ۇلىتاۋ - اسپان استى مۇراجاي
بالقاش قالاسى،
س. سەيفۋللين اتىنداعى
№7 مەكتەپ - گيمنازيا
وتكەن كۇن، كەشە، تاريح
كەلەر كۇن، ەرتەڭ سىر
ال بۇگىنگى كۇن - ۇلكەن سىي
«ۇلىتاۋ ايماعى اسپان استىنداعى الىپ مۇراجاي»
ۇلىتاۋ – ۇلت ۇياسى، ۇلى دالامىزداعى تالاي تاريحتىڭ كۋاسى بولعان قاسيەتتى مەكەن. «قازاق حالقىنىڭ بەسىگى»، «كوشپەلى حالىق مادەنيەتىنىڭ، دالا وركەنيەتىنىڭ التىن كىندىگى» اتالعان بۇل ولكەنىڭ بۇككەن شەجىرەسى كوپ. سوندىقتان دا قازاق ءۇشىن قاسيەتتى بۇل مەكەننىڭ تورىندە ەلباسىنىڭ تاريح جايلى وي - تولعاۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن ماعىناعا يە.
ۇلىتاۋ – وتە قاسيەتتى جەر. ۇلىتاۋ دەپ اتالۋىنىڭ ءوزىنىڭ تاريحي ءمانى بار دەپ جالپىنى ۇلىتاۋعا قاتىستى تاريحىمىزدان ۇلاعاتتى تاعىلىم الۋعا شاقىرعان ەلباسى قازاقتاردىڭ «كەشە عانا پايدا بولا سالماعان» حالىق ەكەنىن ايتادى. ەل تاريحىنىڭ تۇپكى باستاۋى سوناۋ عۇنداردان، ودان كەيىن التىن وردا ءداۋىرى، ارتىنشا قازاق حاندىعىنىڭ ءومىر سۇرۋىمەن بايلانىساتىنىن، بۇنىڭ بارلىعى قازىرگى تاڭداعى ەگەمەندى ەل بولىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ۇلاسقانىن ەلباسى تاريحشىلاردان ارتىق ايتپاسا كەم ايتقان جوق. مۇنىڭ ءوزى مەملەكەت باسشىسىنىڭ بەلدى ساياساتكەر عانا ەمەس، حالقىنىڭ تاريحىنا قانىق، ۇلتىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان تۇلعا رەتىندە دە بەينەسىن اشا تۇسەدى. ال تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قانشالىقتى ءقادىرلى ەكەنىن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «¬قازاق حالقى سان عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ كەلدى. ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ: قاتەر تونگەن ساتتە بىرىگىپ، ۇيىمداسا ءبىلۋىنىڭ، سونداي-اق، باسقا حالىقتارمەن بەيبىتشىلىك، كەلىسىم مەن تاتۋ كورشىلىك جاعدايىندا تۇرۋعا دەگەن ىنتا - ىقىلاسىنىڭ ارقاسىندا ول تاريح تاسقىنىنىڭ استىندا قالىپ قويماي، ءوزىنىڭ مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرە الدى»، دەپ بۇرىندارى دا ايتقان بولاتىن.
ۇلىتاۋدىڭ قاسيەتى وسىنداي. كەڭ بايتاق جەردە قازىرگىدەي ۇشاق، تەمىرجول، اۆتوكولىك جوق. ءبىر - بىرىنە بارىپ كومەكتەسكەنشە نە زامان؟ ءارقايسىسى ءوزىن ءوزى ساقتاپ قالۋ كەرەك بولدى. سونداي زاماندار وتكەن. مىسالى، وتان دەگەن ۇلكەن ۇعىم. وتاندى قورعاۋ دەگەندە، ارينە، ادام بالاسى الدى ءوزىنىڭ شاڭىراعىن ويلايدى. اكەڭدى، شەشەڭدى، باۋىرلارىڭدى، بالالارىڭدى، نەمەرەلەرىڭدى ويلايسىڭ. سول جۇرەكپەن، سول تىلەكپەن وتانىڭدى قورعايسىڭ. سوندىقتان تاريحىڭدى بىلگەن ءجون بولادى. تاريحىن بىلمەگەن ۇلتتىڭ بولاشاعى دا بۇلىڭعىر. مىسالى، كەرەمەت ۇلكەن ەمەننىڭ تامىرى تەرەڭ بولماسا، ول داۋىلعا شىداپ تۇرا المايدى. سوندىقتان تاريحىمىزدى تانىتۋ ءۇشىن ءقازىر كوپ نارسە جاساپ جاتىرمىز. سونداي تاريحتىڭ كۋاگەرى – ۇلىتاۋ. ونى ءبىلۋىمىز كەرەك.
