الماتى قالاسى
الماتىنىڭ رەسمي جاسى 1854 جىلدان، كىشى الماتى وزەنىنىڭ بويىندا ورىس اسكەرلەرىنىڭ قامالى سالىنعان مەزگىلدەن بەرى قاراي ەسەپتەلىنىپ كەلدى. ال «ۆەرنىي» اتاۋىن كەيىنىرەك 1867 جىلى العانى بەلگىلى. الايدا قالا تاريحىنىڭ قۇپياسى عاسىرلاردىڭ تەرەڭ قويناۋىندا جاتىر. XVI عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتىك قايراتكەر، قولباسشى، اقىن ءارى جازۋشى زاھير اد-دين مۇحاممەد بابىردىڭ «بابىر-ناما» اتتى شىعارماسىندا مىناداي مالىمەتتەر بار: «فەرعانا — بەسىنشى كليماتتىق بەلدەۋدەگى ايماق. ول جەر وڭدەۋمەن اينالىساتىن ەلدەردىڭ شەكاراسىندا ورنالاسقان. ونىڭ شىعىسىندا — قاشقار، باتىسىندا — سامارقاند، وڭتۇستىگىندە — باداحشان تاۋلارى، سولتۇستىك شەكاراسىندا — تارازكەنت كىتابىندا اتتارى اتالاتىن المالىق، الماتۋ، يانگي قالالارى سياقتى ەجەلگى ەلدى مەكەندەر بولعان. الايدا ولاردى موڭعولدار قيراتىپ كەتكەن، سوندىقتاندا ول جەرلەردە ءقازىر ەشقانداي ەلدى مەكەن قالعان جوق». بۇل جەردە قازىرگى الماتىنىڭ ورنىندا ورنالاسقان الماتۋ دەپ اتالاتىن ورتاعاسىرلىق قالا تۋرالى ايتىلىپ وتىر.
الماتى ەلدى مەكەنى جايلى بابىردىڭ زامانداسى، «تاريح-ي راشيدي» اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى مۇحاممەد حايدار دۋلات تا موڭعول شاپقىنشىلىعى مەن وسى ەلدى مەكەننىڭ ماڭىندا بولعان سوعىستارعا بايلانىستى دەرەكتەرىندە اتاپ وتەدى.
1979 جىلى الماتىدا قازىرگى ق ر ۇلتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى اسكەري ينستيتۋتى ورنالاسقان جەردەن ەكى كۇمىس تەڭگە تابىلدى. ەكى تەڭگەنىڭ دە جازۋلارى ايقىن ەمەس. الايدا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋعىزعان نارسە — وسىعان دەيىن كەزدەسپەگەن تامعا — بيلەۋشىلەر ءمورىنىڭ بەينەسى. شىعىستانۋشى، نۋميزمات ۆ.ن. ناستيچ بۇل اقشالاردىڭ جەرگىلىكتى ەكەندىگى، جەتىسۋدا سوعىلعاندىعى جانە قازىرگى الماتى اۋماعىندا XIII عاسىردا اقشا سوعاتىن ءوندىرىس بولعانى جايلى بولجام ايتادى. 1990 جىلى تاپ سونداي تاڭباسى بار تاعى دا ەكى تەڭگە تابىلادى. ولاردىڭ ەرەكشەلىگى — تاڭبالار جوعارىدا ايتىلعان تەڭگەلەردەگى سياقتى قاتار ەمەس، تەڭگەنىڭ ەكى جاق بەتىندە دە ورنالاسقان. بۇل تەڭگەلەردى قازاقستاننان كەلگەن ادامنان ساتىپ العان كوللەكسيونەر كىسى ۆ.ن. ناستيچكە كورسەتەدى. ەكى تەڭگەنىڭ بىرىندەگى شەڭبەر بويىمەن اينالدىرا تۇسىرىلگەن جازۋدان اقشا شىعارىلعان جەردىڭ اتىن وقۋعا بولادى: «بۇل ديرحەم ال.م.تى ايماعىندا (بالاد) ...بەس... جىلى سوعىلدى». بۇل جازۋ قالانىڭ اتىن الماتى دەپ سەنىمدى تۇردە وقۋعا نەگىز بەرەدى. وسىعان قاراپ، ونىڭ سول كەزدىڭ وزىندە قازىرگى «المالى جەر» نەمەسە «الما كوپ وسەتىن جەر» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن «الماتى» اتاۋىمەن اتالىپ، XIII عاسىردا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك استاناسىنىڭ ورنىندا ءومىر سۇرگەن قالا ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.
You Might Also Like
-
ديەۆيد راسمۋنسەن قاراپايىم كىسىلەر ءتارىزدى ۇرت مىنەز، ءبىر ەلىكسە ەلىرىپ، اڭگىرلەپ كەتەتۇعىن جان ەدى. سول مىنەزىنەن بولۋ كەرەك سولتۇستىكتىڭ دابىراسىن قۇلاعى شالعاندا، ەندىگى قۇمىرىن ءبىر پايدالى كاسىپ...
