ۇلتىڭدى تانيسىڭ با؟
ادامزاتتى شەكسىز قۇدىرەت يەسى اللا جاراتتى. ءدارۆيننىڭ «ادام مايمىلدان شىققان» دەگەن تەورياسى ءقازىر ۇتىمسىز بولىپ تۇر.
اللا ادامداردى ءتۇر-تۇسى بولماسا، كەسكىن-كەلبەتىن، مۇشە-تۇلعاسىن بىردەي ەتىپ سومدادى. بارىندە دە ءبىر باس، ەكى قول، ەكى اياق، ەكى كوز، ەكى قۇلاق...
سوندا جاراتۋشى قۇدىرەت كۇللى ادامزاتقا نەگە ءبىر-اق ءتىل بەرمەگەن؟ ادام بىتكەن بارىنە ورتاق ءبىر-اق تىلدە سويلەسە بولماس پا ەدى؟
مىنە، وسى جەردە ءبىر تۇيتكىل بار. ءبارى ءبىر تىلدە سويلەسە، داۋ دا جوقتاماي دا جوق. راحات ەمەس پە؟
اللانىڭ وسى ۇمىتشاقتىعىن سوسياليستىك جۇيە، كەڭەس وكىمەتى، كومپارتيا تۇزەتپەك بولدى. «كەڭەس حالقى» دەگەن ءبىر-اق حالىق جاساپ، ءبارىن ءبىر-اق تىلدە — ورىس تىلىندە سويلەتپەك بولدى. سويلەتتى دە.
سويتسە، بۇل قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە قارسىلىق ەكەن. ادامدار ەتنوسقا، ۇلتقا بولىنەدى ەكەن. ۇلت ۇعىمىنىڭ انىقتاماسىن تابا الماي، تالاي ويشىلدار، فيلوسوفتار ايتىسىپ-تارتىسىپ، باس قاتىرىپتى. ءالى دە بۇل سۇراقتىڭ تۇبىنە جەتىپ بولعان جوق.
سوندا بۇل ۇلت دەگەنىمىز نە ءوزى؟ ءبىر اتا، ءبىر انادان تاراعان ۇرپاقتار قاۋىمى ما؟ بولماسا ويدان-قىردان قوسىلعان قۇراما ما؟
وسى قيىن سۇراقتارعا حال-قادەرىنشە جاۋاپ بەرەتىن تۇڭعىش قازاقشا كىتاپ جارىققا شىقتى.
امانگەلدى ايتالى. ۇلتتانۋ. الماتى، «ارىس»، 2000 جىل. ا. ايتالى — فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. قازاقستان پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتى. «ۇلتتانۋ» — ۇلت تەورياسى تۋرالى كازاك تىلىندە جازىلعان ەلەۋلى تۇڭعىش كىتاپ.
قازاقتا فيلوسوف عالىمدار از ەمەس. ءبىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن ولاردىڭ قازاقشا ەڭبەك جازعانى شامالى. كەيىنگى جىلدارى عاريفوللا ەسىم عانا مەملەكەتتىك تىلدە فيلوسوفيا مەن ءدىن تاقىرىبىنا ارناپ تاتىمدى ەڭبەكتەر جازىپ ءجۇر. ال اكادەميك فيلوسوفتار تەك ورىس تىلىندە عانا جازادى. فيلوسوفيا سىندى كۇردەلى عىلىمعا قازاق ءتىلىنىڭ قاۋقارى جەتپەيدى دەپ ويلايتىن بولۋى كەرەك. ءبىر كەزدەگى كەڭەستىك يدەولوگيا كوسەمى مارقۇم نۇرىمبەك جاندىلديننەن باستاپ، كازىرگى فيلوسوفتاردىڭ كوبى قازاق ءتىلىنىڭ اياسى تار، كۇردەلى عىلىمي ەڭبەكتەر جازۋعا جارامايدى دەگەن ماسانوۆتىڭ اشقان «جاڭالىعىن» قوستاپ كەلەدى.