ۇلىتاۋ ارقىلى ۇلى جىبەك جولىنىڭ «سارىسۋ» نەمەسە «مىسجول» اتالعان نەگىزگى تارماقتارىنىڭ ءبىرى وتكەن. ونىڭ دالەلى – كەرۋەن جولى بويىندا ورنالاسقان ونداعان كەرۋەن - سارايلار، بەكىنىس - قونىستار، فەودالدىق قورعاندار، قاراۋىل مۇنارالار. بۇل قونىستار دالالىق مادەنيەت، قولونەرى، ساۋدا - ساتتىق دامىعانىن باسقامىر، جوشى - وردا، اياققامىر، وردا - بازار قالاشىقتارىنا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسى دالەلدەدى. عالىمدار بولجاۋىنشا، بۇل سايدا جولى ۇلى جىبەك جولىنا دەيىن پايدا بولىپ، ءبىزدىڭ عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنا دەيىن ساقتالدى، وسى ولكەنىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوستى. تابيعاتتىڭ ءوزى بۇل جەرگە قيساپسىز قازىنا سىيلاعان. فيرداۋسي ءوز پوەما - ەپوسى «شاحنامادا» ۇلىتاۋ ءوڭىرىن ادەمى سۋرەتتەگەن. ۇلىتاۋدىڭ عاجايىپ كورىنىستەرىن VI عاسىردا اراب ساياحاتشىسى ءال - يدريسي ءوز قولجازبالارىندا سۋرەتتەگەن. ۇلىتاۋ جونىندە قازاق حالقىنىڭ ەرتەگىسى «ەر توستىكتە» دە ايتىلادى. ايگىلى اسانقايعى سارىارقانىڭ كوپتەگەن تۇكپىرىن ارالاپ، ەلگە قۇت جەرۇيىق ىزدەگەندە، كوزىنە ۇلىتاۋ تۇسكەن. اكادەميك قانىش ساتپايەۆ ۇلىتاۋ دالاسىن قازاقستاننىڭ قازىناسى اتاعان. ويتكەنى، مەندەلەيەۆ كەستەسى ەلەمەنتتەرىنىڭ كوبى ۇلىتاۋ ايماعىنىڭ قويناۋىنان تابىلعان. عاسىردىڭ زامانالىق ءمانى بار وقيعاسى – ادامنىڭ عارىشقا ۇشۋى دا ۇلىتاۋمەن – عارىش ايماعى بايقوڭىرمەن بايلانىستى.
جەر جۇزىندەگى قاي حالىقتىڭ بولماسىن ءقادىر تۇتىپ، قاسيەت سانايتىن كيەلى مەكەنى بولارى انىق. سونداي قويناۋى قازىنا، تاسىنا تاريح تۇنعان جەر قازاق حالقىندا دا بار. ول كەشەگى كوشپەندى قازاقتىڭ كوشەسىز استاناسى اتانعان، جەرىنىڭ استى التىن، ءۇستى ىرىستى ءوڭىر – ۇلىتاۋ ەكەنى بارشاڭا ايان. سودان دا بولار، ۇلىتاۋ دەسە ەلەڭ ەتپەيتىن قازاق جوق. ۇلىتاۋ ەسىمى ەستىلسە ءار قازاقتىڭ بويىنداعى قانى ويناپ، جۇرەگىن ءبىر ماقتانىش سەزىم كەرنەيدى. سولاي بولۋى زاڭدى دا. نەگە دەسەڭىز قازاق دەگەن حالىقتىڭ ۇلت بولىپ، ەل بولىپ قالىپتاسۋى، مەملەكەت بولىپ اتالۋى ءدال وسى ۇلىتاۋ اتىمەن تىعىز بايلانىستى. ءيسى قازاق ءۇشىن ۇلىتاۋ ەرلىكتىڭ، ەلدىكتىڭ تۋىن تىككەن، تاسىنا عاسىرلار تاريحى تۇنعان، بىرلىك