى دە، جاناتتىڭ:
— سويىلىڭدى الماۋشى ما ەدىڭ؟ — دەگەن ءسوزىن دە ەستىمەستەن تارلانعا قامشىنى ءبىر باسىپ جىبەرىپ قۇيعىتا جونەلدى.
جابىلا قۋعان اۋىل يتتەرىنەن قۇتىلىپ، الدەن ۇزاپ شاپقاننان كەيىن مۇنان ءبىراز بۇرىن وسى جالاۋدىڭ قولىنا تۇسكەن كۇشىگى مەن قانشىعىن ەسىنە ءتۇسىردى مە، جوق الدە قارنى اشىپ جانىمەن قايعى ما، كىم ءبىلسىن، اۋىق-اۋىق تۇمسىعىن اسپانعا كوتەرە ۇلىپ قاسقىر كەتىپ بارادى. ءبىراق، اش قارىنى ۇلىعانعا جۇبانار ەمەس. قايتا نەشە كۇننەن بەرى تىشقاننان باسقا ءنار كورمەگەن اش ىشەگى مازاقتاعانداي قوسا ۇلىپ مازاسىن الدى. سوندا دا ول قويدىڭ مايلى قۇيرىعىنان ءۇمىتىن ۇزگەن جوق. كوزىنە ەسسىز جاتقان ەلەستەپ وزەننىڭ ار جاعىنداعى باسقا كولحوزعا قاراي ويىسىپ ەدى، ول ۇمىتىنە تاعى جەتە العان جوق. وزىنە قاراي جۇلدىزشا اعىپ كەلە جاتقان جالاۋدى كورە سالىپ جىلامسىراعان ۇنمەن ءبىر قىڭسىلادى دا تاۋعا قاراي زىتا جونەلدى.
— كارى قورقاۋ ەندى قۇتىلمايسىڭ، قۇتقارمايمىن مەن، — دەدى دە جالاۋ اتىنا قامشىنى اياماي باسىپ جىبەردى.
تارلان ات ءبىراق كۇن تاڭ اسسا، ونىڭ الدىنداعى جاباعى ءجۇنى ءالى تۇگەل تۇسپەگەن قاسقىر كولحوز قۇرىلعالى جاراۋ بولاتىن. سوندىقتان ول ءا دەگەندە تىم زىمىراپ كەتىپ ەدى، قىستان جىلىگىنىڭ مايى ءۇزىلىپ شىققان ارىق نەمەنى ءبىر ازدان كەيىن تارلان ات قۋسىرىپ اكەتتى.
كەر بەتەگەلى كەڭ دالا، وسى كەڭ دالانى باۋرىنا ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ تارتىپ تارلان كەلەدى. ول اياعىن تاستاعان سايىن كەڭ دالا ءبىر سولق ەتكەندەي بولىپ قاسقىردىڭ جانىن قۋىرا تۇسەدى.
شارىقتاعان كۇن استىندا، جايناعان كەڭ دالادا تولقىنداي تولىقسىپ، تورعىنداي قۇلپىرعان ساعىم ىشىندە دالا جىرشىسىنىڭ جىرىنا ءجۇزىپ، قىرانداي سامعاپ شات كوڭىلدى جالاۋ كەلەدى. ول اندا-ساندا اتىنىڭ تەرلەي باستاعان كوزىن ءبىر ءسۇرتىپ قويىپ:
— قۇتىلماسسىڭ، قۇتقارماسپىن،— دەدى تۇيىلە قاراپ
بۇكىل كەڭ دۇنيەدەن ءبىر دە ءبىر نارسە قاسقىردىڭ جانىنا جاققان جوق. وعان جارىق كۇن قاراڭعى تۇندەي، كەڭ دالا ءوزىنىڭ قاراڭعى ۇڭگىرىندەي كورىنگەن بولۋ كەرەك، الدىنان ور كەزدەسسە دە، سۋ كەزدەسسە دە كورەر ەمەس، قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ الىپ جان ۇشىرعانداي زىتىپ بارادى.
جالاۋ اعىزعان بويى ءبىر بەلەسكە شىعا كەلىپ ەدى، الدىنداعى ءبىر وزەكتە ءوزىنىڭ قۇرداسى سۇلەيدىڭ جانباس بيە اتانعان اقساق قارا بيەسى بوشالاپ بارا جاتىر ەكەن. كەيىن قايىرىپ تاستاعىسى كەلىپ ەدى، قارا بيە ءارى بۋاز، ءارى سىلتي باساتىن اقساق بولسا دا جۇلدىزداي اعىپ قاراسىن كورسەتپەي كەتتى.
— و، تاماشا، بۇل نەتكەن جىلقى؟ ءوزى اقساق، ءوزى بۋاز، سوندا دا جۇگىرىسى مىنانداي. بۇل تەگىن جىلقى ەمەس، مەن بىلسەم ءتىپتى بۇل قازاق جىلقىسى دا ەمەس. بارا تۇر، سەنىڭ سوڭىنا كەيىن ءبىر ءتۇسىپ كورەرمىن، — دەدى دە، قايتادان قاسقىردىڭ سوڭىنا ءتۇستى.
تارلاننىڭ ءبىر ادەتى قاسقىرعا جەتەر كەزىندە قۇلاعىن كەزەك-كەزەك قايشىلاۋشى ەدى. بۇل ونىڭ كوبىنەسە ەتى ابدەن قىزعان كەزدە ىستەيتىن ادەتى بولاتىن. سول ادەتىن ءالى ىستەگەن جوق. تاۋ بولسا جاقىن قالدى، وعان جەتسە قاسقىردىڭ قۇتىلىپ كەتكەنى. وسىنى ويلاپ جالاۋ كۇدىكتەنە باستاپ ەدى، ارت جاقتان ءبىر نارسە شارت ەتتى دە، ويدا كەلە جاتقان ونى سەلك ەتكىزدى. سويتكەنشە بولعان جوق، قارسى الدىنان قاتتى داۋىل سوعىپ باسىنداعى بەركىن جۇلىپ اكەتتى.
— ءا، باسە، تارلانىم جاڭا داۋىلداتتى ما! ەندى قۇتىلماسسىڭ، قورقاۋىم، — دەدى جالاۋ ۇشىپ كەتكەن بوركىنە قاراماستان قاسقىرعا تۇيىلە ءتۇسىپ.
تارلاننىڭ تاعى ءبىر ادەتى — ەتى ابدەن قىزعان كەزدە بەلى بۇكتەتىلە جازىلىپ، ءوز قۇيىسقانىمەن ءوزىن سابالاپ وتىرۋشى ەدى. جاڭاعى شارت ەتكەن سول قۇيىسقانى ەكەنىن كورگەننەن كەيىن جالاۋ قۋانىپ كەتتى.
قۇيىسقاننىڭ شارت-شۇرت ەتكەن ءۇنى، تارلاننىڭ تۇيدەك-تۇيدەگىمەن تاستاعان اياعىنىڭ ءدۇرسىلى، جالاۋدىڭ اقىرعان ايعايى جاقىنداعان سايىن قاسقىردىڭ كوزى الاقتاپ، ءتىلى سالاقتاپ كەتتى. ونىڭ ءدال ءقازىر قايىرىم ەتسە قويانعا دا قۇم بولعانداي حالدە ەكەنىن جالاۋ سەزىپ كەلەدى. ءبىراق، ول قاسقىردى ءتورت اياقتى جىلقىمەن ەمەس، اڭعاردان سوققان اساۋ جەلمەن، بولماسا سامولەتپەن قۋىپ كەلە جاتقانداي لەپىرىپ قولىندا قارۋ جوعىن ءالى سەزگەن جوق. ەسى-دەرتى قاسقىرعا تەز جەتۋ بولىپ، ءبىر تەپسەڭدەۋ جەرگە كەلگەندە قامشىنى قاتتىراق باسىپ جىبەرىپ ەدى، تارلانى جۇلدىزشا اعىپ وتە شىقتى دا، قاسقىر ارتتا قالىپ قويدى. ءا دەگەندە ول ءوزىنىڭ ءبىر رەت قامشى سەرمەپ يگە شىققاندا قاسقىردىڭ جالت بەرىپ ارس ەتكەنىن دە اڭعارعان جوق. اتىنىڭ باسىن قايتا بۇرىپ العاندا بارىپ ءوزىنىڭ قارۋسىز ەكەنىن ەسىنە ءتۇسىردى.
— باسە، نەنى ۇمىتتىم دەسەم، — دەدى اناداي جەردە جاتقان قاسقىرعا كۇلىمسىرەي قاراپ.