مىنە، وسى تۇرعىدان العاندا دا، ا.ايتالى ەڭبەگى ءبىز ءۇشىن باعالى. ايتپەسە، ايتالى ورىس تىلىندە دە وتە ساۋاتتى جازا الاتىن اۆتور.
فيلوسوفتاردىڭ شارۋاسىنا ارالاسا الاتىنداي قاۋقار مەندە جوق. مەن فيلوسوف ەمەسپىن. ءبىراق «ۇلتتانۋ» كىتابى قولىما تۇسكەننەن كەيىن، ونى وقىپ شىعىپ، ويلاندىم. بۇل ەڭبەك تۋرالى ءبىزدىڭ فيلوسوفتار نە دەدى ەكەن دەپ سۇراۋ سالدىم. رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە ءبىر اۋىز ءسوز جوق، ەشكىم ءلام دەمەپتى. سوندا ءبىزدىڭ مۇيىزدەرى قاراعايداي-قاراعايداي فيلوسوف عالىمدار قازاقشا فيلوسوفيالىق شىعارمالار .جازبايتىنى بىلاي تۇرسىن، بۇل سالادا قازاقشا جازىلعان ەڭبەكتى وقىمايتىن دا بولعانى عوي دەگەن ويعا قالدىم. تىم بولماسا وقىرمان قاۋىم حاباردار بولسىن دەپ قولىما قالام الدىم.
ءبىزدىڭ كونستيتۋسيامىزدىڭ ءبىسمىللاسى «ءبىز، قازاقستان حالقى» دەپ باستالادى. كەزىندە، تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى قابىلدانعان كونستيتۋسيانى تالقىلاۋ كەزىندە دەپۋتاتتار اراسىندا وسى ەكى سوزگە بولا قيان-كەسكى ايتىس تۋعانى ەسىمدە.
نەگە «قازاقستان حالقى؟» قىرعىزستان حالقى دەگەن حالىق جوق. قىرعىز حالقى بار. وزبەكستان حالقى دەگەن حالىق جوق. وزبەك حالقى بار. ال ءبىز نەگە قازاق حالقى ەمەس، قازاقستان حالقىمىز؟
سويتسەك، قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت ەكەن. «قازاق حالقى جانە قازاقستاندى مەكەندەگەن باسقا حالىقتار وكىلدەرى...» دەگەن ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزدى دەپۋتاتتاردىڭ كوپشىلىگى قابىلداماي تاستادى.
جەڭىلىپ قالعانىما مەن وكىندىم. رەنجىدىم. سوندا مەنى مۇنداي رەنىشكە جەتەلەگەن نە؟ ەندى ويلاسام، ۇلتتىق سانا-سەزىم، جاراتىلىستان بىتكەن تۇيسىك ەكەن.
مەنى بۇل تۇجىرىمعا توقتاتقان ا.ايتالىنىڭ مىنا ءبىر سويلەمى: «ادامداردى ۇلتقا بىرىكتىرەتىن شەشۋشى كۇش — ۇلتتىق سانا-سەزىم». وسى سانا-سەزىم سونگەن كەزدە ۇلتتىق قاسيەت تە قالماق ەمەس. ول سەنىڭ بولمىسىندا، تابيعاتىندا، جان دۇنيەڭدە.
ال بۇل قاسيەت انانىڭ سۇتىمەن كەلمەك. قازىرگى بەسىكتە جاتقان ءسابيدى اناسى قالاي، قاي تىلدە، قانداي داستۇردە، قانداي ادەت-عۇرىپتا تاربيەلەيدى، ءسابيدىڭ قانداي ادام بولماعى وسىعان تىكەلەي بايلانىستى. ءقازىر باياعىداي بەسىك جىرى جوق. قازىرگى جاس انالار بەسىك جىرىن وزدەرى دە ەستىمەي وسكەن. ولار بەسىك جىرىن قايدان ءبىلسىن. ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ جەتىمسىرەگەن جەرى وسى. ءوزىمىز بايقاي بەرمەيتىن، ءمان بەرە بەرمەيتىن، بويىندا، ويىندا جاسىرىن جاتقان ۇلتتىق تۇيسىك (پودسوزنانيە) ۇياسى — بەسىك. بەسىك ءسابيدىڭ توسەگى عانا ەمەس، ۇلتتىڭ ۇياسى.