پەن ءباتۋانىڭ مەرەيلى مەكەنى بولىپ تابىلادى. بۇل ءومىردىڭ دە، تاريحتىڭ دا تارازىسىنا سالىنىپ، نەبىر عۇلامالار ايتىپ، دالەلدەپ كەتكەن شىندىق ەكەنى داۋسىز. سولاي بولعان، سولاي بولىپ كەلەدى دە. ايتپەسە، ءتۇپ - تۇركى شاپ - شاعىن ارقا توسىندەگى وسى ءبىر تاۋعا اسپانمەن تالاسقان اقباستى الاتاۋى، قويناۋى قازىنالى قاراتاۋى، كورىكتى كەربەز كوكشەتاۋى، اسەم التاي تاۋلارى بار قازەكەم ۇلى دەگەن ەسىمدى جايدان - جاي ۇلىتاۋعا بەرە سالماسا كەرەك. ءوزىنىڭ ءبىتىم بولمىسىمەن باسقا تاۋلارعا ۇقساماس وزگەشەلىگىمەن دارالانعان ءار تاسى تاريحتان ءتىل تارتىپ، شەجىرەدەن سىي شەرتكەن شىمىر تاۋدىڭ تۇرقى دا، تۇلعاسى وزگە تاۋلارعا ۇقسامايتىن عاجايىپ قاسيەتىمەن ۇلىلىعتى ءۇنسىز ۇعىندىرىپ، ەرىكسىز مويىنداتىپ تۇرعانداي.
ۇلىتاۋ جايلى سوناۋ ەرتە، باعزى زاماندارداعى كونە تاريحتاردا دا تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن دا، ناقتى بەرىلگەن. تاريحتىڭ اتاسى اتالاتىن گەرودوتتىڭ جازبالارىندا «تۇران ويپاتىنداعى تاۋ» دەپ اتالاتىن دالا توسىندەگى الىپ تاۋ دا وسى ۇلىتاۋ بولىپ سانالادى. دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ، اتىنىڭ تۇياعى بۇكىل الەمدى باسىپ وتكەن شىڭعىس حاننىڭ سۇراپىل جورىقتارىنا دا وسى تاۋ كۋا. اسان قايعىنىڭ تامسانىپ، تاڭدانىپ، ات ساۋىرىنا بوكتەرىپ الىپ كەتە الماي، قيماعان جەرۇيىعى ۇلىتاۋ بولعانىن بۇگىنگى ۇرپاق ماقتانىشپەن ەسكە الادى. جوشىنىڭ ورداسىنىڭ كەرەگەسى دە تاۋ بوكتەرىندەگى كەڭ دالادا كەرىلىپتى. التىن وردانىڭ ودان كەيىنگى بيلەۋشىلەرى بولعان توقتامىس پەن ەدىگەنىڭ دە شابىسىپ ءجۇرىپ ماڭگىلىككە تابىسقان مەكەنى وسى تاۋدىڭ توبەسى.
قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ورداسى ورنىعىپ، تۋى جەلبىرەپ، جارعىسى بەكىپ، ەلدى بىرلىككە باستاعان مەكەن دە وسى ۇلىتاۋدىڭ ەتەگى ەكەنىن تاريح بىزگە دالەلدەپ بەرگەندەي. مەملەكەتتىكتىڭ بارلىق شارتتارىن ۇستاپ، ورداسىن كوتەرىپ، الىس - جاقىن ەلدەرگە قازاق اتىن جەتكىزگەن، بىلگىزگەن جەردىڭ مايەگى دە ۇلىتاۋ بولعانىن بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. ءبىراق تاۋ تۇبىندەگى ات شاپتىرىم جازىقتا حان ورداسىنىڭ ورىنى سونادايدان كوزگە كورىنىپ، كونە تاريحتىڭ بۇگىنگە جالعاسقانىن جاريا ەتكەندەي.
