تۇتىلۋ
مەن نياگارا كۇركىرەۋىگىنە «بۇيىرىنەن اشىلاتىن پۋلمان ۆاگونىمەن» كەلىپ ءتۇستىم، قايمانا حالىقتىڭ سوزىمەن ايتساق، جۇك ۆاگونىمەن كەلگەنمىن. ايتا كەتەيىنشى، جۇك تيەيتىن پلاتفورمانى ءبىزدىڭ سابازدار «گوندولا» دەيدى، ونىڭ ەكىنشى بۋىنىنا جوري ەكپىن ءتۇسىرىپ سوزىپ ايتادى. قوي، ىسكە كوشەيىن. سونىمەن توۆار پوەزىمەن ىمىرت جابىلا كەلىپ تۇسكەن بويى، تۋرا كۇركىرەۋىككە قاراي تارتتىم. ول ءبىر كەرەمەت عاجاپ دۇنيە ەكەن، بيىك قۇزدان كۇركىرەي قۇلاعان كول-كوسىر سۋ. سوعان قاراپ، ەسىمدى تانىپپىن دا قالىپپىن. كوز الا الماي، قۇر بەكەر اڭىرىپ وتىرىپ، ۋاقىت وزدىرىپ السام كەرەك. ايتپەگەندە «وتىرىقشىنىڭ» (سول ماڭايدا تۇراتىن بىرەۋدىڭ) «تامىرىن ۇستاپ» تاماعىمدى تاۋىپ الار ەدىم عوي. ءتىپتى بىرەۋ «داستارحانعا وتىرىڭىز» دەسە دە بۇرىلاتىن دارمەن جوق. ءتۇن بولدى — تامىلجىعان سۇتتەي جارىق ايلى ءتۇن، تەك كۇركىرەۋىكتەن كوز الماي وتىرا بەرىپپىن. ساعات تۇنگى ون ەكى شاماسىندا بارىپ ەسىم كىردى. ەندى ماعان «سۇلاي كەتەتىن» ءبىر جەر ىزدەۋ كەرەك بولدى.
«سۇلاي كەتۋ»، «قۇلاي كەتۋ»، «جاتا قالۋ»، «قاتا قالۋ» دەگەن سوزدەردىڭ ماعىناسى ءبىز ءۇشىن بىرەۋ-اق، ول — ۇيىقتاۋ. بۇل قالانىڭ «ناشار» ەكەنىن، ياعني تەنتىرەپ جۇرگەن ءبىز سىقىلدى كەزبەلەرگە قولايسىز ەكەنىن سەزە قويدىم دا، سول شاھاردىڭ ءوزىن قويىپ، توڭىرەگىنە قاراي بەت تۇزەدىم. قايداعى ءبىر شارباقتان قارعىپ ءوتىپ، دالاعا قاراي «جونەپ كەلەم». يەن دالاعا زاڭ تاقسىردىڭ قۇرىعى جەتە قويماس — دەپ ويلادىم كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتسەم، جاس نارەستەدەي بالبىراپ، اۋدەمدە ءتاتتى ۇيقىعا باتىپ كەتكەن ەكەنمىن. اۋانىڭ جۇپار ءيىسى، تامىلجىعان ءتۇننىڭ جىلى لەبى ماۋجىراتىپ، ءتۇنى بويى ءبىر ويانسامشى. تاڭ اتا كوزىمدى اشىپ جىبەرگەندە، ەسىمە كەشەگى تاڭعاجايىپ كۇركىرەۋىكتىڭ تۇسە كەتكەنى. جالما-جان شارباقتان كەرى ءوتىپ، تاعى ءبىر كورسىنشى دەپ سۋعا قاراي ەنتەلەپ كەلەم. ۋاقىت ءالى ەرتە ەكەن، ساعات ءسىرا بەستىڭ كەزى. ەرتەڭگى استان سەگىزسىز ءۇمىت جوق. دەمەك، وزەننىڭ ارىندى اعىسىن تاماشالاۋعا ءالى تولىق ءۇش ساعات ۋاقىتىم بار. ءبىراق، امال نە، ماعان وزەندى دە، كۇركىرەۋىكتى دە كورۋگە جازباعان ەكەن!
قالا قالىڭ ۇيقىدا. قاڭىراعان بوس كوشەمەن كەلە جاتىر ەم، تاپ قارسى الدىمنان سويداۋىلداي ءۇش ادام ءمىنىپ كەلدى. ۇشەۋى قاتارلاسا ءجۇرىپ كەلەدى «ءداۋ دە بولسا مەن سياقتى تىم ەرتە ورگەن كەزبەسىڭدەر عوي» دەگەن وي كەلە قالدى. ءبىراق انتەك قاتەلەسسەم كەرەك. بولجامىمنىڭ، ەگەر ەسەپكە جۇگىنسەك، ۇشتەن ەكىسى عانا راسقا شىقتى. ەكى جاعىنداعى ادام، راس، كەزبەلەر ەكەن، الورتاسىنداعىنى كەزبە دەۋگە جۇرەگىم داۋالامادى. مەن جول بەرىپ، تروتۋاردىڭ جيەگىنە قاراي ىعىستىم. ءبىراق ولار كەتپەدى. ورتاداعى كىسى بىردەمە دەگەندەي بولىپ ەدى، ۇشەۋى كىلت توقتادى دا، الگى ادام ماعان ءۇن قاتتى.
ءبىر بالەگە ۇشىراعانىمدى سەزدىم. ول «پەرعاۋىن» بولىپ شىقتى، جانىنداعى ەكى كەزبە — سونىڭ تۇتقىنى ەكەن عوي! زاڭ تاقسىر دا ەرتە ويانىپ، ساياتقا شىققان ەكەن. سول قۇسى مەن بولدىم. اتتەڭ تاجىريبەمنىڭ ازدىعى-اي، ەگەر بىرنەشە ايدان كەيىن كەزدەسسە عوي قۇداي اقىنا، سول ارادا جالت بۇرىلىپ، زىتا جونەلەر ەم! ارينە پەرعاۋىن تۋ سىرتىمنان مىلتىق اتار ەدى، ءبىراق كوزدەگەن وق تيە بەرە مە، قۇتىلىپ كەتۋىم دە عاجاپ ەمەس ەدى. ول مەنى، بالكىم، قۋالاي قويماس تا، ايتەۋىر قولعا تۇسكەن ەكى بىردەي ادام زىرقىراپ قاشىپ بارا جاتقان ءبىر مەنەن ارتىق قوي. ءبىراق الگى نەمە داۋىستاعان كەزدە اقىماق مەلشيىپ تۇرا قالىپپىن! كوپ سويلەسكەنىمىز جوق.
— قوناق ءۇيدىڭ قايسىسىنا ءتۇسىپ ەدىڭ؟ — دەدى ول،
«تۇتىلعان جەرىم» وسى بولدى. قوناق ۇيگە تۇسپەگەنىم وزىمە ايان، ءتىپتى وتىرىك تە بولسا بىردەمە دەي سالۋعا شامام كەلمەي قالعانى، ويتكەنى ءالى قوناق ءۇيدىڭ ەشقايسىسىن كورە العانىم جوق-تى. كوشەگە تىم ەرتە دە شىققامىن عوي ءوزىم. نە كەرەك، شىرمالدىم.
— كەلگەنىم جاڭا عانا ەدى! — دەپپىن.
— جارايدى ولاي بولسا، بۇرىل دا العا ءتۇسىپ جۇرە بەر، تىم اسىقپا، ءبىراق. سەنى وسىندا ءبىر كىسىنىڭ كورگىسى كەلەدى.