«ءسوسياليزمنىڭ كەڭەستىك ءتۇرى ۇلت بولمىسىن ۇلتسىزدىققا قاراي بەيىمدەپ، اق ءسۇت بەرگەن اناسىنىڭ ومىراۋىن كەسەتىن ۇلتسىزدار ۇرپاعىن ومىرگە اكەلدى»، — دەيدى ا.ايتالى.
ءدال ءقازىر ءبىزدىڭ، ءتىل، ءدىن دەپ زار قاعىپ، ءتىلدى دە، ءدىندى دە قالپىنا كەلتىرە الماي، ۇزاق سارساڭعا ءتۇسۋىمىز — وسى كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ۇلى جەمىسى.
«ۇلتسىزدار ۇرپاعى». بۇل ا. ايتالى ايتقان جاڭا ەسىم. سول «ۇلتسىزدار ۇرپاعىن» تۋعىزعان تەك سوسياليستىك كەڭەستىك ءداۋىر عانا ما؟ ۇلان-بايتاق كەڭىستىكتە جاتقان (ءبىرتۇتاس) قازاق ۇلتىن ۇلتسىزداندىرۋ سوناۋ اق پاتشالار زامانىنان باستالعان شىعار.
ەكىنشى ەكاتەرينا اپاڭىز ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جولداعان نۇسقاۋ-بۇيرىعىندا:
«1. قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ ءبىر رۋ باسشىلارىن ەكىنشى رۋ باسشىلارىمەن اراز ەتىپ، بىرىمەن ءبىرىن قاس ەتىپ، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەۋگە سەبەپ بولىڭىز.
2. سۇلتاندارىن بىرىمەن ءبىرىن اراز قىلىپ، بىرىمەن ءبىرىن يتتەي تارتىستىرىپ، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەۋگە سەبەپ بولارداي ءىس قىلىڭىز.
3. قىرعىز-قازاقتىڭ باسشى ادامدارىن سۇلتاندارمەن اراز قىلىپ، سۇلتاندارىن ءوز قول استىنداعى اقساقال ادامدارىمەن اراز قىلىڭىز. اراسىنا وت تۇسكەن ۋاقىتتا جانىپ كەتەردەي كوكىر-سوكىر دايارلاي بەرىڭىز»، — دەپ مىقتاپ، مىقتاپ تاپسىرادى («ايقاپ»، 1913 ج. №20).
گەنەرال-گۋبەرناتورلار اق پاتشانىڭ وسى بۇيرىعىن اينىتپاي ورىندادى. سودان بەرى قازاق ۇلتىنىڭ جۇلىنىنا قۇرت ءتۇسىپ، جەگىدەي جەدى.
سول قۇرت ءالى ولگەن جوق. قايتا ءدال وسى كەزدە، ەندى ەركىندىك الىپ، ەگەمەندىك الىپ، ەندى ءبىرتۇتاس اۋرۋ قوزىپ بارا جاتقان سياقتى.
لايىمدا مەن قاتەلەسكەن بولايىن. ءبىراق كورەتىن كوز، ەستيتىن قۇلاق بار. ءقازىر كەي جەردە ءار تايپا، ءار رۋ ءوز سەزدەرىن شاقىرىپ، كوسەمدەرىن سايلاپ، ۋستاۆتارىن بەكىتەتىن كورىنەدى. ول نەگە كەرەك دەسە، ءوز ادامدارىن مارتەبەلى كىزمەتكە وتىرعىزۋ. ول ءۇشىن رۋ بولىپ، جانتالاسىپ كومەكتەسۋ. ول ءۇشىن ءتىپتى قور اشىپ، قارجى جيناۋ ت.ب.