ۇرپاقتار ءبىرىنىڭ جولىن ءبىرى جالعايدى. ءبىراق اتا - بابامىزدىڭ جەرى وسىلاي كەرەمەت بولىپ قالا بەرەدى. وسىنداي اۋليەلى جەردەن قۋات العان حالقىمىز اتا - بابالار جولىمەن جۇرەدى دەپ سانايمىن. ول جول – سارا جول، ماڭگىلىك ەلدىڭ جولى.
ۇلىتاۋ – قۇت - بەرەكە دارىعان، باۋىرى بايلىققا تابيعاتى تاريحقا تولى، ەشبىر ۇلت پەن ۇلىستىڭ ورتاعى جوق قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا شاڭىراعى. بۇل جەر – ورتاق قازان وتتان تۇسپەي، ەلدىڭ ىرىسى ءۇزىلىسسىز قايناعان، حالقىمىزدىڭ كيەلى مەكەنى. جەرىنىڭ ءۇستى عانا ەمەس، استى دا قازىنا.
ۇلىتاۋدىڭ عاجايىپ قاسيەتتى جەر ەكەنىن، وسى جەردى تىرشىلىگىندە مەكەن ەتكەن، ولگەندە تورقاداي توپىراعىن جامىلىپ، ەل باستاعان دانالارىمىز، الىپتى تاپقان انالارىمىزدىڭ، قول باستاعان ءباھادۇر باتىرلارىمىزدىڭ جاتۋىنىڭ ءوزى - اق دالەلدەپ تۇرعانداي. سولارعا سالىنعان مىڭداعان تاريحي ەسكەرتكىشتەر تۇر. كەشەگى جاۋگەرشىلىك زاماندا ۇلتىمىزدىڭ ساياسي استاناسى بولعان، جاۋدان قورعانار باسپاناسى، اشىققانداردىڭ تويىنار اسحاناسى بولعان جەر. تارىداي بىتىراپ، سىناپتاي سىرعاناپ، بولەك - بولەك كوشىپ - قونىپ جۇرگەن ۇلتىمىزدىڭ ۇيىسقان جەرى دە وسى كوكتوبە. ءسويتىپ، بەلدەۋدەن اتىمىز، بەلبەۋدەن قارۋىمىز تۇسپەگەن، الدىمىزداعى اسىمىزدى ءتۇزۋ ىشكىزبەي، قارا بۇلتتاي قاپتاعان، اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا ۇشىراتقان قالماقتارعا قارسى العاشقى رەت بۇلانتى وزەنىنىڭ بويىندا كۇيرەتە سوققى بەرگەن ساربازدار دا وسى جەردەن اتتانعان. بۇل سوققى تۇپكىلىكتى جەڭىسىمىزدىڭ باسى بولعانى دا بەلگىلى.
ۇلىتاۋ – قازاق ءۇشىن وتان ۇعىمىنىڭ شىعار شىڭى. قازاق جەرىنىڭ كىندىگى بولعاندىقتان، بۇگىندە اڭىزعا اينالعان تالاي وقيعانىڭ دەنى وسى جەردەن وتكەن. سونىڭ دالەلىندەي، ۇلىتاۋدا الاشا، جوشى مەن توقتامىس حانداردىڭ، ەدىگە ەردىڭ، وزگە دە تاريحي تۇلعالار جەرلەنگەن. ەلىنە جايلى قونىس ىزدەگەن اسان قايعى دا جەرۇيىعىن وسى جەردەن تاپقان.
ەلباسى ەرەكشە قاستەرلەيتىن، بارشا قازاق قاسيەتتى سانايتىن اۋليەاتادا حالقىمىزدىڭ جەتى تاريحي تۇلعاسى جەرلەنگەن. ول ماڭعا اقساق تەمىردىڭ جورىقتاعى ورداسى ورنالاسقان.
مىنە، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ وسىنداي قاسيەتتى ورىندا، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ ورتاسىندا ەركىن سۇحبات بەرۋى – حالقىمىزدى بىرلىككە شاقىرۋى، وتان سۇيۋگە ۇندەۋ. سوناۋ 1992 جىلى الەم قازاقتارىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايىنا كەلگەندەر دە وسى ۇلىتاۋعا تاعزىم ەتىپ ەدى. بۇل دا جەر بەتىنە تارىداي شاشىلعان بارشا قازاقتىڭ ءتۇپ قازىعىنىڭ وسىندا ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى.