قاسقىر قۇتىلماسىن بىلگەن بولۋ كەرەك، شوكەسىنەن ءتۇسىپ ايبات شەگىپ جاتىر. ونىڭ ءدال ءقازىر ولىسپەي بەرىسەتىن ءتۇرى جوق، قاندى كوزدەنىپ جەلكەسىن كۇجىرەيتىپ جىبەرىپتى. گۇر-گۇر ەتىپ قۇيرىعىمەن جەردى سابالاپ، وق جىلانداي اتىلىپ، جولبارىستاي جۇلىپ تۇسكەلى ءازىر جاتىر. جالاۋ كوز توقتاتىپ قاراپ ەدى، جۇرەگى سەلت ەتتى بويى مۇزداپ سالا بەردى.
— اپىراي، مىنا زالىمنىڭ ءتۇسى نەتكەن سۋىق ەدى! — دەدى وز-وزىنە كۇبىرلەپ.
قورىققان كىسىنىڭ كوزىنە كەسىرتكەنىڭ دە جىلان بولىپ كورىنەتىن ادەتى عوي. جاڭا قاشىپ كەلە جاتقاندا قوياننىڭ كوجەگىندەي بولىپ كورىنگەن قاسقىر ەندى جولبارىستاي كورىندى دە، جالاۋدى شوشىتىپ جىبەردى.
شىنىندا دا بۇل قاسقىر قازىرگى كۇندە كۇيىنىڭ جوقتىعى بولماسا تۋ بيەلەردى قۇيرىعىنان تارتىپ قالىپ مۇرتتاي ۇشىراتىن ارقانىڭ ناعىز كوكجال قاسقىرى ەدى. ەگەر الىسا كەتسە قۇرالسىز جالاۋدى اتتان جۇلىپ تۇسىرەتىندىگى ءسوزسىز.
ەندى ءقايتتىم؟ — دەدىم جالاۋ ىشىنەن، — سونشا جەردەن قۋىپ كەلىپ جەتە تۇرا قويا بەرمەكپىن بە مۇنى؟ وندا مەنىڭ كىم بولعانىم؟ «قورقاق جالاۋ، قور جالاۋ» اتانىپ ءومىر بويى سۇڭەي سۇلەيدىڭ مازاعى بولعانىم با؟. جوق، ول بولماس، كۇلكى بولىپ جۇرە الماسپىن، تاۋەكەل!
ول سونى ايتىپ وڭ جاق ۇزەڭگىسىن باۋىمەن قوسا سۋىرىپ الدى دا، اتىنا قامشىنى ءبىر باسىپ جىبەرىپ اقىرا ۇمتىلىپ ەدى، قاسقىر تايسالا قويماي، كەلسەڭ كەل دەگەندەي ىڭىرانىپ ىرعالا ءتۇستى. جالاۋ دا قايمىقپاي كوزىن قاسقىردىڭ كوزىنەن الماستان ءتۇيىلىپ كەلىپ ۇزەڭگىنى سەرمەن كەپ قالىپ ەدى، قاسقىردىڭ دا قاراپ ولگىسى كەلمەي قارسى شاپتى. ءبىراق، ۇلگىرە العان جوق، ءتورت قىرلى تەمىر ۇزەڭگى قارا تۇمسىعىنان سارت ەتىپ ەدى، قاڭعالاق ويناپ بارىپ جەردى سۇزە ەتبەتىنەن ءتۇستى. ول باسىن قايتا كوتەرگەنشە بولعان جوق، جالاۋ اتتان قارعىپ تۇسە سالا جەلكەدەن ءبىر ۇرىپ جىبەردى دە، قۇلاعىنان ۇستاي الىپ، ۇستىنە ءمىنىپ كەلىپ الدى.
ومىرىندە مۇنداي قورلىقتى كورمەگەن قاسقىر جانتالاسىپ تۋلاپ جاتىر. ءبىراق، قانشا تۋلاسا دا جالاۋ جىبەرەر ەمەس. ەكى وكپەسىنە كەزەك تەكپىلەپ، ءبىراز مىجعىلاپ الدى دا:
— سەن تۇگىل كولحوزدىڭ قويىن جەگەن ادامدى دا اياپ كورگەنىم جوق، — دەپ، ۇزەڭگىمەن تۇمسىققا تاعى ءبىر بەرىپ جىبەرىپ ەدى، قاسقىردىڭ تۇياق سەرپۋگە دە شاماسى كەلگەن جوق. قىلجيىپ قۇلاي كەتتى دە، سەرەيىپ سالا بەردى.
جالاۋ جاۋدى جەڭىپ قايتقان جاۋىنگەرلەردەي ماساتتانىپ، تاعى دا قۋار قاسقىرىڭ بار ما دەگەندەي قوس قۇلاعىن تىگە الىسقا قاراپ تۇرعان اتىنىڭ قاسىنا كەلدى دە:
— وزىمنەن دە بۇرىن ساعان ريزامىن، تارلانىم! — دەدى. ءبىراق، ول ءوزىنىڭ قاناتىنداي كورىپ تۇرعان تارلانىن ءدال بۇگىن ءبىر جاڭا تۋعان قۇلىنعا ايىرباستايتىنىن سەزگەن جوق. قاسقىردى بوكتەرىپ الدى دا ماناعى اقساق قارا بيە كەتكەن جاققا قاراي جورتا جونەلدى.
III
جالاۋ فەرما باستىعى بولىپ ىستەيتىن كولحوز ورنىقتى ءومىردىڭ ىرگە تاسىن جانا قالاپ جاتقان كەز بولاتىن. سوندىقتان بۇل كولحوزعا قاراعان ۇيلەر قىستا كوككۇمبەزدىڭ ور سايىنا قىستايتىن دا، جاز بويى اۋىل-اۋىل بولىپ كوشىپ جۇرەتىن. ءقازىر بۇلار ۇلكەن ءۇش اۋىل. ونىڭ ءبىرى — قوي فەرماسى، ەكىنشىسى — سيىر فەرماسى؛ قالعاندارى جەكە ءبىر اۋىل.
وسى قوي فەرماسىنداعى ون بەس شامالى ءۇيدىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشكەنتاي ءۇي جالاۋدىڭ ءتورت قانات بوزعىل وتاۋى بولاتىن. سول وتاۋدى باسىنا كوتەرە ون شىرقاپ وتىرعان جاناتتى ەرمەكتىڭ داۋسى ءبولىپ جىبەردى.
ەرمەك بوساعادا بايلاۋلى جاتقان بولتىرىگىمەن ويناپ وتىر ەدى. ەركەلەتكەن دوسى ەجەلگى جاۋلىعىنا باسىپ ونىڭ قولىن تىستەپ الىپتى. جانات وت باسىندا جاتقان ۇلكەن شىمشۋىردى الا ۇمىتىلىپ ەدى.
— ءوزىم تاتەتاي،، ءوزىم، ول ەمەس، — دەپ، ەرمەك شەشەسىنىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
— ءوزىڭ نە ىستەپ ەدىڭ؟
— جاي ءوزىم، ول ەشتەڭە ىستەگەن جوق — دەپ، ەرمەك بولتىرىكتى ءولتىرىپ تاستار دەگەن ويمەن قاناعان ساۋساعىن جەرگە باسا قويدى.
— سەن وسى ايتقان ءتىلدى نەگە المايسىڭ؟ بۇل وڭباعان ەرەسەيگەن سوڭ ءوزىڭدى جەپ قويسا قايتەسىڭ؟ باياعىدا... — دەپ، قاسقىردىڭ وسىنداي اسىراندى كۇشىگى ەرەسەيگەن سوڭ ءوزىن اسىراعان بىرەۋدىڭ جالعىز بالاسىن قالاي جەگەنىن ايتا باستاپ ەدى، تىستان جالاۋدىڭ:
— تامىر، ۇيدەسىڭ بە؟! — دەگەن كوڭىلدى داۋسى شىقتى.
— ساعىنىپ قالدىڭ با؟ — دەدى جانات تا كوڭىلدىلىگىن سەزدىرگىسى كەلگەندەي داۋسىن سوزىڭقىراپ.
— ساعىنعانىم وتىرىك، شارشاعانىم راس. مىنا جەكسۇرىندى سەن سويىپ تاستاشى.
ەرمەك اكەسىنىڭ تاعى دا قاسقىر سوعىپ اكەلگەنىن وسى سوزىنەن-اق ۇعىپ ۇيدەن، اتا جونەلدى.