مۇنداي قوتىراش ساياسات اسىرەسە سايلاۋ كەزدەرىندە بەلەڭ، الاتىنىنا كۋا دا بولدىق.
وسى تاياۋدا عانا سيدنەي وليمپياداسىندا بوكستان چەمپيون بولعان ەرماحان الدەقالاي اقتوبە وبلىسىنىڭ اتىنان اتتانعان ەكەن. وعان جامبىلدىقتار جات تا كەپ تۋلاسىن. وليمپياداعا ازاماتىن وبلىستار ەمەس، رەسپۋبليكا، ياعني قازاقستان اتتاندىرماي ما؟ جەڭىمپاز جالعىز وبلىستىڭ ەمەس، بۇكىل قازاق ۇلتىنىڭ، بۇكىل قازاقستاننىڭ ماقتانىشى ەمەس پە؟! جەڭىس تۇعىرىنا جەڭىمپاز شىققاندا وبلىستىڭ گيمنى وينالىپ، وبلىستىڭ تۋى كوتەرىلمەيدى عوي!"
بۇكىل قازاققا ءتان اتاقتى ادامداردىڭ تويلارى تەك سول ادامنىڭ تۋعان جەرىندە عانا تويلاناتىن ادەت پايدا بولدى. باۋىرجان كۇللى قازاقتىڭ حالىق باتىرى. ال ونىڭ توقسان جىلدىعى نەگە تەك تاراز قالاسىندا عانا ءوتۋى كەرەك؟ قازاق تاريحىنىڭ تۇڭعىش گەرودوتى — مۋحاممەد حايدار دۋلاتي تويى نەگە تەك تاراز قالاسىندا اتالۋى كەرەك؟ ول نە سوندا، جالعىز تاراز تاريحىن عانا جازىپ پا؟ قۇرمانعازى تويى ءتىپتى قازاقستاننان تىسقارى استراحان وبلىسىندا التىنجار جەرىندە وتكىزىلدى. سوندا قۇرمانعازىنىڭ دۇنيە قانشا جاساسا سونشا جاسايتىن تۋىندىلارى قازاقستانداعى قازاقتارعا قىزمەت ەتپەپ پە؟
مۇنداي الەۋمەتتىك، جالپى حالىقتىق اسا ءماندى شارالاردان اسىرەسە جاس وردامىز — استانا شاھارى تىس قالىپ كەلەدى.
«رۋشىلدىق ەتەك العان جەردە ۇلتتىق قاتىناسقا ورىن جوق»، — دەيدى ا.ايتالى.
بۇل پىكىرگە مەن قوس قولىمدى كوتەرىپ قوسىلامىن.
وسى جەردە ا. ايتالى ۇلى ابايدىڭ مىنا شۋماعىن كەلتىرەدى:
الىس، جاقىن كازاكتىڭ ءبارى قاڭعىپ،
اياماي ءبىرىن-بىرى ءجۇر عوي اڭدىپ
مال مەن باقتىڭ كەسەلىن ۇيا بۇزار،
پارۋارديگەر جاراتقان نەسىن جان عىپ!
وزىمشىلدىك، باسەكەلەستىك ەل سەزىمىن، وتان سەزىمىن ىعىستىرىپ، رۋلىق، جۇزدىك پاتريوتيزمگە بوي ۇسىندىرادى، — دەپ تۇيەدى ا. ايتالى.