س. سەيفۋللين اتىنداعى
№7 مەكتەپ - گيمنازيا
وتكەن كۇن، كەشە، تاريح
كەلەر كۇن، ەرتەڭ سىر
ال بۇگىنگى كۇن - ۇلكەن سىي
«ۇلىتاۋ ايماعى اسپان استىنداعى الىپ مۇراجاي»
ۇلىتاۋ – ۇلت ۇياسى، ۇلى دالامىزداعى تالاي تاريحتىڭ كۋاسى بولعان قاسيەتتى مەكەن. «قازاق حالقىنىڭ بەسىگى»، «كوشپەلى حالىق مادەنيەتىنىڭ، دالا وركەنيەتىنىڭ التىن كىندىگى» اتالعان بۇل ولكەنىڭ بۇككەن شەجىرەسى كوپ. سوندىقتان دا قازاق ءۇشىن قاسيەتتى بۇل مەكەننىڭ تورىندە ەلباسىنىڭ تاريح جايلى وي - تولعاۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن ماعىناعا يە.
ۇلىتاۋ – وتە قاسيەتتى جەر. ۇلىتاۋ دەپ اتالۋىنىڭ ءوزىنىڭ تاريحي ءمانى بار دەپ جالپىنى ۇلىتاۋعا قاتىستى تاريحىمىزدان ۇلاعاتتى تاعىلىم الۋعا شاقىرعان ەلباسى قازاقتاردىڭ «كەشە عانا پايدا بولا سالماعان» حالىق ەكەنىن ايتادى. ەل تاريحىنىڭ تۇپكى باستاۋى سوناۋ عۇنداردان، ودان كەيىن التىن وردا ءداۋىرى، ارتىنشا قازاق حاندىعىنىڭ ءومىر سۇرۋىمەن بايلانىساتىنىن، بۇنىڭ بارلىعى قازىرگى تاڭداعى ەگەمەندى ەل بولىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ۇلاسقانىن ەلباسى تاريحشىلاردان ارتىق ايتپاسا كەم ايتقان جوق. مۇنىڭ ءوزى مەملەكەت باسشىسىنىڭ بەلدى ساياساتكەر عانا ەمەس، حالقىنىڭ تاريحىنا قانىق، ۇلتىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان تۇلعا رەتىندە دە بەينەسىن اشا تۇسەدى. ال تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قانشالىقتى ءقادىرلى ەكەنىن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «¬قازاق حالقى سان عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ كەلدى. ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ: قاتەر تونگەن ساتتە بىرىگىپ، ۇيىمداسا ءبىلۋىنىڭ، سونداي-اق، باسقا حالىقتارمەن بەيبىتشىلىك، كەلىسىم مەن تاتۋ كورشىلىك جاعدايىندا تۇرۋعا دەگەن ىنتا - ىقىلاسىنىڭ ارقاسىندا ول تاريح تاسقىنىنىڭ استىندا قالىپ قويماي، ءوزىنىڭ مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرە الدى»، دەپ بۇرىندارى دا ايتقان بولاتىن.
ۇلىتاۋدىڭ قاسيەتى وسىنداي. كەڭ بايتاق جەردە قازىرگىدەي ۇشاق، تەمىرجول، اۆتوكولىك جوق. ءبىر - بىرىنە بارىپ كومەكتەسكەنشە نە زامان؟ ءارقايسىسى ءوزىن ءوزى ساقتاپ قالۋ كەرەك بولدى. سونداي زاماندار وتكەن. مىسالى، وتان دەگەن ۇلكەن ۇعىم. وتاندى قورعاۋ دەگەندە، ارينە، ادام بالاسى الدى ءوزىنىڭ شاڭىراعىن ويلايدى. اكەڭدى، شەشەڭدى، باۋىرلارىڭدى، بالالارىڭدى، نەمەرەلەرىڭدى ويلايسىڭ. سول جۇرەكپەن، سول تىلەكپەن وتانىڭدى قورعايسىڭ. سوندىقتان تاريحىڭدى بىلگەن ءجون بولادى. تاريحىن بىلمەگەن ۇلتتىڭ بولاشاعى دا بۇلىڭعىر. مىسالى، كەرەمەت ۇلكەن ەمەننىڭ تامىرى تەرەڭ بولماسا، ول داۋىلعا شىداپ تۇرا المايدى. سوندىقتان تاريحىمىزدى تانىتۋ ءۇشىن ءقازىر كوپ نارسە جاساپ جاتىرمىز. سونداي تاريحتىڭ كۋاگەرى – ۇلىتاۋ. ونى ءبىلۋىمىز كەرەك.