— وھو، قانداي ۇلكەن قاسقىر ءوزى، ءا! مەن اتامنان ءسۇيىنشى سۇراپ كەلەيىن.
جانات جالاۋدىڭ قاسقىر سوعىپ اكەلگەنىن بالاسىنىڭ سوزىنەن تولىق ۇعىپ، ساقينالى سارى كەزدىكتى الا ەسىك الدىنا شىعىپ ەدى، ۇلكەندىگى قۇنان وگىزدەي ءبىر قاسقىر سەرەيىپ جاتىر ەكەن.
— جارايسىڭ اۋسارىم، جارايسىڭ؟! — دەدى دە، قاسقىردىڭ جانىنا كەلىپ اڭشىلاردىڭ ادەتىمەن ءتورت سيراعىنان ءتورت سالىپ ءوتتى — ۇيىرىڭمەن ءۇش توعىز بول، ۇيىرىڭمەن ءۇش توعىز بول.
— ايتىپ قال، ەندى ءبىر بەس جىلعا دەيىن بۇل ءسوزدى ايتا الماسسىڭ. ۇرىپ قال، ەندى ءبىر بەس جىلعا دەيىن سوعىلعان قاسقىردى كورمەسسىڭ.
جالاۋدىڭ بۇل ءسوزىنىڭ ءمانىسىن جانات اڭعارعان جوق. ەندى ءبىر بەس مينۋتتان كەيىن ۇلكەن كىنالى بولىپ كورىنەتىن جان سۇيەرىن ءسۇيىپ تۇردى دا:
— تارلانىڭنىڭ قولقاسى امان بولسا، ءوزىڭ امان بولساڭ، بەس جىلدا ءبىر ەمەس كۇنىنە بەس ايتارمىن، ءسىرا،— دەدى نازدانا قاراپ.
— وزىڭدە جوق اتتىڭ قولقاسى اماندىعىنان نە پايدا؟ ءبىراق بەس جىلدان كەيىن قاسقىر، تۇلكىلەردىڭ ءبارىن وزىمدىكى دەي بەر، — دەدى دە. جالاۋ ەر-توقىمىن كوتەرىپ ۇيىنە كەتتى جالاۋدىڭ بۇل سوزدەرىنىڭ، اسىرەسە بوس ەر-توقىمنىڭ جاناتقا ۇلكەن كۇدىك تاستاعاندىعى سونداي تۇراتىن كۇلىم كوزدەرى ءوز وزىنەن وتتاي جايناپ قىزىل شىرايلى ءوڭى لەزدە سۇرلانىپ كەتتى. جۇگىرە باسىپ ءۇيدى ءبىر اينالىپ شىقتى دا تارلان اتتى ەش جەردەن كورە الماعان سوڭ:
— ءاي اتىڭ قايدا؟ — دەپ، ايعاي سالدى.
جالاۋ ەڭ الدىمەن وسى سۇراۋعا كەزدەسەتىنىن سەزىپ، جولشىباي ايتار جاۋابىن دا سايلاپ كەلگەن ەدى. تۇنەرە كىرىپ كەلگەن جاناتتىڭ سۋىق ءتۇسىن كورگەننەن كەيىن جاۋاپتاردىڭ ءبىر دە ءبىرى ەسىندە قالعان جوق. سايلاپ كەلگەن سوزدەرىنىڭ ءبارى ايتۋعا تۇرمايتىن بوس سوزدەر كورىندى دە ۇندەگەن جوق. وتاسقالى جاناتتىڭ ءبىر اۋىز اششى ءسوزىن ەستىمەسە دە، يەگە ەكەنى بەلگىسىز، جالاۋدىڭ ءتۇسى قاشىپ وز-وزىنەن بەرەكەسى كەتتى.
جاناتتىڭ جالاۋعا سۋىق ءتۇس، وتتى كوزبەن تۇڭعىش قاراۋى دا، ءتاتتى كوڭىلگە داق ءتۇسىرۋدىڭ قانداي ەكەنىن جالاۋدىڭ تۇڭعىش تۇسىنگەنى دە وسى بولار. ويتكەنى تارلان اتتى العان ءۇيدىڭ بوي جەتكەن قىزىمەن ءوزىنىڭ جايىندا كەيبىر ايەلدەر وسەك تاراتىپ جۇرگەنىن، ونى جانات سەزسە دە سەزبەگەندەي ىشىنەن تىنىپ ءۇنسىز جۇرگەنىن جالاۋ بىلەتىن ەدى. سول سەزىك جاناتتى كورگەننەن كەيىن، ەسىنە ساپ ەتتى دە، ءتىلىن بايلاپ تاستادى. ەندى نە دەمەك؟ ەلگە اتاعىن شىعارعان سونداي جۇيرىك اتتى شارانا سياقتى بىردەڭەگە بەرە سالعانىنا جانات تا، جۇرت تا قالاي سەنبەك؟ ەرتەڭ انىعىن ەستىگەن ەل تارلاندى سول قىز ءۇشىن بەردى دەمەي مە؟ ەندى نە امال؟ ول وسىنى ويلاپ قولىنا دومبىرا الىپ ەدى، اداسقان ويعا ونىڭ دا دەمەۋى بولعان جوق، ءوزى سوزدەن جاڭىلسا، دومبىراسى كۇيدەن جاڭىلدى.
— ءتىلىڭ بايلانىپ قالدى ما، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
جاناتتىڭ جالاۋعا ومىرىندە ايتقان قاتتى ءسوزى سول ەدى. بۇل كۇنگە دەيىن ايەلىنەن مۇنداي ءسوزدى ەستىمەگەندىكتەن بە، جالاۋدىڭ ءتۇسى كەنەت سازارىپ كەتتى. ءبىراق، قاتتى سەزگە بارا قويعان جوق.
— سەن ماعان ۇرىسار بولساڭ ەندى بەس جىلدان كەيىن ۇرىسساڭ دەيمىن، تامىر، — دەدى ول سالقىن قاندانىپ. — مەن تارلاندى تۇلپار بولاتىن ءبىر قۇلىنعا ايىرباستادىم، بۇل مەنىڭ كوپتەن كۇتكەن ارمانىم ەدى، سوعان ءمىنى، بۇگىن جەتتىم. سول قۇلىن قاشان التى جاسار ات بولعانشا سەن ماعان ۇرسۋدى قويا تۇر.
بۇل سوزگە ىزالانىپ جانات جىلاپ جىبەرە جازدادى دا:
— ەسالاڭ، — دەدى بار داۋسىمەن، — قاشپاعان قاشاردىڭ ۋىزىنا ماس بولعان ەسبالاق. نە دەپ وتىرسىن؟ جانىڭا سەرىك بولىپ جۇرگەن سونداي اتتى قالاي ساتتىڭ كوزىڭ قالاي قيدى، كىمگە ساتتىڭ؟،
— جۇدىرىقتىڭ سۇلەيىنە ساتتىم، — دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىنان قالاي تەز شىعىپ كەتكەنىن جالاۋدىڭ ءوزى دە سەزگەن جوق. ول مۇنى ايتقاندا سۇلەيدىڭ اقىماقتىعىن، ونان ءارى ءوزىنىڭ اقىلدىلىعىن ايتپاقشى ەدى، وعان جانات ۇلگىرتكەن جوق. سۇلەيدىڭ اتى اتالعان جەردە-اق ول بۇرىنعىدان بەتەر سۇرلانا ءتۇسىپ:
— ە، باسە، جۇپاردىڭ اعاسى سۇلەي عوي ايتىپ وتىرعانىڭ؟ — دەدى دە، توسەگىنە سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
جالاۋ جۇيرىك بولاتىن جىلقىنى قۇلىن كۇنىندە، اسىرەسە، جاڭا تۋعان كەزىندە تانۋشى ەدى. ءبىراق، قالاي تانيتىنىن ەش ۋاقىتتا ەشكىمگە ايتقان ەمەس، ونىڭ ات ءتاڭىرىسى اتانعان ۇلكەن ناعاشىسى جۇيرىك بولار جىلقىنى قۇلىن كۇيىندە ءدال تانيتىن وتە سىنشى بولاتىن. سول كىسى ولەرىنىڭ الدىندا:
— سەن ماعان سەرتىڭدى بەر، مەن ساعان قانات بەرەيىن، — دەپتى دە، جالاۋدىڭ سەرتىن الىپ ءوزىنىڭ ات تانيتىن تاجىريبەسىن ايتقان ەكەن. سونان بەرگى وتكەن ون بەس جىل بويى قانشا زارىقسا دا، ءبىر كەزدەستىرە الماي جۇرگەن سول تاجىريبەسىنە بۇگىن كەزدەسكەن ەدى دە، ىشتەي قۋانىشتى ەدى. سوندىقتان جانات قانشا قاتتى ايتسا دا سول قۋانىش ونى اشۋعا جىبەرە قويعان جوق.