مەن «تۇتىلدىم!» كورگىسى كەلىپ، ىنتىعىپ وتىرعان سابازدىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنەم. سونىمەن اياڭداپ وتىرىپ، تۇپ-تۋرا قالانىڭ اباقتىسىنان بارىپ ءبىر-اق شىعايىن ەكى كەزبە مەن پەرعاۋىن وكشەلەپ ارتىمنان ءجۇرىپ وتىردى، پەرگاۋىننىڭ بار ءسوزى ولاي ءجۇر دە، بىلاي ءجۇر. تۇرمەگە كەلگەسىن ءبىزدى ءتىنتىپ، ءاتى-جونىمىزدى جازىپ الدى. فاميليامدى كىم دەپ جازدىرعانىم ءقازىر ەسىم دە جوق. مەن دجەك درەيكپىن دەپ ەدىم، تىنتۋدە تابىلعان ءبىر حاتتىڭ ادرەسىندە دجەك لوندون دەپ جازىلعان ەكەن. جاعداي وسىناۋ تۇستا كومەسكىلەنىپ بارا جاتقاسىن، مەنەن بۇ قالاي دەپ سۇرادى ولار... سونىڭ نەمەن تىنعانىم ءقازىر ۇمىتىپپىن. ايتەۋىر نە دجەك درەيك بولىپ نەمەسە دجەك لوندون بولىپ ۇستالعانىمدى انىق بىلەمىن وسى ەكى فاميليانىڭ ءبىرى داۋدە بولسا كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول تۇرمەنىڭ تىزىمىندە بار شىعار. سۇراستىرىپ انىعىنا جەتۋگە بولار ەدى. ويتكەنى بۇل وقيعا 1894 جىلى ءيۋننىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بولعان. مەن اباقتىعا تۇسكەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي تەمىر جولشىلاردىڭ ۇلكەن ەرەۋىلى باستالعان.
كونتوردان شىققاسىن ءبىزدى «حوبوعا» اپارىپ قامادى. «حوبو» دەگەنى ءتارتىپ بۇزعانداردى قامايتىن ءتورت بۇرىشتى ۇلكەن تەمىر تور، تۇرمەنىڭ ءبىر بولەگى. ءتارتىپ بۇزۋشىلاردىڭ دەنى «حوبولار»، ياعني كەزبەلەر بولعاندىقتان، تەمىر تورلى كىلەتتى دە «حوبو» دەپ اتايدى ەكەن. ءبىز كەلسەك ىشىندە سول كۇنى تاڭەرتەڭ قولعا تۇسكەن بىرنەشە كەزبە وتىر. تۇرمەشىلەر مينۋت سايىن ەسىك اشىپ، ەكى ءۇش كىسىنى يتەرمەلەپ كىرگىزەدى. Top ۇيشىكتەگى حوبولاردىڭ سانى ون التىعا تولعاندا، ءبارىمىزدى جوعارىداعى سوت كامەراسىنا الىپ باردى. مەن ەندى سىزگە «سوتتىق» قالاي وتكەنىن بۇلجىتپاي بايانداپ بەرەيىن، ونداعى جايلار مەنىڭ امەريكاندىق ازاماتتىق ار-نامىسىما ءتيدى، سونان بەرى بۇزىلعان كوڭىلىم ءبىر تۇزەلە الماي-اق كەلەدى.
سونىمەن، سوت كامەراسىندا ون التى تۇتقىن، ءبىر سۋديا،ەكى سوت پريستاۆى بولدى. كەيىن بىلدىك، سۋديا حاتشىنىڭ قىزمەتىن دە ءوزى اتقارادى ەكەن. كۋا جوق. قالاسىندا ءادىل سوتتىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن ءوز كوزىمەن بەرە تۇعىن نياگارا-فوللەستىڭ ازاماتتارىنان دا ەشكىم بولمايدى. سۋديا الدىندا جاتقان «ىستەردىڭ» ءتىزىمىن شولىپ جىبەرىپ، بىرەۋدىڭ فاميلياسىن اتادى. كەزبەلەردىڭ بىرەۋى ءۇرپيىپ ورنىنان تۇرەگەلدى، سۋديا سوت پريستاۆىنا قارادى.
— قىلمىسى كەزەگەندىك، الديار تاقسىر،— دەدى پريستاۆ.
— وتىز كۇن! — دەپ سالدى تاقسىردىڭ ءوزى.
كەزبە ورنىنا وتىردى. سۋديا تاعى بىرەۋدىڭ فاميلياسىن اتادى — تاعى ءبىر كەزبە تۇرەگەلدى.
ونىڭ سوتى دا باس-اياعى ون بەس سەكۋندتە اياقتالدى. ونان كەيىنگىمىز دە سونىڭ، كەبىن كيدىك. سوت پريستاۆى: «كەزەگەندىك، الديار تاقسىر»،— دەيدى، تاقسىر: «وتىز كۇن»، - دەيدى. بار بولعانى سول، سوت ءىسى حرونومەترمەن ءجۇرىپ تۇرعانداي: ءاربىر حوبوعا ون بەس سەكۋند... وتىز كۇن تۇرمە.
«نەتكەن جۋاس، ءۇنسىز حايۋان ەدىڭدەر! — دەدىم ىشىمنەن. تۇرا تۇر بالەم؛ مەنىڭ دە كەزەگىم كەلەر، كورسەتەرمىن ءالى تاقسىرىڭا!» سوت وسىلايشا ءجۇرىپ جاتقان ەدى، «الديار تاقسىر» الدە قالاي بىرەۋدىڭ ءسوز ايتۋىنا رۇقسات بەردى. ءبىراق ول ناعىز حوبو ەمەس ەكەن. «سوتتان شىققان» كادىمگى حوبولارعا ەش جەرى ۇقسامايدى. ءبىز الگى سۋ تارتاتىن ۆودوكاچكانىڭ قاسىندا توۆار پوەزىن كۇتىپ تۇرعانىمىزدا قاسىمىزعا كەلە قالسا عوي، ونىڭ «بالا مىسىق» ەكەنىن بىردەن تانىر ەك. كەزبەلەر پاتشالىعىندا «بالا مىسىق» دەپ ءبىزدىڭ جولىمىزعا جاڭا تۇسكەندەردى ايتادى. ول جاس تا ەمەس — تۇرىنە قاراعاندا شاماسى قىرىق بەسكە كەلگەن كىسى ءتارىزدى. ابدەن جەل قاقتى بولعان بەتى بىرجىق، بۇكىشتەۋ بىرەۋ.
ايتۋىنا قاراعاندا، ءبىر فيرمادا جۇك تاسۋشى بولىپ ىستەپتى، ۇمىتپاسام، نيۋ-يورك شتاتىنداعى لوكپورتتا عوي دەيمىن. فيرما ساتسىزدىككە ۇشىرايدى دا، 1893 جىلعى قيىن-قىستالاڭدا جابىلادى. ءجوندى جۇمىس بولماعانىمەن يەسى مۇنى اقىرىنا دەيىن ۇستاپتى. سوسىن ول بىرنەشە ايداي جۇمىس ىزدەپ، تابا الماعانىن ايتتى، قايدا بارسام دا قاپتاپ جۇرگەن وڭكەي جۇمىسسىزدار، اقىرى شالقار كولدەن بىردەمە تابىلىپ قالار دەگەن ۇمىتپەن بوففالوعا كەلەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە مىناۋ پاقىرشىلىق حالگە دە جەتىپ — قولعا تۇسەدى، ۇستالادى. ءبارى اپ-انىق، تۇسنىكتى-اق.
— وتىز كۇن! — دەدى دە سۋديا تاقسىر كەزەكتەگى ماسەلەسى بىرەۋدىڭ اتىن اتادى.
ول دا تۇرەگەلدى.
— كەزەگەندىك، الديار تاقسىر،— دەدى سوت پريستاۆى.
— وتىز كۇن! — دەدى تاقسىرى.
سوت ءىسى وسىلايشا قالىپتى رەتىمەن ءجۇرىپ جاتىر: ون بەس سەكۋند — ءارقايسىمىزعا وتىز كۇن تۇرمە. ءادىل coتتىڭ ماشيناسى توقتاۋسىز-اق ىستەپ تۇر. تاقسىر تىم ەرتە تۇرىپ، تاڭەرتەڭگى اسىن ىشپەي كەلگەن-اۋ دەيمىن، ەندى اسىعىپ وتىرسا دا عاجاپ ەمەس.