ۇلىتاۋ ارقىلى ۇلى جىبەك جولىنىڭ «سارىسۋ» نەمەسە «مىسجول» اتالعان نەگىزگى تارماقتارىنىڭ ءبىرى وتكەن. ونىڭ دالەلى – كەرۋەن جولى بويىندا ورنالاسقان ونداعان كەرۋەن - سارايلار، بەكىنىس - قونىستار، فەودالدىق قورعاندار، قاراۋىل مۇنارالار. بۇل قونىستار دالالىق مادەنيەت، قولونەرى، ساۋدا - ساتتىق دامىعانىن باسقامىر، جوشى - وردا، اياققامىر، وردا - بازار قالاشىقتارىنا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسى دالەلدەدى. عالىمدار بولجاۋىنشا، بۇل سايدا جولى ۇلى جىبەك جولىنا دەيىن پايدا بولىپ، ءبىزدىڭ عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنا دەيىن ساقتالدى، وسى ولكەنىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوستى. تابيعاتتىڭ ءوزى بۇل جەرگە قيساپسىز قازىنا سىيلاعان. فيرداۋسي ءوز پوەما - ەپوسى «شاحنامادا» ۇلىتاۋ ءوڭىرىن ادەمى سۋرەتتەگەن. ۇلىتاۋدىڭ عاجايىپ كورىنىستەرىن VI عاسىردا اراب ساياحاتشىسى ءال - يدريسي ءوز قولجازبالارىندا سۋرەتتەگەن. ۇلىتاۋ جونىندە قازاق حالقىنىڭ ەرتەگىسى «ەر توستىكتە» دە ايتىلادى. ايگىلى اسانقايعى سارىارقانىڭ كوپتەگەن تۇكپىرىن ارالاپ، ەلگە قۇت جەرۇيىق ىزدەگەندە، كوزىنە ۇلىتاۋ تۇسكەن. اكادەميك قانىش ساتپايەۆ ۇلىتاۋ دالاسىن قازاقستاننىڭ قازىناسى اتاعان. ويتكەنى، مەندەلەيەۆ كەستەسى ەلەمەنتتەرىنىڭ كوبى ۇلىتاۋ ايماعىنىڭ قويناۋىنان تابىلعان. عاسىردىڭ زامانالىق ءمانى بار وقيعاسى – ادامنىڭ عارىشقا ۇشۋى دا ۇلىتاۋمەن – عارىش ايماعى بايقوڭىرمەن بايلانىستى.
جەر جۇزىندەگى قاي حالىقتىڭ بولماسىن ءقادىر تۇتىپ، قاسيەت سانايتىن كيەلى مەكەنى بولارى انىق. سونداي قويناۋى قازىنا، تاسىنا تاريح تۇنعان جەر قازاق حالقىندا دا بار. ول كەشەگى كوشپەندى قازاقتىڭ كوشەسىز استاناسى اتانعان، جەرىنىڭ استى التىن، ءۇستى ىرىستى ءوڭىر – ۇلىتاۋ ەكەنى بارشاڭا ايان. سودان دا بولار، ۇلىتاۋ دەسە ەلەڭ ەتپەيتىن قازاق جوق. ۇلىتاۋ ەسىمى ەستىلسە ءار قازاقتىڭ بويىنداعى قانى ويناپ، جۇرەگىن ءبىر ماقتانىش سەزىم كەرنەيدى. سولاي بولۋى زاڭدى دا. نەگە دەسەڭىز قازاق دەگەن حالىقتىڭ ۇلت بولىپ، ەل بولىپ قالىپتاسۋى، مەملەكەت بولىپ اتالۋى ءدال وسى ۇلىتاۋ اتىمەن تىعىز بايلانىستى. ءيسى قازاق ءۇشىن ۇلىتاۋ ەرلىكتىڭ، ەلدىكتىڭ تۋىن تىككەن، تاسىنا عاسىرلار تاريحى تۇنعان، بىرلىك