— سەن اشۋدى تاستا دا، قاسىما كەلىپ ءسوز تىڭدا، — دەدى كۇلىمسىرەپ. — سۇلەيدىڭ بىلتىرعى دالادان تاۋىپ اكەلگەن اقساق قارا بيەسى تەگىن جىلقى ەمەس ەكەن. ول ەل ايتىپ جۇرگەندەي ماستەك تە ەمەس، ءتىپتى قازاق جىلقىسى ەمەس. سول اقساق بيە بۇگىن ءبىر تۇلپار قۇلىن تاپتى. ەگەر دە ناعاشىمنىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبارى ساندىراق بولماسا بۇل قۇلىن — ناعىز تۇلپار. ناعىز ەرتەكتەگى قاناتتى تۇلپار. سەنەن بار تىلەگىم بۇل قۇلىننىڭ سىرىن ەشكىمگە ايتپا دا، ماپەلەپ وسىرە بەر.
— ناعاشىڭ نە دەپ ەدى؟ ونى ەتىمنەن ەت كەسىپ الساڭ دا ايتپايمىن. ويتكەنى ناعاشىما بەرگەن سەرتىم بار. ول سەرتتى بۇزا المايمىن، — دەدى دە، كەلىپ قالعان ءبىر كۇيدى توگىپ جىبەردى.
بۇل كۇي جاناتتىڭ ءسۇيىپ تىڭدايتىن كۇيى ەدى. جالاۋعا قوسىلعالى قانشا تىڭداسا دا جالىقتىرماعان ءتاتتى كۇي بۇل جولى بەتىنىڭ قانىن سورعان ماسانىڭ ىزىڭداعانى سەكىلدى سەزىلدى دە، دومبىرانى جالاۋدىڭ قولىنان جۇلىپ الدى،
تاپقان ەكەنسىڭ، الدانا قوياتىن اڭقاۋدى، — دەدى جانات تىستەنە سويلەپ، — كۇرسىنسەڭ دە سونىڭ ۇيىنە قاراپ كۇرسىنۋشى ەدىڭ، سونداعى كوكسەگەنىڭ، جەتتىم دەپ وتىرعان ارمانىڭ وسى ەكەن عوي.
جالاۋ بالا كەزىنەن باستاپ كۇي تارتسا دا دومبىراسىن ەشكىمگە جۇلعىزىپ كورگەن ەمەس ەدى. سوندىقتان، ول دومبىرامەن بىرگە جۇلىنى ۇزىلگەندەي قاتتى تىكسىندى دە، دومبىرانى جاناتتىڭ قولىنان قايتا جۇلىپ الىپ:
وي، قىزى جىگىتتەن باسقانى، جىگىتى قىزدان باسقانى ويلاماعان تۇقىمىڭ قۇرعىر، ايتقانعا سەن دە ءبىر تۇسىنسەڭشى، — دەدى تىستەنە سويلەپ.
جوق، جانات تۇسىنەتىن ادام، اتتەڭ جۇپارى قۇرعىر وتە كولدەنەڭ كولبەڭدەپ كوزىنىڭ الدىنان كەتپەي، وشىكتىرىپ تۇر.
— مەن ەمەس، تۇسىنبەيتىن سەنسىڭ، باي بولساڭ جوندەپ بول، بولمايدى ەكەنسىڭ — جولىڭ بولسىن.
— مىنە قىزىق، مۇنان ارتىق قانداي باي بولام؟
— مۇنداي باي بولعاننان بولماعاننىڭ ءوزى جاقسى. سەنىڭ ول اتتا جۇمىسىڭ بولماسىن، ونى تاي كۇنىندە توركىنىمنەن مەن اكەلگەنمىن. ءسوزىڭنىڭ تۇككە كەرەگى جوق، باي بولعانىڭنىڭ دا كەرەگى جوق، اكەپ بەر اتىمدى، — دەدى دە، جانات ۇيدەن شىعا جونەلدى.
ونىڭ ايتقانىنان قايتپايتىن ءبىر بەتكەي ەكەنى جالاۋعا دا بەلگىلى. سوندىقتان ول ەندى نە ىستەرىن بىلمەي ءوز ۇيىنە ءوزى سىيماي، سىرتقا شىعىپ ەدى، جانات اتاسىنىن، ۇيىنە كىرىپ بارا جاتىر ەكەن.
— Aت بەرىپ ازاپ ساتىپ الدىم-اۋ مەن، — دەدى جالاۋ ىشىنەن، — ايەل ايازداي قىسىپ، اكە بورانداي سوقسا، مەن دە ءبىر، قاپقانعا تۇسكەن قاسقىر دا ءبىر عوي، — دەدى دە، وزەننىڭ جوعارعى جاعىندا ءۇي سالىپ جاتقاندارعا قاراي تارتتى.
ونداعى ويى سۇلەيگە ءۇي ءىشىنىڭ بۇلىنەتىن ءتۇرى بارىن ايتىپ، اتىن قايتىپ الۋ ەدى. ءارى مالدى جانىنداي كورەتىن مالجاندى، ءارى جالاۋدىڭ تارلانىنداي ءبىر جۇيرىك اتى بولۋدى ارمان ەتىپ جۇرگەن اتاق قۇمار سۇلەي جالاۋدىڭ ءسوزىن تىڭداعان جوق. قانشا قاقساپ جالىنسا دا يىلمەدى.
— «بايگى اتتان قىمىزىن ىشەتىن بيە جاقسى ەكەن» دەن، ساۋدانى باستاعان ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ؟ ەندىگىڭ نە، تۇستەن كەيىن كەلىپ ماڭىراپ تۇرعانىڭ؟ — دەدى سۇلەي جاڭا قالانىپ جاتقان ءۇيدىڭ ۇستىنە شىعىپ العاننان كەيىن كۇشەنە سويلەپ. — «ساۋدا ساقال سيپاعانشا» دەگەن. ساۋدانى ءپىسىرىپ، ساقالدى مانا ساناسقانبىز. ءايدا مارش، اتىڭدى ءبىزدىڭ قاتىن توركىنىنە ءمىنىپ كەتتى. بيەڭ انە قۇلىنداپ تۇر، امان ساۋىندا ۇستاپ ال دا وكشەڭدى كوتەر، — دەپ، تۇمسىعىن ءبىر كوتەردى دە تەرىس اينالدى.
ول ماڭايداعى ءۇي قالاۋشىلاردىڭ ايتقان ارا ءسوزىن دە تىڭداعان جوق. قولىنداعى لاي جاعىن تۇرعان تەمىر قالاعىن ارا اعايىندىق ءسوز ايتقانداردىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر سەرمەپ ءۇن دە قاتقان جوق، تەك:
— اپەر كىرپىشتى — دەپ، تومەندە تۇرعاندارعا باج ەتە ءتۇستى.
تومىرىق مىنەزدى سۇلەيدىڭ يىلمەسىنە كوزى جەتسە دە، جالاۋ تاعى دا ءبىر تولعاپ كورگىسى كەلىپ:
— ەي، جۇدىرىقتىڭ سۇڭەيى، — دەدى ءزىلدى داۋىسپەن، — تارلانىما قولىڭ جەتكەن سوڭ توبەڭ كوككە جەتكەندەي بولىپ تۇرسىڭ عوي. سول بوز قۇلىن ات بولعان كەزدە ونى كورگەن سايىن كوزىڭنەن قان اعىپ وكىنىشپەن ورتەنەتىنىڭ ءسوزسىز. ەرتەڭ مەنى الداپ الدى دەرسىڭ، اتىمدى قاتىنىڭا مىنگىزىپ قىرسىقتىرساڭ دا شىنىمدى ايتايىن، بەرى قارا!—دەپ ەدى، سۇلەي سويلەسە سوزدەن جەڭىلەتىنىن سەزىپ وعان قاراعان دا جوق. تار ماڭدايىنان سورعالاعان اششى تەردى جالاڭاش بىلەگىمەن ءبىر سىپىرىپ تاستادى دا:
— ءوزىڭ نەتكەن زيانكەسسىڭ، جۇمىسقا بوگەت جاساماي كەت ەندى، — دەپ دۇڭك ەتە ءتۇستى.