ابدەن زىعىردانىم قايناپ وتىرمىن. امەريكاندىق ارعى اتالارىم ماعان ءتىل قاتقانداي بولدى. بابالارمىمىزدىڭ قان مايداندا كەسكىلەسىپ، باسىن قۇرباندىققا قيعان ءبىر ارمانى سوتتالا قالساق، ىشىندە انت بەرگەن ءادىل زاسەداتەلدەر وتىرسىن دەگەن تىلەك ەدى. سولاردىڭ قاسيەتتى قانىمەن جۋىلعان وسى پراۆو ماعان دا ميراس بولىپ قالعان جانە سول پراۆومدى قورعاۋدى ءوزىمنىڭ ادال بورىشىم دەپ بىلەمىن. «جارايدى،— دەدىم ىشىمنەن سۋدياعا ءتىسىمدى قايراپ.— مەنىڭ دە كەزەگىم كەلەر!»
مەنىڭ دە كەزەگىم كەلدى. فاميليامنىڭ بىرەۋىن اتاعان كەزدە، قايسىسى ەكەنىن ءقازىر ۇمىتتىم،— تۇرەگەلدىم. سوت پريستاۆى:
— كەزەگەندىك، الديار تاقسىر!—دەدى.
مەن دە تايتالاسىپ سويلەي جونەلدىم! سۋديا دا قوسارلانا كەتتى:
— وتىز كۇن! — دەدى ول.
مەن قارسىلىق بىلدىرە باستاپ ەم، سۋديا تاقسىر ىلەسە: «سويلەمە!» دەپ جەكىرىپ تاستادى دا تىزىمدەگى تاعى بىرەۋدىڭ فاميلياسىن اتادى. پريستاۆ مەنى زورلاپ ورنىما وتىرعىزدى. كەزەكتەگى كەزبە دە وتىز كۇنىن الدى، سونسوڭ سىباعاسىن الماققا ورنىنان تاعى بىرەۋى تۇردى.
ءارقايسىمىزدى وتىز كۇن تۇرمەگە كەسىپ، سازايىمىزدى بەرىپ بولعان سوڭ سۋديا ءبىزدى جونەلتۋگە ىڭعايلاندى دا، ءبىراق باعانا الدە قالاي ءوزى سويلەۋگە رۇقسات بەرگەنى كىسىگە، الگى لوكپورتتىڭ جۇك تاسۋشىسىنا قاراپ:
— سەن ءالى نە سەبەپتى جۇمىس تاستادىڭ؟ — دەدى.
جۇكشى جۇمىستى تاستاماعانىن، قايتا جۇمىس توقتاپ قالعانىن الگىدە عانا ءتۇسىندىرىپ ايتىپ ەدى عوي، ەندى سۋديانىڭ مىنا سۇراعىنان ول ابدىراپ قالدى.
— الديار تاقسىر،— دەدى ول ساسقالاقتاپ،— سۇراعىڭىزعا تاڭىرقاپ تۇرمىن...
— ەندەشە جۇمىس تاستاعانىڭ ءۇشىن تاعى وتىز كۇن! — دەدى تاقسىر، سونىمەن سوت ءىسى توقتادى. جيناقتاي كەلگەندە جۇكشىمىز الپىس كۇن، قالعانىمىز وتىز كۇننەن ارقالاپ شىعا كەلدىك.
ءبارىمىزدى تومەنگە اكەلىپ، تور كىلەتكە قامادى دا، تاماق بەردى. تۇرمە ءۇشىن تاماعى جامان ەمەس ەكەن — ءبىراق سونان قايتىپ اي بويى تاپ سونداي ءتاۋىر اس ءىشىپ كورگەن ەمەن.
مەنىڭ جانىم تۇرشىكتى: زاسەداتەلسىز سوتتاعانى از بولىپ، سوتقا ءوزىمنىڭ بەيكۇنا ەكەنىمدى ايتۋعا دا پۇرسات بەرمەدى-اۋ، سوت ورنىنا ءبارىمىزدى كەلەكە قىلىپ، ۇكىم شىعارعانى قالاي؟ وسى ارادا تاعى ءبىر وي ساپ ەتە ءتۇستى:ادامنىڭ ءوز باسىنا قول سۇقتىرماۋ پراۆوسى بار، سول ءۇشىن دە بابالارىمىز قان مايداندا كەسكىلەسىپ ەدى عوي. مەن ولارعا كورەسىنى كورسەتەمىن ءالى! ادۆوكات سۇراپ ەدىم، جۇرت مازاق قىلىپ كۇلدى. پراۆومىز راس بار عوي؛ ءبىراق ونىڭ ماعان پايداسى تيمەيتىن بولدى، سەبەبى تۇرمەدەن تىس ەشكىممەن قاتىناسۋعا بولمايدى ەكەن. مەيلى، ءبارى-بىر ولارعا كورەسىنى كورسەتەمىن! مەنى ءومىرباقي اباقتىدا ۇستاماس. جارايدى، تۇرا تۇر بالەم، تۇرمەدەن ءبىر شىعىپ الايىن. بيلەتەرمىن الدىمدا ءبارىڭدى دە! مەنىڭ زاڭنان ازداعان حابارىم بار، پراۆولارىمنىڭ دا بار ەكەنىن بىلەمىن. ءادىل زاڭدى بۇزىپ وتىرعاندارىڭدى دالەلدەپ بەرمەسەم ماعان سەرت! تۇرمەشىلەر كەلىپ، ءبارىمىزدى الدىنا سالىپ، تۇرمەنىڭ ۇلكەن كەڭسەسىنە قاراي ايداپ اكەلە جاتقاندا مەن قيالىمدا تالاپكەر بولىپ، شەككەن زيانىمدى داۋلاپ جۇرگەندەي بولام، مەنىڭ تاڭعاجايىپ حابارىمدى جۇرتقا جاريا ەتكەن گازەت زاگولوۆكالارى كوز الدىمدا ەلەستەيدى.
پوليسمەن قولىمىزعا كىسەن سالدى، مەنىڭ وڭ قولىم مەن ءبىر نەگردىڭ سول قولىن بىرگە كىسەندەدى. («اھا،— دەدىم ىشىمنەن،— تاعى قورلادىڭدار ما؟! تۇرا تۇر بالەم، تۇتقىننان بوسانىپ الايىن!..») نەگر سوقتالداي بىرەۋ ەكەن، بويى التى فۋتتان ارتىق بولار ءسىرا، قولىمدى ءسال يتەرىپ جۇرەدى. بۇرىن-سوڭدى كورە جۇرگەن نەگرلەرىمنىڭ ىشىندەگى كيىمى البا-جۇلبا ەڭ جامانى جانە ءوزى ءبىر ەڭ جايدارىسى بولىپ شىقتى!
سونىمەن ءبارىمىزدى ەكى-ەكىدەن قوساقتاپ، كىسەندەدى. بۇعاۋ سالىپ بولعان سوڭ بولات شىنجىر اكەلىپ، بارلىق كىسەننىڭ شىنجىرىنان كوكتەي وتكىزدى دە، قۇلىپ سالدى.«بۇعاۋ سالادى» دەگەن وسى ەكەن. جۇرۋگە ءامىر ەتىلدى، كوشەنىڭ بويىمەن اياڭداپ كەلەمىز، ءبىزدى ەكى پوليسەي ايداپ كەلەدى. ۇزىن بويلى نەگر مەن ماعان قۇرمەتتى ورىن ءتيدى — ەڭ الدا كەلەمىز.
كوردەي قاراڭعى تار قاپاستان كەڭشىلىككە شىققانىڭدا كۇن ساۋلەسى كوز ۇيالتادى. شىلدىر قاققان شىنجىر-بۇعاۋمەن كەلە جاتقان ماعان كۇن نۇرى سونداي راحات جايلى ءتيدى، كوپ ۇزاماي ونى دا وتىز كۇندەي كورە المايتىنىمدى بىلەم.