پەن ءباتۋانىڭ مەرەيلى مەكەنى بولىپ تابىلادى. بۇل ءومىردىڭ دە، تاريحتىڭ دا تارازىسىنا سالىنىپ، نەبىر عۇلامالار ايتىپ، دالەلدەپ كەتكەن شىندىق ەكەنى داۋسىز. سولاي بولعان، سولاي بولىپ كەلەدى دە. ايتپەسە، ءتۇپ - تۇركى شاپ - شاعىن ارقا توسىندەگى وسى ءبىر تاۋعا اسپانمەن تالاسقان اقباستى الاتاۋى، قويناۋى قازىنالى قاراتاۋى، كورىكتى كەربەز كوكشەتاۋى، اسەم التاي تاۋلارى بار قازەكەم ۇلى دەگەن ەسىمدى جايدان - جاي ۇلىتاۋعا بەرە سالماسا كەرەك. ءوزىنىڭ ءبىتىم بولمىسىمەن باسقا تاۋلارعا ۇقساماس وزگەشەلىگىمەن دارالانعان ءار تاسى تاريحتان ءتىل تارتىپ، شەجىرەدەن سىي شەرتكەن شىمىر تاۋدىڭ تۇرقى دا، تۇلعاسى وزگە تاۋلارعا ۇقسامايتىن عاجايىپ قاسيەتىمەن ۇلىلىعتى ءۇنسىز ۇعىندىرىپ، ەرىكسىز مويىنداتىپ تۇرعانداي.
ۇلىتاۋ جايلى سوناۋ ەرتە، باعزى زاماندارداعى كونە تاريحتاردا دا تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن دا، ناقتى بەرىلگەن. تاريحتىڭ اتاسى اتالاتىن گەرودوتتىڭ جازبالارىندا «تۇران ويپاتىنداعى تاۋ» دەپ اتالاتىن دالا توسىندەگى الىپ تاۋ دا وسى ۇلىتاۋ بولىپ سانالادى. دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ، اتىنىڭ تۇياعى بۇكىل الەمدى باسىپ وتكەن شىڭعىس حاننىڭ سۇراپىل جورىقتارىنا دا وسى تاۋ كۋا. اسان قايعىنىڭ تامسانىپ، تاڭدانىپ، ات ساۋىرىنا بوكتەرىپ الىپ كەتە الماي، قيماعان جەرۇيىعى ۇلىتاۋ بولعانىن بۇگىنگى ۇرپاق ماقتانىشپەن ەسكە الادى. جوشىنىڭ ورداسىنىڭ كەرەگەسى دە تاۋ بوكتەرىندەگى كەڭ دالادا كەرىلىپتى. التىن وردانىڭ ودان كەيىنگى بيلەۋشىلەرى بولعان توقتامىس پەن ەدىگەنىڭ دە شابىسىپ ءجۇرىپ ماڭگىلىككە تابىسقان مەكەنى وسى تاۋدىڭ توبەسى.
قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ورداسى ورنىعىپ، تۋى جەلبىرەپ، جارعىسى بەكىپ، ەلدى بىرلىككە باستاعان مەكەن دە وسى ۇلىتاۋدىڭ ەتەگى ەكەنىن تاريح بىزگە دالەلدەپ بەرگەندەي. مەملەكەتتىكتىڭ بارلىق شارتتارىن ۇستاپ، ورداسىن كوتەرىپ، الىس - جاقىن ەلدەرگە قازاق اتىن جەتكىزگەن، بىلگىزگەن جەردىڭ مايەگى دە ۇلىتاۋ بولعانىن بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. ءبىراق تاۋ تۇبىندەگى ات شاپتىرىم جازىقتا حان ورداسىنىڭ ورىنى سونادايدان كوزگە كورىنىپ، كونە تاريحتىڭ بۇگىنگە جالعاسقانىن جاريا ەتكەندەي.