كەتەمىن، — دەدى جالاۋ ونىڭ مالتىلەۋشىل نۇسقىنىنا جيىركەنە قاراپ، — ءبىراق سەنىڭ تۇلپاردى تۋلاققا ايىرباستاعان توپاستىعىڭدى ايتا كەتەمىن. ەسىڭدە بولماي، سەنىڭ بوز قۇلىنىڭا قاراعاندا مەنىڭ تارلانىم ۇيىنە بەس قاسقىر سوقسا دا جىلقى ەمەس. امالىم جوق، شەل جەڭدى، ايتپەسە، مەن تارلاننىڭ سول قۇلىنىنىڭ وزىنە-اق ىرزا بولار ەدىم. اتىمدى اكەپ بەر دە قۇلىنىڭا يت بول، ءتىلىمدى الساڭ ول قۇلىندى بىرەۋ ءجۇز جىلقى بەرسە دە ساتپا.
جالاۋ بۇل سوزدەردى شىن دوستىقپەن ايتقان ەدى. سۇلەي وعان دا تۇسىنگەن جوق. ونىڭ ويىنشا جاڭا تۋعان جاس قۇلىندى تۇلپار دەۋ ەسسىزدىك كورىندى دە جالاۋ بۇرىنعى ات سىناۋشىلاردىڭ ەڭ جاقسىسى تۇلپاردى قۇلىن كۇنىندە تانيتىنىن ايتسا دا تىڭداعان جوق. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ اۋىلدان جىگىت ەرتىپ كەلىپ تارلان اتتى تارتىپ اكەتەيىن دەسە ەلدەن ۇيات، سوتپەن الايىن دەسە اۋىلداسى ەكەن، ونىڭ ىشىندە قۇربىسىمەن سوتتاسىپ ءجۇرۋ تاعى ۇيات. ءارى بوز قۇلىندى ءىشى قيار ەمەس. ەندى نە ىستەرىن بىلمەي ويلانىپ ءبىراز تۇرىپ ەدى، كوڭىلى بوز قۇلىنعا اۋىپ كەتتى.
— ازار بولسا بىر-ەكى كۇپ اكە مەن ايەلدىڭ قاڭقۋ ءسوزىن ەستىرمىن، شىدايىن! ءوزىم ەركىممەن بەرگەن ات ءۇشىن اعايىنمەن ارازداسپاي-اق قويايىن،— دەگەن ويمەن وزەن جاعاسىندا جايىلىپ جۇرگەن قارا بيەگە بەتتەي بەرە، — اپىر-اي ءبىزدىڭ ەل نەتكەن اۋليە ەدى، سەنى سۇڭەي اتاپ جۇرگەن، — دەپ ەدى، وسى ءسوزدى ەستۋ-اق مۇڭ ەكەن، جوعارىدا تۇرعان سۇلەي جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى دە، قالاعىن الا ۇمتىلدى. ونىمەن دە قويعان جوق. جالاۋ شىدامايتىن ءبىر لاس سوزدەردى ايتىپ جىبەردى. ءبىراق، اشۋى قاتتى بولسا دا، ءوزى ءالسىز ەكەن، الگى ىلاس سوزگە ىزالانعان جالاۋ قاراما-قارسى تۇرا قالىپ كىندىك تۇسىنان تەۋىپ كەلىپ جىبەرىپ ەدى، سۇلەيدىڭ قولىنداعى قالاعى ۇشىپ كەتتى دە، ءوزى شالقاسىنان ءتۇستى.
بىرەۋدىڭ جانجالداسقانىنا بىرەۋدىڭ كۇلگەنى بۇل ەلدە وسى بولار، سۇلەي شالقاسىنان تۇسكەندە ماڭايىندا تۇرعانداردىڭ ءبارى دۋ كۇلىپ جىبەردى.
— سول كەرەك وعان، سول كەرەك،— دەستى بىرەۋلەر.
سۇلەيگە جالاۋدىڭ تەكپىسىنەن كورى ەلدىڭ سول كۇلكىسى مەن سول ءسوزى باتىپ كەتتى مە، قالاي، تۇرا سالا جالاۋعا بارىپ ۇمتىلىپ ەدى، ءۇي قالاۋشىلار جىبەرمەي ۇستاپ قالدى دا جالاۋ قارا بيەنى جەتەكتەپ اۋىلىنا قايتتى.
جۇرت جالاۋدى شاعىن دەنەلى بولسا دا وتكىرلىگىنە قاراپ «قارشىعا» دەيتىن دە، اكەسىنىڭ جەڭىل مىنەزدى، ارىق كىشكەنە دەنەلىگىنە قاراپ «شىبىن» دەيتىن. ءتىپتى ونىڭ شەشەسىنە دە «ايۋ بايبىشە» دەگەن ات قويعان بولاتىن. جالاۋ بوز قۇلىن ەرتكەن قارا بيەنى جەتەكتەپ اۋىلىنا كەلسە اكەسى الديار شىبىنشا تىزىلداپ تەرىسىنە سىيماي ەسىك الدىندا وتىر ەكەن. بالاسى جاقىنداي بەرگەندە-اق تاياقپەن قايقايىپ تۇرىپ قارا بيەنىڭ باسىنان سالىپ-سالىپ جىبەردى.
— كوكە، مۇنى ۇرعانشا مەنى ۇرىڭىز، — دەگەن بالاسىن دا اياعان جوق.
— ءما، ىزدەگەنىڭ وسى بولسا!—دەپ، جالاۋدىڭ يىق تۇسىنان ءبىر سالىپ ءوتتى. ەكىنشى رەت تاعى سەرمەپ ەدى، بۇل ساپار ۇرا العان جوق. جالاۋ سەرمەگەن تاياقتى جۇلىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەردى. ءبىراق، اشۋدىڭ ايداۋىنا ابدەن ءتۇسىپ العان الدەكەڭ قايتقان جوق، ىزاعا بۋلىعىپ كورىنگەن نارسەگە ءبىر جۇگىردى. جۇگىرىپ بارىپ ءۇي سىرتىندا جاتقان قارا باقاندى ەڭكەيىپ الا بەرىپ ەدى، بىرەۋ تۋ سىرتىنان قاپسىرا قۇشاقتاي الىپ ۇيىنە قاراي الا جونەلدى. ونىڭ كىم ەكەنىن الديار ءا دەگەندە بىلگەن جوق.
— سەنى الماعان قۇدايدىڭ تاماعى توق قوي، — دەگەندە بارىپ، ءوزىنىڭ كەمپىرى ەكەنىن تانىپ كەتتى دە:
— جىبەر جانىڭنىڭ بارىندا، جىبەر دەيمىن، كەڭىردەگىڭدى سۋىرىپ الارمىن، — دەدى ەكى اياعىمەن بىردەي تەپكىلىنە جۇلقىنىپ، ءبىراق «ايۋ بايبىشە» تىرپ ەتكىزگەن جوق.
— كەڭىردەك سۋىراتىن مىقتى بولساڭ نەگە بوساپ كەتپەيسىڭ، — دەپ، ونان سايىن قىسا ءتۇستى.
قارا بيەمەن بوز قۇلىننىڭ قاسىنا جينالىپ قالعان ەلدىڭ، اسىرەسە ءوزىنىڭ بالاسى جالاۋدىڭ قارقىلداعان كۇلكىسىن ەستىگەن سوڭ ۇيالدى ما، جوق الدە كەمپىرىنە شاماسى كەلمەيتىنىن سەزدى مە، مۇنان كەيىن الديار اقساقال دا تىپىرلاۋىن قويدى.
وتاۋدىڭ ماڭىندا تۇرعان جۇرت ەندى جالاۋدىڭ ات بەpiپ اكەلگەن بوز قۇلىنىن مازاقتاپ كۇلە باستادى، بىرەۋلەر ونىڭ مايماقتىعىن مازاقتاپ:
— تۇلپار بولار، تۇيەگە ۇقسايدى ەكەن،— دەپ سىقاقتاسا، ەندى بىرەۋلەر: سيىرمەن شاتىسى بولۋى كەرەك، بۇزاۋباس ەكەن،— دەپ كۇلدى.
ەگەر كەنەتتەن ءبىر سۋىق حابار جەتپەگەندە جالاۋ بۇل سىقاقشىلارمەن جاقسىلاپ ءبىر سىباساتىن ەدى، سۋىق حابار جەتتى دە ەلدىڭ كۇلكىسىن تيىپ كەتتى.
اۋداننان كەلە جاتقان قارا قاسقا اتتى بىرەۋ تۇندەي تۇنەرىپ ات ۇستىندە سوعىپ تۇر. سۋىق حاباردى اكەلگەن سول. استىنداعى اتى دا يەسىنىڭ كۇيىنىشتى ەكەنىن سەزگەندەي اسپانعا شاپشىپ الاسۇرىپ تۇر،
— سوعىس!