جۇرت بىزگە تاڭىرقايدى، كىشكەنە قالانىڭ كوشەسىمەن تەمىر جول ستانسياسىنا قاراي ءجۇرىپ كەلەمىز. قوناق ءۇيدىڭ قاسىنان وتە بەرگەنىمىزدە ۆەراندادا تۇرعان ءبىر توپ تۋريست ءبىزدى ابدەن تاماشالاپ قالدى.
شىنجىر وتە ۇزىن ەدى، پوەزدىڭ تەمەكى تارتۋعا رۇقسات بەرىلگەن ءبىر ۆاگونىنا كىرىپ، سكامياعا ەكى-ەكىدەن سالدىر-گۇلدىر وتىرا كەتتىك. ءوزىمدى، اتا-بابالارىمدى وسىنشاما قورلاعانىنا قاتتى قىزاراڭداعانىممەن اعات كەتپەدىم، بۇعان ەسىم دە، ەبىم دە جەتتى. مەن ءۇشىن توڭىرەكتەگىنىڭ ءبارى جاڭالىق. الدىمدا ءبىر اي بەلگىسىز ءومىر تۇر... مەن ەندى جىرىندى ادام بار ما دەپ جان-جاعىما قارادىم. ءبىزدى ءجۇز قارالى كىسى قامايتىن كىشىگىرىم اباقتىعا ەمەس، ون كۇننەن ون جىل مەرزىمگە دەيىن كەسىلگەن تۇتقىنداردى ۇستايتىن ناعىز تۇزەتۋ ۇيىنە اكەلە جاتقانىن بىلدىك.
مەنىڭ ارت جاعىمداعى سكاميادا بالۋان دەنەلى، شىپ-شىمىر، دەمبەلشە كەلگەن بىرەۋ وتىر. شاماسى، جاسى وتىز بەس-قىرىقتارعا كەلگەن. قىجاقتاپ سوعان قاراپ وتىرمىن. ونىڭ كوز جانارىندا ءبىر سىقاق كۇلكى، جايدارىلىق بار سياقتى، ال كەيپى كوبىنەسە حايۋانعا ۇسايدى، ءتىپتى جىرتقىش اڭ ءتارىزدى، ەرەن كۇشتى، جىرتقىشتىڭ بارلىق ينستينكتىن بويىنا تۇگەل جيعان، ار-ۇياتتان ابدەن بەزگەن ادامسىڭ-اۋ دەپ تە قالاسىز. ءبىراق اشۋىنا تيمەسە ايباتىن شاقىرمايتىن جىرتقىشتىڭ جايدارى جىمىسقىعانى سىقىلدى ونىڭ كوز جانارىندا ايۋاندىعىن جۋىپ كەتەتىن ءبىر جىلىلىق تا بار، ماعان ۇناعانى وسىنىسى.
بۇل ءبىر «ولجا» بولدى ماعان. بار «قاستەرىمدى تىكتىم». مەنىمەن قوساقتاۋلى ۇزىن نەگر كىر جۋاتىن جەرگە جۇمىسقا تۇرماق بولىپ ۋادەلەسكەنىن، ءبىراق ۇستالىپ قالىپ، ونان دا ايىرىلعانىن ازىل-كۇلكىسىن ارالاستىرىپ ايتىپ كەلەدى. وسىلايشا پوەزد بۋففالوعا قاراي زاۋلاتىپ كەلە جاتقاندا مەن دە ءبىر ساتتە ارتىمداعى كىسىمەن تىلدەسىپ قالدىم. ترۋبكاسىندا ءتۇيىر جوق ەكەن. سارى مايداي ساقتاپ جۇرگەن تەمەكىمنەن ترۋبكاسىنا تولتىرىپ تەمەكى سالىپ بەردىم، وزىمە ول ون پاپيروسقا جەتەر ەدى. نەسىن ايتاسىز، سويلەسكەن سايىن ۇناپ، تاپتىرمايتىن سەرىك ەكەنىنە كوزىم جەتە باستادى. اقىرى مەنىڭ بارلىق تەمەكىمدى ەكەۋمىز ءبولىپ تارتىپ كەتتىك.
ايتا كەتەيىن، مەن كىسىنىڭ كوڭىلىن كوپ اسا جىقپايتىن اداممىن، ومىردەن تاجىريبەم تاعى بار، نەندەي جاعدايعا بولسا دا ۇيلەسە كەتەم. قالاۋىمنىڭ قىمبات ەكەنىن ءالى انىق بىلمەسەم دە، مەن وسى كىسىمەن قالاي دا ۇيلەسكىم كەلدى. ءبىزدى اكەلە جاتقان «تۇزەتۋ ۇيىندە» بۇرىن ول وتىرىپ كورمەگەن ەكەن، ءبىراق باسقا تۇرمەلەردىڭ ءبىرازىندا — بىرىندە ءبىر جىل، بىرىندە ەكى جىل، كەيبىرەۋىندە ءتىپتى بەس جىل ۇدايىمەن جاتىپ شىققان كورىنەدى، ايتەۋىر تۇتقىنداردىڭ ايلا-امالىن جاقسى بىلەتىن ادام بولىپ شىقتى. ەكەۋىمىز اب-ساتتە شۇيىركەلەسىپ كەتتىك. اقىرى ول ماعان: ءبىلدىڭ بە، ايتقانىمنان شىقپاعايسىڭ دەگەندە جۇرەگىم قۋانعاننان دۇرسىلدەپ كەتتى. ول ماعان «جىگىتىم» دەيتىن بولدى، مەن دە «جىگىتىم» دەپ كەتتىم ونى.
پوەزد بۋففالودان بەس ميل جەردەگى ءبىر ستانسياعا كەلىپ، توقتادى دا، ءبىز شىنجىرىمىزدى سىلدىرلاعىن پوەزدان تۇستىك. سونىڭ قاي ستانسيا ەكەنى ءقازىر ەسىمدە جوق، — ايتەۋىر روكلين، روكۆۋد، بلەكروك، روككاسل نەمەسە نيۋكاسل سياقتى ءبىر ستانسيا بولاتۇعىن. ونىڭ اتىندا نە جۇمىسىمىز بار، ايتەۋىر ءبىزدى ءبىراز جاياۋ ايداپ اپارىپ، ترامۆايعا وتىرعىزعانىن بىلەم. ۆاگون بۇرىنعى ەسكى ۆاگون ەكەن، وتىراتىن ورنى ەكى جاق قابىرعاسىنىڭ ونە بويىندا. كىرگەسىن جۇرتتى تۇرعىزىپ، ۆوگوننىڭ، ءبىر جاعىنا وتىرعىزدى دا، ءبىزدى ەكىنشى جاعىنا ورنالاستىردى. جۇرتتىڭ بەتپە-بەت قارسى الدىندا وتىرمىز. ءالى ەسىمدە، ايەلدەردىڭ ابدەن قۇتى قاشتى، تەگى، ءبىزدى كىسى ءولتىرىپ نەمەسە بانكى توناپ، كاتورگاعا كەسىلگەندەر دەپ ويلاعان بولۋ كەرەك. مەن دە جورتا ءتۇسىمدى بۇزىپ، ناعىز قانىشەر بولا قالدىم. ءبىراق كىسەندەس سەرىگىم، الگى جايدارى نەگر، كوزىن الاقتاتىپ: «و جاساعان-اي. جاساعان يەم جار بولا گور!» دەپ كۇلە بەرەدى.
ءبىز ۆاگوننان ءتۇسىپ، جاياۋ ەري وكرۋگىنىڭ تۇزەتۋ تۇرمەسىنىڭ كەڭسەسىنە كەلدىك. مۇندا ءبىزدى تاعى تىزىمگە تىركەدى. مەنىڭ ەكى فاميليامنىڭ بىرەۋىن سونان تاۋىپ الۋىڭىزعا دا بولار. بىزگە اقشا، تەمەكى، وتتىق، باكى سياقتى باعالى زاتتارىڭدى تاپسىرىڭدار دەدى. مەنىڭ جاڭا تانىسقان دوسىم بەتىمە قاراپ، باسىن شايقادى.