ۇرپاقتار ءبىرىنىڭ جولىن ءبىرى جالعايدى. ءبىراق اتا - بابامىزدىڭ جەرى وسىلاي كەرەمەت بولىپ قالا بەرەدى. وسىنداي اۋليەلى جەردەن قۋات العان حالقىمىز اتا - بابالار جولىمەن جۇرەدى دەپ سانايمىن. ول جول – سارا جول، ماڭگىلىك ەلدىڭ جولى.
ۇلىتاۋ – قۇت - بەرەكە دارىعان، باۋىرى بايلىققا تابيعاتى تاريحقا تولى، ەشبىر ۇلت پەن ۇلىستىڭ ورتاعى جوق قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا شاڭىراعى. بۇل جەر – ورتاق قازان وتتان تۇسپەي، ەلدىڭ ىرىسى ءۇزىلىسسىز قايناعان، حالقىمىزدىڭ كيەلى مەكەنى. جەرىنىڭ ءۇستى عانا ەمەس، استى دا قازىنا.
ۇلىتاۋدىڭ عاجايىپ قاسيەتتى جەر ەكەنىن، وسى جەردى تىرشىلىگىندە مەكەن ەتكەن، ولگەندە تورقاداي توپىراعىن جامىلىپ، ەل باستاعان دانالارىمىز، الىپتى تاپقان انالارىمىزدىڭ، قول باستاعان ءباھادۇر باتىرلارىمىزدىڭ جاتۋىنىڭ ءوزى - اق دالەلدەپ تۇرعانداي. سولارعا سالىنعان مىڭداعان تاريحي ەسكەرتكىشتەر تۇر. كەشەگى جاۋگەرشىلىك زاماندا ۇلتىمىزدىڭ ساياسي استاناسى بولعان، جاۋدان قورعانار باسپاناسى، اشىققانداردىڭ تويىنار اسحاناسى بولعان جەر. تارىداي بىتىراپ، سىناپتاي سىرعاناپ، بولەك - بولەك كوشىپ - قونىپ جۇرگەن ۇلتىمىزدىڭ ۇيىسقان جەرى دە وسى كوكتوبە. ءسويتىپ، بەلدەۋدەن اتىمىز، بەلبەۋدەن قارۋىمىز تۇسپەگەن، الدىمىزداعى اسىمىزدى ءتۇزۋ ىشكىزبەي، قارا بۇلتتاي قاپتاعان، اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا ۇشىراتقان قالماقتارعا قارسى العاشقى رەت بۇلانتى وزەنىنىڭ بويىندا كۇيرەتە سوققى بەرگەن ساربازدار دا وسى جەردەن اتتانعان. بۇل سوققى تۇپكىلىكتى جەڭىسىمىزدىڭ باسى بولعانى دا بەلگىلى.
ۇلىتاۋ – قازاق ءۇشىن وتان ۇعىمىنىڭ شىعار شىڭى. قازاق جەرىنىڭ كىندىگى بولعاندىقتان، بۇگىندە اڭىزعا اينالعان تالاي وقيعانىڭ دەنى وسى جەردەن وتكەن. سونىڭ دالەلىندەي، ۇلىتاۋدا الاشا، جوشى مەن توقتامىس حانداردىڭ، ەدىگە ەردىڭ، وزگە دە تاريحي تۇلعالار جەرلەنگەن. ەلىنە جايلى قونىس ىزدەگەن اسان قايعى دا جەرۇيىعىن وسى جەردەن تاپقان.
ەلباسى ەرەكشە قاستەرلەيتىن، بارشا قازاق قاسيەتتى سانايتىن اۋليەاتادا حالقىمىزدىڭ جەتى تاريحي تۇلعاسى جەرلەنگەن. ول ماڭعا اقساق تەمىردىڭ جورىقتاعى ورداسى ورنالاسقان.
مىنە، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ وسىنداي قاسيەتتى ورىندا، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ ورتاسىندا ەركىن سۇحبات بەرۋى – حالقىمىزدى بىرلىككە شاقىرۋى، وتان سۇيۋگە ۇندەۋ. سوناۋ 1992 جىلى الەم قازاقتارىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايىنا كەلگەندەر دە وسى ۇلىتاۋعا تاعزىم ەتىپ ەدى. بۇل دا جەر بەتىنە تارىداي شاشىلعان بارشا قازاقتىڭ ءتۇپ قازىعىنىڭ وسىندا ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى.
You Might Also Like