— سوعىس!
— قارا بەت، قاندى بالاق، قاراقشى گيتلەر!
— وپاسىز شوشقا!
— ونداي سۇم، شوشقادان دا ساداعا كەتسىن! — دەگەن سياقتى سوزدەر ءار تۇستان ساڭق-ساڭق ەتە باستادى.
بۇلار سوعىستىڭ قانداي بولارىن سەزگەن جوق. ءبىراق، جاۋدىڭ باسا كوكتەپ كىرگەنىنە نامىستانىپ، زىعىرلارى قايناپ تۇر.
كىشكەنتاي ەرمەك اڭ-تاڭ ەكى كوزى اركىمنىڭ اۋزىندا، ول ءوزىنىڭ اكەسى جالاۋدىڭ مۇنان ءبىر اي بۇرىن كولحوزشىلاردىڭ جيىلىسىندا سويلەگەن ءسوزىن ەسىنە ءتۇسىرىپ تۇر. ول جيىلىستا جالاۋ نەمىستەرمەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ اراسىنداعى دوستىقتى ايتىپ ماقتانعان ەدى. ەرمەكتىڭ تاڭدانىپ تۇرعانى سول.
دوس بولعانى قالاي، سوعىسقانى قالاي؟— دەدى ىشىنەن.
ول بوز قۇلىننىڭ قاسىندا تۇنەرىپ تۇرعان اكەسىنە ءبىر قارادى دا، وعان ەشتەڭە ايتا الماي ەسىك الدىندا وتىرعان شەشەسىنە جاقىندادى.
تاتە، نەمىستەردى ءبىزدىڭ دوسىمىز دەيتىندەرىڭ قايدا؟
— ە، شىراعىم، «ەجەلگى جاۋ دوس بولماس» دەگەن وسى.
شەشەسىنىڭ ءسوزى جاس جۇرەگىن ءدىر ەتكىزدى دە، ەرمەك ءوزىنىڭ ويىنىڭ سەرىگى كوك بولتىرىككە جالت قارادى. جاڭا عانا ونىمەن ءبىراز ويناپ، ەسىك الدىنداعى قازىققا بايلاپ قويعان ەدى. شەشەسى ونىڭ نەندەي ويعا تۇيىلگەنىن سەزگەن جوق، جۇرت تاراپ كەتسە دە اۋىر ويعا باتىپ جاپا جالعىز وتىرعان جالاۋدىڭ قاسىنا باردى.
اۋسارىم، نەمەنە، ماعان وكپەلەپ قالعان جوقپىسىڭ؟ ءجا بولدى ەندى. وتانىڭا جاۋ تيگەندە وت باسىنىڭ ۇرىسىن ەلەۋ قاي اتاڭدا بار ەدى؟
جالاۋ ايەلىنە بۇرىلىپ قاراعانشا بولعان جوق ءۇي جاقتان بولتىرىكتىڭ apس ەتكەن داۋسى شىقتى. جالاۋ مەن جانات «ەرمەكتى قاۋىپ الدى» دەگەن ويمەن ۇرەيلەنە جالت قارادى دا، سۇپ-سۇر بولىپ كەتكەن بالاسىن كورگەننەن كەيىن تاڭدانىپ قالدى.
— قۇلىنىم-اۋ، نە ىستەپ تۇرسىڭ؟—دەگەن اكەسىنىڭ سوزىنە دە ەرمەك ءۇن قاتقان جوق، سۇپ-سۇر بولعان كۇيى اتاسىنىڭ اق بالتاسىن قوس قولداپ ۇستاپ بولتىرىككە ءتونىپ تۇر. ول، اكەسى مەن شەشەسى قاسىنا جۇگىرىپ كەلگەنشە بالتانى پارمەنىمەن سەرمەپ قالىپ ەدى، بولتىرىكتىڭ ءبىر جاق شەكەسى ۇشىپ ءتۇستى.
— قۇلىنىم-اۋ، مۇنىڭ نە؟—دەدى تاعى دا اكەسى. ەرمەك ءبىرازعا دەيىن ءۇن قاتقان جوق، بالتانى جەرگە تاستاي بەرىپ:
— بۇل — ەجەلگى جاۋ، بۇل فاشيست،— دەدى.
IV
جالاۋدىڭ ەسىنە ءتۇسىپ، كوزىنىڭ الدىنان ەلەستەگەن ءومىر سۋرەتى وسى ەدى.
«قايران، گۇلدەي جايناپ تۇرعان سول ءبىر ءومىر-اي، نە بولدىڭ ەكەن؟ دوستان دا، جاردان دا ايىرا جازداپ، اۋرە سالعان بوز قۇلىن، سەن نە بولدىڭ ەكەن؟»— دەگەن ويعا كەلدى ول.
جانات پەن ەرمەك جازعان حاتتارعا قاراعاندا بوز قۇلىن ءقازىر التى جاسار ات كورىنەدى. كىم بىلەدى، ولار الىستا جۇرگەن سوڭ جالاۋدىڭ كوڭىلىن اۋلاۋى ءۇشىن ايتا ما، ولاردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا جالعىز بوز قۇلىن ەمەس، بۇكىل كولحوزدىڭ جايى جالاۋدىڭ ويلاعانىنداي ەمەس كورىنەدى. جالاۋ مايدانعا كەتەردە ءوزىنىڭ تۋىپ وسكەن ەلىن، ءوزىنىڭ بەرەكە قۇتىنداي كورەتىن كولحوزدىڭ جاپىراعى قۋارىپ، تامىرى سۋالعان بايتەرەكتەي بولدىڭ-اۋ دەپ كەتكەن ەدى. سوڭعى جىلداردا كەلگەن ەل حابارى كولحوز جايى ونان گورى باسقاشا باياندايدى. قۋاردى دەگەن بايتەرەگى قايتا جاسارىپ كەتىپتى. قانداي داۋىل سوقسا دا تەڭسەلەتىن ءتۇرى جوق، جاپىراعىن جايقالتىپ جىبەرىپتى. ەل حابارى سولاي باياندايدى.
كوزى كوك كۇمبەزدىڭ بيىگىندە، كوڭىلى التىن بايتەرەككە ۇقساعان كولحوزىندا. سول جاپىراعى جايقالىپ تۇرعان بايتەرەكتىڭ ساياسىندا بوز تۇلپاردى ماپەلەپ، وزىنە قۇشاعىن جايىپ تۇرعان جاناتى ەلەستەپ كەتكەن ەدى. سونداي ءتاتتى ويىن سۇلەيدىڭ:
— ەي، اناۋ نە-ەي؟—دەگەن داۋسى ءبولىپ جىبەردى.
جالاۋ سۇلەي مەگزەگەن جاققا قاراسا، كوز ۇشىندا قۇيىن ەكەنى، نە ەكەنى بەلگىسىز ءبىر شان كەلەدى ەكەن. كەر دالانىڭ بەتىنە كەرىلىپ سوزىلعان شاڭنىڭ سوڭىنان شۋماقتالا سوزىلعان تاعى ءبىر شوق شان كورىنىپ ەدى. جالاۋ ات شابىسى ەكەنىن سەزدى دە، شوفەرعا ايعاي سالدى:
— ايدا ماشينانى، قىزىعىن كورەيىك.
ات شابىس دەسە قازاقتا ەس قالا ما، شوفەر قازاق ەدى، جولدىڭ وڭ-قىرىنا قاراماستان ماشينانى اعىزا جونەلدى.
بۇلاردىڭ جولى اتتار كەلە جاتقان ۇلكەن جىلعاعا تۇيىسەتىن ەدى. ەكى جولدىڭ تۇيىسكەن جەرىنە جەتە بەرە شوفەر توقتاپ قالدى.
قالىڭ ات كەيىن، ءبىر ات الدا ۇزدىك كەلەدى. بۇلار ءالى اتتىڭ جاقىن كورگەنى بولماسا، قاراسىن كورگەن جوق. ءبىر شاقىرىمداي جەردە ءبىر الاسا توبە تۇر. تەك سول توبەنىڭ ار جاعىندا كەلە جاتقان الدىڭعى اتتىڭ جەردى سولقىلداتقان ءدۇبىرى عانا ەستىلەدى. جالاۋ دۇرسىلدەگەن جۇرەگىن قولىمەن باسىپ:
— اپىراي، مىناۋ نەتكەن جىلقى!—دەگەنشە بولعان جوق، بۇلتتان شىققان كۇندەي جارق ەتىپ ءبىر بوز جىلقى شىعا كەلدى.