— ەگەر ءقازىر تاپسىرماساڭدار، كەيىن ءبارى ءبىر قاتتالادى،— دەدى تۇرمەنىڭ اكىمى.
ءبىراق دوستىم ماعان باسىن شايقاي بەرەدى. تۇتقىنداردىڭ سىرت جاعىنان ونىڭ قيمىلداعان قولىن، نە ىستەگەنىن كوردىم (قولداعى كىسەنىمىزدى اعىتقان). مەن دە سياقتى وزىمە قات نارسەنىڭ ءبارىن قول ورامالعا ءتۇيدىم. تۇيىنشەكتى كويلەگىمىزدىڭ ىشىنە جىتىردىق. ساعاتى بار بىر-ەكى عانا كىسى بولماسا، تۇتقىنداردىڭ ەشقايسى نارسەسىن تاپسىرمادى. ولار ءساتى تۇسسە، امالداپ الىپ وتەرمىز دەپ تاۋەكەلگە بەل بايلاعان سياقتى؛ مەنىڭ جولداسىمداي قۋ ءمۇيىز ەمەس ەكەن ولار، سەبەبى، كەرەك زاتى ەشقايسىسى ورامالعا تۇيگەن جوق.
ءبىزدى اكەلگەن كونۆوي بوساعان كىسەنى مەن شىنجىرىن الىپ، كەتىپ قالدى، ءبىزدى ەندى وزگە قاراۋىلشىلار تۇرمەگە الىپ ءجۇردى. تۇرمەنىڭ كەڭسەسىندە تۇرعانىمىزدا توبىمىزعا تاعى ءبىراز تۇتقىن كەلىپ قوسىلعان ەدى، سونىمەن ۇزىن سانىمىز قىرىق-ەلۋگە جەتىپ قالدى.
ەركىنشىلىكتە جۇرگەن الەۋمەت، سىزدەر ورتا عاسىردا ساۋدا جولى قانداي تار بولسا، ۇلكەن تۇرمەنىڭ ىشىندە دە ءجۇرۋ-تۇرۋ سونداي قيىن ەكەنىن بىلەسىزدەر مە؟! تۇزەتۋ ۇيىنە ءبىر قامالعاسىن، ەركىن ءجۇرۋ دەگەن بولمايدى اتتاعان سايىن الدىڭىزدان تاستاي بەرىك ەسىك نە قاقپا ۇشىرايدى دا وتىرادى. ءبىزدى شاشتارازعا قاراي الىم جۇرگەن ەدى، جولدا جابىق تۇرعان ەسىك سياقتى بوگەتتەن كوپ نارسە جوق ەكەن. ءبىرىنشى «ۆەستيبيۋلدە»-اق ەسىك اشقانشا ەزىلىپ، ءبىراز تۇردىق. «ۆەستيبيۋل» — دەگەندەرى نە ۆەستيبيۋل، نە كوريدور ەمەس. بيىكتىگى التى ەتاج كىرپىشتەن قالاعان ءتورت بۇرىشتى ۇلكەن قۋىس؛ ەتاج سايىن قاتار-قاتار كامەرا، ءار قاتارى، ايتالىق، ەلۋ كامەرا. Tiءپتى ەڭ دۇرىسى ءزاۋلىم بيىك بال ومارتاسىن ەسكە ءتۇسىرىڭىزشى. ونى جەرگە قويىپ، اينالاسىنا قابىرعا تۇرعىزىن، توبەسىن جاپساق، ءدال ەري وكرۋگىندەگى تۇزەتۋ تۇرمەسىنىڭ «ۆەستيبيۋلى» بولادى دا قويادى. تۇسىنىگىڭىز تولىعىراق بولۋ ءۇشىن كامەرالاردىڭ ءاربىر قاتارىن بويلاي سالعان، شەتىندە تەمىر كەرمەسى بار، ۇزىنشا، تار اسپالى گالەرەي-سىماقتاردى ەسكە تۇسىرسەڭىز بولعانى. ءورت بولا قالسا كەرەك بولار دەپ، گالەرەيلەردىڭ ەكى جاق شەتىن تار تەمىر باسقىشپەن قوسقان.
سونىمەن، كۇزەتۋشىلەر ەسىك اشقانشا ءبىرىنشى «ۆەستيبيۋلدە» ءيىرىلىپ تۇردىق. قاسىمىزدان شاشىن ۇستارامەن تاقىرلاپ العان، ۇستىندە تۇرمەدە وتىرعاندار كيەتىن جول-جول الا كيىمى بار تۇتقىندار ءوتىپ جاتىر. سوندايلاردىڭ بىرەۋى ءبىزدىڭ ءدال ۇستىمىزدە، ءۇشىنشى ەتاجداعى گالەرەيدىڭ كورمەسىنەن اسىلا قاراپ تۇر ەكەن. ءبىزدى مۇلدە بايقاماعان ادام ءتارىزدى. بەت الدىنا قاراپ، جاي تۇر. مەنىڭ دوسىم «ش-ش» دەپ اقىرىن دىبىس بەرگەن كەزدە، ول جالت بۇرىلىپ، تومەن قارادى. سول ساتتە ەكەۋى ىمداسىپ تا ۇلگىردى. سەرىگىم تۇيىنشەگىن جوعارى لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. تۇتقىن تۇيىنشەكتى قاعىپ الىپ، قوينىنا تىعا قويدى دا، تۇك كورمەگەن كىسىدەي جايىمەن تۇرا قالدى. دوستىم ماعان سەن دە ءسويت دەپ يشارات ءبىلدىردى. كۇزەتشى ءارى قاراي بەرگەن كەزدە تۇيىنشەگىمدى مەن دە ىرعىتتىم، ول دا بارىپ، تۇتقىننىڭ قوينىنا ءتۇسىپ، جوق بولدى.
بip مينۋتتان كەيىن ەسىك تە اشىلىپ، ءبىزدى شاشتارازعا الىپ باردى. مۇنداعىلار دا وڭكەي الا جولاق كيىم كيىنگەن تۇرمەنىڭ شاشتارازدارى ەكەن. ۆاننا، ىسسى سۋ، سابىن، ششەتكالارى دا بار كورىنەدى. بىزگە شەشىنىپ، جۋىنىپ شىعۋعا بۇيىردى، ءوزارا ەكى-ەكىدەن ۇيلەسىپ، ارقالارىڭدى دا ىسقىلاپ جۋىنىڭدار دەدى. مۇنىسى انشەيىن ءبىر اۋرەشىلىك بولىپ شىقتى،— تۇرمەنىڭ ءىشى قىبىرلاعان قاندالا مەن بيت-بۇرگە ەكەن. جۋىنىپ شىققان سوڭ ءار قايسىمىزعا كيىم سالاتىن ءبىر-بىر كەنەپ قاپشىق بەردى.
— كيىمدەرىڭدى مىنا قاپشىققا سالىڭدار،— دەدى كونۆوي.— رۇقساتسىز نارسە الىپ وتەم دەپ اۋرەلەنبەڭدەر! ءبارىڭدى دە كيىمسىز تۇرعىزىپ قويىپ قارايمىز. وتىرۋ مەرزىمى وتىز كۇننەن اسپايتىنداردىڭ باشماق پەن شالباردىڭ يىق باۋىن الۋىنا بولادى. وتىز كۇننەن ارتىققا كەسىلگەندەر ەشنارسە الماسىن.
جۇرتتىڭ ءبارى: «رۇقسات ەتپەگەن نارسەنى جالاڭاش ادام قالاي الىپ وتپەك» دەپ ورىنسىز بۇيرىققا كەيىستىك ءبىلدىرىپ جاتتى. وزگەلەردەي ابىرجىماعان دوستىم ەكەۋمىز عانا. شاشتارازدار دا ىسكە كىرىستى. ولار بىزبەن سىپايى سويلەسىپ، جىك-جاپار بولىپ، قيماس زاتتارىڭىز بولسا، ساقتاۋعا بەرە تۇرىڭىزدار، بۇگىن قايتارىپ بەرەمىز، دەستى. سوزىنە قاراساڭ — بىزگە شىن جانى اشىعان جاندار سىقىلدى. الگى فرا فيليپپو ليپپي (XV عاسىردا بولعان يتاليان سۋرەتشىسى؛ ەل اۋزىنداعى اڭىزعا قاراعاندا، ونى تەڭىز قاراقشىلارى الىپ كەتكەن) وقيعاسىنان كەيىن ەش جەردە، ەشكىم ادامدى، ءسىرا، بۇلاي توناماعان بولار. وتتىق، تەمەكى، پاپيروس قاعازى، ترۋبكا، پىشاق، اقشا — وسىنىڭ ءبارى شاشتارازداردىڭ قوينىنان ءتۇسىپ كەتتى. قويىن-قونىشى ولجاعا تولعان شاشتارازدار ۇرگەن مەستەي، كۇزەتشىلەر دە تۇك كورمەگەنسىپ تۇر. قىسقاسى، زاتتىڭ ءبارى سول كۇيى كەتىپ وتىردى. ونى يەلەرىنە قايتارعان ەشكىم جوق. قايتا ولار مۇنى زاڭدى ولجامىز، «قۇداي بەرگەن» قوسىمشا تابىسىمىز دەپ بىلەدى. كەيىن بايقاسام، تۇرمەدە كىسى توناۋدىڭ تولىپ. جاتقان ءايلا-تاسىلى بولادى ەكەن. مەن دوسىمنىڭ ارقاسىندا سونىڭ، تالايىن اڭعاردىم.
شاشتاراز بولمەسىندە بىرنەشە عانا ورىندىق بار، ولار ءبىزدى كەزەكپەن قاپىل-قۇپىل كۇزەي باستادى. مەن ادامنىڭ ساقال-شاشىن تاپ سونداعىداي شاپشاڭ العان ەشكىمدى كورگەن ەمەن! كەزەكتەگى كىسى ساقال-مۇرتىنا ءوزى سابىن جاعىپ، ءازىر تۇرادى، شاشتارازدار تەك ۇستاراسىمەن سىدىرتىپ وتە شىعادى، ءبىر كىسىنى ءبىر مينۋتتەن اسىرمايدى. دەگەنمەن، شاش الۋعا كەلگەندە ءسال كىدىرەتىنى راس. سوندا دا ون سەگىز جاستاعى مەنىڭ شاشىمدى ءۇش ءمينۋتتىڭ ىشىندە-اق الىپ ۇلگىردى عوي، شاش تۇبىندە قالعاپ قىلتانى دەمەسەڭىز باسىم ناعىز بيللياردتىڭ شارىنداي بولىپ شىعا كەلدىم. كيىم-كەشەگىمىزبەن ۇساق-تۇيەك كور-جەرىمىز سىقىلدى ساقال-شاشتان دا كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جۇرداي بولدىق. ماعان نانساڭىز، سولاردىڭ قولىنان وتكەننەن كەيىن ءبارىمىز دە تۇرىنەن كىسى شوشيتىن ناعىز جاۋىزدىڭ وزىنەن اينىساق نە دەيسىز! شەتىمىزدەن كىلەڭ ءبىر جەكسۇرىن مالعۇن ەكەنىمىزدى بۇرىن، ءسىرا، ەلەمەسەم كەرەك!
ءبىزدى قاز-قاتار تۇرعىزدى. قىرىق-ەلۋ كىسى لۋنگتۋنپەندى قيقۋلاپ شاۋىپ العان كيپلينگتىڭ ەڭىرەگەن ەرلەرىندەي تۇتتاي جالاڭاشپىز. باشماقتان وزگە لىپا جوق، بۇل ءتىنتۋدى ءتىپتى-اق جەڭىلدەتتى. شاشتارازعا سەنبەگەن ەكى-ۇش ەردىڭ تەمەكى، ترۋبكا، وتتىق، مايدا اقشا سياقتى تىققاندارى وڭاي تابىلىپ، تابان استىندا قاتتالىپ كەتتى. بۇل شارۋانى دا جايعاستىرىپ بولعان سوڭ كيىم بەردى: تۇرمەنىڭ كادىمگى شيدەم كيىمى — كۇرتە، شالبار، ءبارى دە الا جولاق. مەن بۇعان دەيىن قىلمىس جاساعان كىسىگە عانا الا كيىم كيگىزەدى دەپ قاتەلەسىپ ءجۇرىپپىن. سول ارادا-اق قاتە پىكىردەن قايتتىم، ۇستىمە ءجۇزى قارالاردىڭ كيىمىن كيىپ، ساپ تۇزەپ جۇرۋگە دە كوندىگە باستادىم.
ءبىز تىزبەكتەلىپ ءجۇرىپ كەلەمىز، ءار كىم ەكى قولىمەن الدىنداعى سەرىگىنىڭ يىعىنان ۇستاپ جۇرۋگە ءتيىس. وسىلاي ءجۇرىپ وتىرىپ، ەكىنشى ۇلكەن «ۆەستيبيۋلگە» كەلدىك. مۇندا ءبىزدى قابىرعانىڭ بويىنا قاز-قاتار تۇرعىزىپ قويدى دا، سول قولدارىڭنىڭ جەڭىن تۇرىڭدەر دەپ ءامىر ەتتى. بىزدەي حايۋانداردى ۋماشتاپ، دارىگەرلىككە جاڭا توسەلىپ كەلە جاتقان ءبىر ستۋدەنت-مەديك، جاپ-جاس جىگىت قاتارىمىزدى كوكتەي ءوتىپ كەلەدى. ول بىزگە ءدارى ەگىپ ءجۇر، جۇمىسىن شاشتارازداردان دا تەز تىندىردى. قانى توقتاپ، جاراسى جابىلعانشا اباي بولىڭدار، ەشتەمەگە تيگىزبەڭدەر دەپ ەسكەرتتى دە، تۇرمەشىلەر ءبارىمىزدى ءبولىپ-بولىپ كامەراعا قاماي باستادى. دوستىم ەكەۋمىز وسى ارادا اجىراستىق، ءبىراق ول ماعان: «سورىپ تاستا!» — دەپ سىبىر ەتتى.
قاماي سالىسىمەن ەككەن ءدارىسىن سورىپ تاستادىم. كەيىن وزگەلەردىڭ قولىن كورسەم، جۇدىرىق سىيىپ كەتكەندەي ۇلكەن جارا بولىپتى! ءوز وبالدارى وزىنە! سورىپ تاستاماعان وزىنەن كورسىن...
كامەرادا تاعى ءبىر تۇتقىن وتىر ەكەن. ەكەۋىمىز وسىندا مەرزىمدى بىرگە وتەمەكپىز. كورشىم كوپ سويلەسپەيتىن، مىعىم عانا جاس جىگىت، ءبىراق جالپى ءجونى ءتۇزۋ تاماشا بالا سياقتى — وگايو شتاتىنىڭ «تۇزەتۋ ۇيلەرىنىڭ» بىرىندە ەكى جىل وتىرىپ، جاقىندا عانا شىققانى وقا ەمەس قوي.