باسىنا قىزىل ورامال بايلاعان بالا «الديار»، الديارلاپ» ۇرانداپ كەلەدى ەكەن. بالاسىن تانىپ كەتكەن جالاۋ «ەرمەگىم» دەۋگە عانا شاماسى كەلدى دە، كوزىنەن كەلگەن جاستى سۇرتپەستەن ماشينادان تۇسە سالا جولدىڭ ۇستىنە تۇرا قالدى.
«الديار، الديارلاپ» بالا كەلەدى.
— ەرمەك، ەرمەگىم،— دەپ اكە تۇر. جالاۋ شاۋىپ كەلە جاتقان اتتى شاۋجايىنان ۇستاي الماقشى ەدى، جۇلدىزداي اعىپ كەلە جاتقان ات ۇستاتپاستان، اعىمداي بۇلدىراپ وتە شىقتى. ءبىراق، ەرمەگى تانىپ قالعان ەكەن.
— جاكە،— دەپ شىر ەتە ءتۇستى دە شۇعىل وزگەرىپ، اتتىڭ باسىن تارتا باستادى.
— بۇرا تارت، بۇرا تارت،—دەپ، سوڭىنان جالاۋ دا جۇگىردى.
اتتىڭ باسى قاتتى ەكەن، بۇرا تارتسا دا بوي بەرمەي بالانى ايدالاعا الىپ كەتتى.
كەيىنگى اتتار تۇيدەك-تۇيدەگىمەن ءوتىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى بولىپ جالاۋدان العان تارلان اتى دا كەتىپ بارادى. سۇلەي جوق، ول «جولدان قالدىرىپ ەسىل اتتىڭ باعىن بايلادى-اۋ!» دەپ جالاۋمەن ۇرسىسىپ تۇر.
شوفەر اتتاردىڭ اياق تاستاسىنا ءار ءتۇرلى سىن تاعىپ الدىنان وتكەن اتتاردى ساناپ تۇر. بۇلاردىڭ الدىنان توقسان ات شاۋىپ ءوتتى. جالاۋ قۋىپ جۇرگەن.اتپەن توقسان ءبىر ەكەن.سوڭعى اتتار ەتە بەرگەن كەزدە ەكەۋى بوز ات كەتكەن جاققا كوز اۋدارىپ ەدى، ءبىر توبەشىكتىڭ باسىندا باباسىمەن بوز تۇلپارىن كەزەك قۇشاقتاپ، كوزىنىڭ جاسىن توگىپ تۇرعان جالاۋدى كوردى.
جالاۋ تەبە باسىندا كوپ تۇرعان جوق. بالاسىنان ەلدىڭ اماندىعىن، بۇل تويدىڭ نە توي ەكەنىن سۇراپ الدى دا:
— تويشىلار قاي جەردە تۇر؟—دەدى.
— اۋداننىڭ بەرگى جاعىنداعى جالعىزتوبەدە.
— و، وندا ءالى جيىرما بەس شاقىرىم بار ەكەن. ءمىن الدىما. بالاسىن الدىنا مىنگىزىپ الىپ ماشيناداعىلارعا كەلىپ:
— سۇلەي-اي، مەنىڭ نارسەلەرىمە سەن پە بول! ءبىزدىڭ اۋدان مال جوسپارىن ارتىق ورىنداعانى ءۇشىن قىزىل تۋ الىپتى. سوعان ارناپ ءقازىر بۇكىل اۋدان جينالىپ توي جاساپ جاتقان كورىنەدى.
اتتىڭ بار بايگىسى — ءبىر ات، ءبىر شاپان. مەن وزىڭنەن العان مىنا بوز تۇلپارمەن ءارى سول باس بايگەنى، ءارى سەنىڭ ءتىرى كەلە جاتقانىڭدى ايتىپ ايەلىڭنەن ءسۇيىنشى الايىن. قوش بول، ءىشىن، كۇيسە ءتۇز جالارسىڭ،— دەدى دە، ۇزاپ كەتكەن اتتاردىڭ سوڭىنان قۇيعىتا جونەلدى.
«ءىشىڭ كۇيسە» دەگەن ءسوز سۇلەيدىڭ قۇلاعىنان كەتكەن جوق تا، سامعاپ بارا جاتقان بوز تۇلپاردىڭ ءاربىر تۇياعى شەكەسىنە تيگەننەن كەم بولعان جوق. ىشىنەن جالاۋعا ءوزىن قوسا ءبىر سىباپ الدى دا:
— اۋىرىپ كەلەسىڭ بە، نەگە ايدامايسىڭ ماشينانى،— دەپ، شوفەرعا باج ەتە ءتۇستى.
— ەي، نەگە ايعايلايسىڭ! نەمىستەرمەن سوعىسقان جالعىز سەن بە، مەن دە سوعىسقانمىن. قارا ءوزىن، دومالاتىپ كەتەيىن بە ءوزىڭدى،— دەپ، شوفەر تۇيىلە قالىپ ەدى، سۇلەي قينالا ءبىر كۇرسىندى دە دولبارلاي سالىنعان مۇرنىن قيسايتا ءبىر تارتىپ جىم بولدى. ءبىراق، جالاۋدىڭ اعىزىپ بارىپ سوڭعى اتتارمەن ارالاسىپ كەتكەنىن كورىپ قالدى دا:
— ءاي، اقىماق باسىم-اي،— دەپ، تاعى باج ەتتى.
بوز تۇلپار اتتاردى قۋىپ جەتكەنىمەن قويماي بىرىنەن سوڭ، ءبىرىن تاستاي باستادى. بالاسى ەكەۋىن بىردەن اۋىرلاپ اتتىڭ زورىعۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتىپ ەدى، وعان جالاۋ كونگەن جوق.
— تويعا تۇلپار مىنگەن مەن بارماعاندا، تۋلاق مىنگەن سۇلەي بارماق پا؟ ەكى كىسىنى كوتەرە الماسا مەن نەسىنە تۇلپار دەپ ءجۇرمىن. قورىقپا. جالعىز-اق جاراتىلۋى قانداي ەدى؟
— تاتەمنىڭ ءوزى جاراتقان، جاراۋى جامان ەمەس.
— نە دەيدى؟ تاتەمنىڭ ءوزى ءمىنىپ، جاراتتى ما؟
— ءيا، ءوزى ءمىنىپ جاراتتى!
«ايەل مىنگەن اتتىڭ باعى بايلانادى» دەگەن بوس ءسوز ەكەنىنە جالاۋ ءالى دە سەنە الماي كۇدىكتەنە قالىپ ەدى، بالاسىنىڭ:
— مۇنى بۇل ۋاقىتقا دەيىن بايگىگە قوسىپ كورگەنىمىز جوق،—دەگەن ءسوزى كۇدىگىن ونان سايىن كۇشەيتىپ جىبەردى. ءبىراق بوز تۇلپاردىڭ ەكپىنى ەشقانداي كۇدىكتى ەستە ساقتاتار ەمەس، ەتى قىزعان سايىن سەرمەپ كەلەدى.
ءبىر تەپسەڭدەۋ جەرگە كەلگەندە جالاۋ ەڭكەيىن اتتىڭ، الدى-ارتىنا كەزدى ءبىر جۇگىرتتى دە:
— باسە،— دەدى.
— ول نە؟— دەدى بالاسى.
— مەن مۇنى تۋعان كۇنى-اق تۇلپار دەگەن ەدىم، سول راس ەكەن، كوردىڭ بە، سىرتى قىسقا بولعانىمەن باۋىرى جازىق، ناعىز تۇلپاردىڭ ءوزى. ەي، مىناۋ كورىنگەن قالا ما نەمەنە؟—دەدى وزەن جاعاسىنداعى ۇيلەرى شاعالاداي قالاشىققا قاراپ.
— ۇمىتىپ قالعانسىز با، ءبىزدىڭ كولحوز وسى ەمەس پە؟ سىزدەر كەتكەندە جاڭا سالىنىپ جاتىر ەدى عوي.
— وي تاماشا. كولحوزدا ەركەك از قالعان ەدى، مۇنى كىم سالعان؟
— ە، تاماشانىڭ ءالى تالايىن كورەرسىز. تاتەم باسقارما بولعاننان بەرى ايەلدەر-اق كولحوزدى بايىتىپ جىبەردى. ءبىزدىڭ اۋدان قازاقستاننىڭ الدى بولسا، ءبىزدىڭ كولحوز ءبارىنىڭ الدى. سوناۋ كورىنگەن ورتاداعى ۇلكەن ەكى ءۇيدىڭ ءبىرى مەكتەپ تە، ءبىرى— كلۋب. مىنە، مىنا تۇرعان ەلەكتر ستانسياسى.