جارتى ساعات شاماسىندا ءبىر تۇتقىن گالەرەيدىڭ بويىمەن ءوتىپ بارا جاتىپ، ءبىزدىڭ كامەرامىزعا قارادى. ول مەنىڭ تامىرىم ەكەن. باقساق، وعان «ۆەستيبيۋلدە» ەركىن جۇرۋگە رۇقسات ەتىپتى. تاڭەرتەڭگى ساعات التىدا ونىڭ كامەراسىن اشىپ، كەشكى توعىزعا دەيىن جاپپايتىن بولدى. تۇرمەدەن ءبىر كوڭىلدەس ادامى تابىلىپ، مۇنى «كوريدورشى» دەيتىن وزدەرىنىڭ سەنىمدى كىسىسى ەتىپ قويعان ەكەن. بۇل قىزمەتكە ونى تاعايىنداپ جۇرگەن دە تۇتقىنداردىڭ اراسىنان قوياتىن «ءبىرىنشى كوريدورشى» دەگەن ، سەنىمدىلەردىڭ ءبىرى كورىنەدى. ءبىزدىڭ كورپۋسىمىزدە ون ءۇش وسىنداي كوريدورشى بار — ون گالەرەيدىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر-بىر كوريدورشىدان — ولاردىڭ ءبارىنىڭ ۇستىنەن ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى كوريدورشىلار قارايدى. اباقتىعا بۇگىن تۇسكەندەر ەككەن شەشەگى شىققانشا كەشكە دەيىن كامەرادا بولادى، ال ەرتەڭ تاڭەرتەڭ تۇرمەنىڭ قوراسىنا شىعارادى، ەرىكسىز جۇمىس ىستەتەدى دەدى مەنىڭ دوسىم.
— مۇمكىن بولعان ءبىر ساتتە سەنى ءوزىم بوساتىپ الارمىن،— دەدى ول.— كوريدورشىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ ورنىنا سەنى قويعىزدىرام!
قوينىنان باعاناعى مەنىڭ تۇيىنشەگىمدى الىپ، تەمىر تور ارقىلى وزىمە بەردى دە، كوريدوردى بويلاپ ءجۇرىپ كەتتى.
تۇيىنشەكتى شەشىپ قاراسام، نارسەلەرىم تۇپ-تۇگەل! وتتىقتىڭ ءبىر تالىنا دا تيمەپتى. كامەرالاس سەرىگىمە مەن تەمەكى ۇسىندىم. وتتىق جاعاردا ول ماعان تۇرا تۇر دەدى. كەرۋەتىمىزدە توزىعى جەتكەن ءبىر-بىر كىر اديال جاتىر ەدى. جيەگىنەن جىڭىشكەلەپ جىرتىپ الىپ، شيىرشىقتاپ ەستى دە، شەتىنە وت تيگىزدى. ماقتادان توقىعان ماتا الاۋلاماي قىزارىپ قانا تۇتاندى. ول بىرنەشە ساعات بويى سونبەيدى ەكەن. كامەرالاس جولداسىم ونى «بىلتە» دەيدى. بىلتە بىتە بەرگەندە تاعى بىرەۋىن ەسىپ الىپ، ءبىر شەتىن ،ءسونىپ بارا جاتقان شوققا تيگىزىپ ۇرلەسەڭ — وت دايىن.
كورىپ وتىرسىزدار، وت ساقتاۋعا كەلگەندە ءبىز پرومەتەيدىڭ ءوزىن دە ۇرىپ بايلانامىز!
ساعات ون كەزىندە تۇسكى تاماق اكەلدى. كىلەتىمىزدىڭ ەسىگىندە تاۋىق قورانىڭ ەسىگىندەي، تابالدىرىققا تاقاۋ جەردە كىشكەنە عانا تەسىك بار ەدى. سونان ەكى ءتىلىم كەپكەن نان مەن ەكى اياق «سورپا» قويىپ كەتتى. سورپا دەگەنىمىز ءبىر كرۋجكاداي قايناعان قارا سۋ، بەتىندە جالعىز جىلانقاراق قالقىپ ءجۇر. شامالى ءتۇز ءدامى بار.
سورپامىزدى ىشتىك، نانعا تيگەنىمىز جوق. توق بولعاندىقتان ەمەس، نەمەسە ناننىڭ ناشارلىعىنان دا ەمەس — جوق، قايتا بىزگە نانى تىم ءتاۋىر كورىندى — ونىڭ باسقا ءبىر سەبەبى بولعان-دى. مەنىڭ جولداسىم كامەرانىڭ ءىشى قاندالاعا تولى ەكەن دەدى. جارىق بىتكەننىڭ ءبارى، قابىرعانىڭ سىلاۋى تۇسكەن جەرىندەگى كىرپىش-كىرپىشتىڭ اراسى سىڭسىعان قاندالا. ابدەن ۇيرەنشىكتى بولىپ العان نەمەلەر تال تۇستە-اق ءورىپ جۇرەدى. قابىرعا مەن ءۇيدىڭ توبەسى قارا-قۇرىم... ءبىراق جولداسىم ەپتەگەن تاجىريبەسى بار جىگىت ەكەن، چايلد-رولاند (ءحىح عاسىرداعى اعىلشىن اقىنى روبەرت براۋنينگ پوەماسىنىڭ كەيىپكەرى) سىقىلدى قاندالامەن سوعىس اشتى. قىرعىن ۇرىس باستالىپ كەتتى. ۇرىس ۇزاققا سوزىلدى. ەكى جاعى دا ايانعان جوق. ءبىراق اقىر سوڭىندا قانسىراعان قالىڭ جاۋ سىلاق پەن كىرپىشتەن سوققان بەكىنىستەرىنە قاراي تىم-تىراعاي قاشا جونەلگەندە جۇمىسىمىزدىڭ جارمىسى دا بىتپەگەن ەدى. ءبىز ەندى قايتقان جاۋ قاشىپ كىرگەن قۋىس-قۋىستىڭ ءبارىن نان شايناپ، جەلىمدەي بەردىك. تەسىك-تۇسىقتىڭ ءبارىن بىتەپ بولعانشا ىمىرت تا جابىلدى. نان قورعاننىڭ ار جاعىندا كەيىن بولعان سۇراپىل اشارشىلىق پەن ايۋاندىق ەسىمە تۇسسە، دەنەم تۇرشىگەدى!
قارنىمىز اشىپ، ابدەن قالجىراپ، كەرۋەتكە سۇلاي كەتتىك، كەشكى تاماعىمىزدى كۇتىپ جاتىرمىز. ءبىر كۇنگە وسى دا جەتەتىن شىعار. ەندى قاپتاپ جۇرگەن پالەنىڭ ءتىرى ازابىنان قۇتىلاتىن بولامىز. تۇسكى تاماعىمىز ساداعا، قارىنىمىز اشسا دا ءتانىمىز بايىز تابار-اق. ءبىراق نە پايدا! زايا كەتكەن ەسىل ەڭبەگىمىز-اي! ۇزاقتى كۇن بەينەتتەنىپ، جانباسىمىز جاڭا عانا جەرگە تيە بەرگەندە نادزيراتەل ەسىك اشتى: تۇتقىنداردى قايتا ورنالاستىراتىن بولىپتى، ەكەۋمىزدى ەكى گالەرەي جوعارى باسقا كامەراعا ايدادى دا كەتتى.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ كامەرالاردىڭ ءبارىن اشىپ، بىرنەشە ءجۇز تۇتقىندى استىڭعى «ۆەستيبيۋلدە» تىزبەكتەپ تۇرعىزىپ الىپ، جۇمىس ىستەۋگە تۇرمەنىڭ قوراسىنا شىعاردى. ەري وكرۋگىنىڭ تۇزەتۋ تۇرمەسىنىڭ تۇپكى قوراسىنىڭ، تاپ ىرگەسىنەن ەري كانالى وتەدى ەكەن. ءبىز شپالمەن ءجۇزىپ كەلگەن كەمەلەردىڭ جۇگىن تۇسىردىك، شپال ۇلكەن قۇرساۋ بولتتاردى ارقالاپ، تۇرمەگە تاسىدىق. جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، ءبىر جاعىنان قاشۋدىڭ دا امالىن قاراستىرامىن. ءبىراق ءۇمىت جوق سياقتى. قابىرعانىڭ ونە بويىن تورىپ، ىلگەرى-كەيىن اۆتومات ۆينتوۆكالى كۇزەتشىلەر ءجۇر. ءتىپتى جوعارىداعى كۇزەت مۇناراسىندا قارۋلى تۇرعان پۋلەمەت تە بار دەسەدى.