— وزىندە ەشكىم بار ما؟ جان كورىنبەيدى عوي.
— ەلدىڭ ءبارى تويدا.
— اپام دا تويدا ما؟
— و، اجەم ساباسى مەن قويىن ارتىن الىپ ەلدىڭ ەڭ الدىمەن كەتكەن.
— شy، جانۋار، شۋ،— دەدى كەۋدەسىن قۋانىش كەرنەگەن جالاۋ باسقا ءسوز تابا الماي.
بۇلار كولحوزدىڭ تۇسىنان اعىپ وتە بەرە ءبىر بەلەسكە شىعىپ ەدى، جولدىڭ ەكى جاعى بىردەي سىڭسىعان مال ەكەن.
— مىنا مالدار قاي كولحوزدىكى!؟—دەدى بالاسىنىڭ قۇلاعىنا ايقايلاپ.
— ءبارى دە ءبىر كولحوزدىكى. مىناۋ قىردا جاتقان قالىڭ جىلقى ءبىزدىڭ بويداق جىلقىلار. ءقازىر بىزدە جىلقى فەرماسى بار. مىنا بەرگى بولەك جاتقان — وسى بوز ايعىردىڭ ءۇيىرى.
— نە دەيدى؟ بۇل ايعىر ما؟
— ايعىر بولعاندا قانداي؟ ءبىر وزىندە وتىز جەتى بيە بار.
— ونىڭ ءبارىن قايدان الدىڭدار؟
— كولحوزدىكى.
— ءبىز كەتكەندە كولحوزدا ون بەس-اق بيە بار ەدى عوي.
— ول كەزدە ون بەس بولسا، ءقازىر جەتپىس بيە بار.
جەر قايىسقان قالىڭ مال، قالىڭ مالمەن قايىسقان تۋعان جەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالاۋدىڭ كوزىن تارتىپ كەتتى. ءبارىنىڭ دە جاراسى جازىلعانداي، ءبارىنىڭ قاباعى اشىلىپ باسىلعان كوڭىلى تاسىعانداي، ءبارى دە ساق-ساق كۇلىپ تۇرعانداي سەزىلەدى. التى جىلدىڭ ىشىندە، باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى ەلەمەي، ادام ايتسا نانباستاي كولحوزىنا بۇرىلىپ بارعىسى دا كەلدى، ءبىراق، بوز تۇلپاردىڭ قىزىعىپ جىبەرەر ەمەس. كوركەيگەن كولحوزدىڭ، كودەدەي كوپ جىلقىسىنان دا ءوتىپ ەدى، باياعى ءوزى قاسقىر قۋاتىن كەر دالاعا سىيماي جاتقان قالىڭ قويعا كەزدەستى.
— Miنe، ناعىز تاماشا!—دەدى، بالاسى ماساتتانىپ،—. سىزدەر كەتكەندە جەتى-اق وتار قوي بار ەدى، ءقازىر ون سەگىز وتار. ءقازىر وسى ون سەگىز وتاردا جيىرما ەكى مىڭ قوي بار. تاتەم جۋىردا وبلىسقا بارىپ ەدى، الداعى بەس جىلدىڭ ىشىندە قوي سانىن قىرىق مىڭعا تولتىراتىن بولدىق، دەپ كەلدى.
بوز تۇلپار جۇلدىزداي اقسا دا كوپكە دەيىن قويدىڭ ەكىنشى شەتىنە شىعا العان جوق، سوندا بارىپ جالاۋ ءوزىنىڭ مايداندا جۇرگەندەگى ەل تۋرالى ويلاعان ويىنىن، تەرىس ەكەنىن مويىندادى.
بۇلاردىڭ الدىندا ەندى ءبىر ۇلكەن ولكە بار. سول ولكەدەن اۋدانمەن ەكى ارا ميداي دالا. بۇل ولكەدە كوپ سيىر جاتىر ەكەن. ەرمەك اكەسىنىڭ سيىردى جەك كورەتىنىن بىلگەندىكتەن سيىر جايىندا ەشتەڭە ايتقان جوق. وركەشتەرى بالاداي وتىز شاقتى تۇيە ءجۇر ەكەن، اكەسىنە سولاردى كورسەتىپ تاعى ءبىر ماقتاندى دا، بوز تۇلپاردىڭ تەرلەي باستاعان كوزىن ءبىر ءسۇرتىپ جىبەرىپ، باسىپ تەجەي باستادى.
— جاكە، مەنىڭ ءىشىم اۋىرىپ بارادى، كەيىنگى ماشينامەن جەگەرمىن. ءسىز كەتە بەرىڭىز.
ول سونى ايتتى دا اكەسىنىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن تىزگىنىن ونىڭ قولىنا ۇستاتا سالا جەرگە ءبىراق ىرعىدى. ونىڭ «ءىشى اۋىرعانى» سىلتاۋى ەكەنىن اكەسى دە تەز سەزدى. سەزدى دە جىمىڭ ەتتى.
— شۋ، جانۋارىم، شۋ!
بوز تۇلپار جۇگى جەڭىلدەگەننەن كەيىن جۇلدىزشا اقتى. تۇياعىنان ۇشقان توزاڭنىڭ بىرىنە-بىرىن قوسا قۇلاشىن ەركىن سەرمەپ ەدى، كوز ۇشىندا شاڭىن عانا كورسەتىپ بارا جاتقان الدىڭعى اتتاردىڭ ارتتا قالاي قالعانىن جالاۋدىڭ ءوزى دە سەزگەن جوق. وسى كوپ اتتىڭ ىشىنەن ءوزىنىڭ سۇلەيدەگى تارلان اتىن ىزدەستىرىپ ەدى، بوز تۇلپاردىڭ ەكپىنى قارسى الدىنان داۋىل سوقتىردى دا، ارتتا قالىپ جاتقان اتتاردىڭ بىردە بىرەۋىنىڭ ءتۇسىن اڭعارتقان جوق. بەلدەگە سەگىز شاقىرىمداي جەر قالعاندا بارلىق اتتىڭ الدىنا ءتۇسىپ الىپ جەكە سامعاپ كەتتى.
Toپ قاراسى كورىنگەن كەزدە جالاۋ اتىنىڭ كوزىن تاعى ءبىر ءسۇرتىپ قالدى دا بالاسىنىڭ ماناعى ايعايىنا باستى.
— الديار، الديار!
بايگەدەن كەلە جاتقان ات جاۋىنىكى بولسا دا شىداپ تۇرا المايتىن ەلدىڭ ادەتى عوي، باسقا اتتاردان التى شاقىرىمداي الدا كەلە جاتقان بوز تۇلپارعا سۇيسىنگەن جۇرتتىڭ ايعايى جالاۋدىڭ ايعايىمەن ۇلاسىپ كوككۇمبەزدىڭ بيىگىن جاڭعىرتىپ جىبەردى. ءبىراق، قارا قۇرتتاي قاپتاعان قالىڭ ەل بوز تۇلپاردى تانىعانىمەن ونىڭ ۇستىندەگى ەكى ومىراۋى بىردەي جارقىراعان كىشكەنتاي قارا جىگىتتىڭ كىم ەكەنىن تاني العان جوق. كەيىنگى كەلە جاتقان اتتاردى ۇمىتتى دا ءبارى بوز تۇلپاردىڭ سوڭىنان شۇبىردى.
ءبارىنىڭ اۋزىندا ءبىر-اق اۋىز ءسوز:
— تۇلپار، ناعىز تۇلپار!..
1947
You Might Also Like
-
ۆيزيتتىك كارتوچكالاردى قولدانۋ تاريحى ەرتە كەزدەردەن باستالعان، قازىرگە دەيىن ولاردى پايدالانۋ بويىنشا بەلگىلى ءبىر نورمالار قالىپتاسقان. ۆيزيتتىك كارتوچكا – تانىستاردا، ىسكەرلىك سەرىكتەس...
-
باراقبايدىڭ تۇيەسى جوعالدى. كادىمگى جارباي ىنگەن. ارعى تەگى بۋداننان جاراتىلعان بۇل جارىقتىق تۇيەنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر كورىكسىزى بولاتىن. جاربيعان ۇسقىنسىز دەنەسىن كوتەرىپ تۇرعان اياقتارى دا ادام كورگ...