سوندا دا مويىعانىم جوق. وتىز كۇن دەگەن كوپ ءومىر ەمەس! شىدارمىن. قايتا ءادىل سوتتىڭ ارامزالارى تۋرالى ماتەريالىم كوبەيە بەرسىن، تۇرمەدەن بوساپ شىققاسىن كورەمىن عوي. مەن سىقىلدى قۇقىعى مەن كىسىلىگى اياققا باسىلعان امەريكا جاستارىنىڭ شىنتۋايتقا كەلگەندە قولىنان نە كەلەتىنىن ءالى-اق كورسەتەرمىن! مەنى زاسەداتەلدەر سوتى سوتتاۋعا ءتيىس ەدى، ول پراۆونى بەرمەدى ماعان، ونى ايتاسىز، مەن ءوزىمدى ايىپتىمىن دەپ سانايمىن با، جوق سانامايمىن با — ونى دا سۇراپ بىلگەن جان جوق. ءادىلىن ايتساق، مەنى سوتسىز سوتتادى (سەبەبى، نياگارا-فوللەستەگى كەلەمەجدى مەن سوت دەي الام با!)؛ماعان يۋريسپەن، ءتىپتى ءتىرى جانمەن تىلدەسۋگە پۇرسات بەرمەدى-اۋ، دەمەك سوت ۇكىمىنە شاعىم ەتۋگە دە پراۆو بەرگەن جوق؛ شاشىمدى قىرىپ قورلادى، الا جولاق كيىم كيگىزدى، قورەگىمە سۋ مەن ناننان وزگە اس بەرمەي، كاتورگاداعىداي اۋىر جۇمىس ىستەتتى، قارۋلى كونۆوي الدىنا سالىپ ايداپ ءجۇردى. سونىڭ ءبارى نە جازىعىم ءۇشىن؟ نە ىستەپپىن مەن سونشاما؟ ۇيىپ-توگىپ وسىنشاما جازا بەرگەندەي مەن نياگارا-فوللەس قالاسىنىڭ ازاماتتارىنا نە ءزابىر كورسەتىپپىن؟ مەن تۇندە كوشەدە جاتۋعا تىيىم سالاتىن قاۋلىنى دا بۇزعانىم جوق. مەن كوشەدە ەمەس، جاپان جەردە جاتىپ شىقتىم! ولاي-بۇلاي وتكەندەردەن نان سۇراپ، نەمەسە قايىرشىلانىپ، «وڭاي اقشا» تىلەنبەدىم! بار جازىعىم تروتۋارىمەن ءجۇرىپ، كوك تيىنعا تاتىمايتىن كۇركىرەۋىگىن كورگەنىم عوي! مۇنىڭ نەسى قىلمىس؟ زاڭ بويىنشا مەن زارەدەي قىلمىس جاساعانىم جوق! جارايدى كورەسىنى كورسەتەرمىن، قاپاستان قۇتىلىپ الايىن! كەلەسى كۇنى نادزيراتەلگە ارىز ايتتىم. ادۆوكات سۇراندىم. نادزيراتەل مەنى ءاجۋا قىلدى. كىمگە ايتسام دا باسسالىپ ءوزىمدى ءماجنۇن قىلاتىن بولدى. بۇكىل دۇنيەدەن قول ءۇزدىم. حات جازۋعا دا ويلانىپ ەدىم، بايقاسام، حاتتىڭ ءبارىن اشىپ وقيدى ەكەن، سەنزۋرا تەكسەرەدى ەكەن، نەمەسە تۇرمەنىڭ اكىمدەرى باسىپ قالادى ەكەن. ال «قىسقا مەرزىمدەگىلەرگە» حات جازۋعا جالپى رۇقسات جوق. مەن بوساپ شىققان تۇتقىندار ارقىلى دا حات جىبەرىپ كوردىم، ءبىراق تىنتۋدە حاتىم قولعا ءتۇسىپ، جىرتىپ تاستادى دەپ ەستىدىم. جارايدى، ەركىن دۇنيەگە شىعىپ الايىنشى، قىلمىستارىڭدى تىزگەندە بۇل دا ءبىر ساۋال بولار سەندەرگە.
قانشا ايتقانمەن، ۋاقىت وزعان سايىن از-ازداپ «اقىل دا كىرە باستادى». پوليسەيلەر، ادۆوكاتتار، پوليسيا سوتتارى تۋرالى اقىلعا سىيمايتىن نە سۇمدىقتار ەستىدىم تۇتقىندار پوليسيامەن ۇلكەن قالالاردا تالاي كەزدەسكەنى تۋرالى جان تۇرشىگەرلىك جايلار ايتتى. بەيكۇنا قازا تاپقان بيشارالار تۋرالى دا سولاردىڭ اۋزىنان سۋىق ءسوز ەستىگەنىم بار. ولگەن كىسى ءوزى تۋرالى ەشنارسە ايتا الماي دۇنيەدەن كەتتى عوي. بىرنەشە جىل وتكەسىن «لەكسوۋ كوميسسياسىنىڭ» باياندامالارىنان قيلى-قيلى حيكايالار وقىعانىمدا، توبە شاشىم تىك تۇردى، تۇرمەدە ەستىگەنىم ونىڭ قاسىندا ويىنشىق ەكەن. اباقتىعا العاش تۇسكەن بەتىمدە بۇل جايلاردى كۇلە تىڭداپ، انشەيىن عايبات ءسوز بولار دەپ ويلاۋشى ەدىم.
ءبىراق ۋاقىت وزعان سايىن وعان دا يلانا باستادىم. سەبەبى، تۇزەتۋ ۇيىندە ءجۇرىپ، اقىلعا سيمايتىن نەلەر سۇمدىقتى ءوز كوزىممەن كوردىم عوي. كورە جۇرە زاڭنىڭ، قۇرىعىنان، بۇكىل سوت ماشيناسىنان ۇرەيىم قاشاتىن بولدى.
اشۋ-ىزا بارا-بارا باسەڭدەدى، قورقىنىش پەن ۇرەي بۇكىل جان-جۇيەمدى ارالاپ، تەرەڭ تامىر جايىپ الدى مەن تۇپتەي كەلە كىمگە قارسى شىعىپ جۇرگەنىمدى جاقسى ءتۇسىندىم. جۋاسىدىم، جاسىدىم، كەڭ دۇنيەگە ءبىر شىعىپ السام، شۋ كوتەرمەي-اق قويارمىن دەگەن توقتامعا كەلدىم، سول وي كۇن سايىن بەكي بەردى. ەندىگى بار ارمانىم — بۇل ماڭايدان اۋلاق كەتۋ. بوساپ شىققاسىن سولاي ىستەدىم دە. ءتىلىمدى تارتتىم، بۇرىنعىداي «قىرامىن دا جويامىن دەگەندى قويدىم، موپ-موماقان، جۇپ-جۋاس، كانىگى عانا، كونبىستى عانا كىسى بولدىم، قويشى، سول بەتىممەن باس cayعالاپ، بوي تاسالاپ، پەنسيلۆانيا شتاتى قايداسىڭ دەپ زىتىپ وتىردىم.
اۋدارعان بورانباي وماروۆ
You Might Also Like
-
باۋىردىڭ بەرىشتەنۋى (سيرروزى) — ديففۋزدى گەپاتوسيتتەر كولەمى ازايۋىمەن، فيبروزدىق وزگەرىستەرمەن، باۋىردىڭ قالىپتى كۇرىلىمىنىڭ وزگەرۋىمەن، رەگەنەراسيالىق تۇيىندەر پايدا بولىپ، ودان ءارى باۋىر جە...
-
توم كينگ اقىرعى نان كەسەگىمەن سۇيىق قامىردىڭ ەڭ سوڭعى ءتۇيىرىن ءىلىپ الدى دا، سونىمەن تارەلكەنى تاپ-تازا ەتىپ ءسۇرتىپ، الگىنى ۇزاق وتىرىپ ابدەن شاينادى. ول ۇستەل باسىنان وزەكتى جالاعان الاپات اشتىق ءتۇ...