فيلوسوفتىڭ ايتپاعى: ءبىرتۇتاس ۇلت بولامىن دەسەڭ، رۋ-رۋ بولىپ ىدىراماي، تايپا-تايپا بولىپ تاراپ كەتپەي، ءبىر ارمان، ءبىر ماقساتتى — كازاك بولىپ بەرىك قالىپتاسۋدى كوزدە. بىزدە وتان بىرەۋ-اق. ەندەشە وتانسۇيەر پاتريوتتىق سەزىم دە ورتاق. «ساموپال» دەگەن تەك اراق پا دەپ جۇرسەم، مادەنيەتتە دە ساموپال بولادى ەكەن. مۇنى ايتقان ا. ايتالى. قازىرگى ءبىزدىڭ تەلەديداردان كورىپ جۇرگەنىمىزدىڭ كوبى ساموپال. اراقتىڭ ساموپالى ادامنىڭ اعزاسىن ۋلايدى. ادام سودان مۇگەدەك بولادى. كوبى ءولىپ تە جاتىر. ال مادەنيەتتىڭ ساموپالى ادامنىڭ ساناسىن ۋلايدى. ۇلتتىق مىنەز، ۇلتتىق سانا، پسيحولوگيا كەسەلگە ۇشىراپ، تالاي ادامدار ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىنەن ايىرىلىپ قالدى. ولار دا مۇگەدەك، شالا-جانسار؛ تامىرىنا، وزەگىنە جەگى كۇرت تۇسكەن مىسكىندەر. تەلەديدار، گازەت-جۋرنال، راديو — اسا قۇدىرەتتى قارۋ. سول قارۋ كىمنىڭ قولىندا؟ يماندىنىڭ با، يمانسىزدىڭ. با؟ يمانسىزدىڭ قولىندا بولسا، وندا ءبىز ءازازىلدىڭ جەتەگىندە ءجۇرمىز. ءتۇبى وڭبايمىز.
ا. ايتالىنىڭ كىتابىندا كۋلتۋرا دەگەن ۇعىمنىڭ ءتۇپ توركىنى تاراتىلادى. كۋلتۋرا — لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا «جاقسارتۋ»، «ىزگىلەندىرۋ»، «سۇيكىمدەندىرۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن.
وسى تۇسىنىكتەن كەلگەندە كازىرگى ءبىزدىڭ كۋلتۋرامىز، ياعني مادەنيەتىمىز، ياعني سونىڭ ءبىر سالاسى — تەلەديدارىمىز، كەيبىر گازەتتەرىمىز ادام جانىن ىزگىلەندىرىپ جاتىر ما، جوق ءىرىتىپ-شىرىتىپ جاتىر ما؟
مىنە، بۇل — ماسەلەنىڭ ءتۇپ قازىعى. باتىستىڭ ساموپالىن تالعاۋسىز ءسىمىرىپ جاتقان حالىقتىڭ جانى ىزگىلەندى مە ەكەن، الدە ءىرىدى مە ەكەن؟ مەملەكەت بولىپ، ۇكىمەت بولىپ، پارلامەنت بولىپ، بۇكىل حالىق بولىپ ويلاناتىن نارسە.
ا. ايتالىنىڭ كىتابىندا ەلەكتروندىق اقپارات قۇرالدارى ءتىلدى قالاي دامىتىپ جاتقانى تۋرالى دا دەرەكتەر بەرىلەدى. مىسالى، بۇل قۇرال قازاق تىلىندە 11 ساعات، ورىس تىلىندە 210 ساعات حابار تاراتادى ەكەن. (ءسىرا، تاۋلىگىنە بولار).
ەن، قۇدىرەتتى قارۋ دەپ اتاعان قۇرالىمىزدىڭ. ءوزى ۇلت ماسەلەسىنە كوزقاراسى وسىنداي بولسا، وندا وڭعان ەكەنبىز. سويتە تۇرا، وسى تاياۋدا عانا پارلامەنتتە دەپۋتات زەمليانوۆ: «ويباي، ورىستاردى قۋدالاپ جاتىر»، — دەپ، جوق جەردەن بايبالام سالدى. ول ءادىل بولسا قايتا: «ويباي، قازاق ءتىلىنىڭ ءحالى مۇشكىل ەكەن عوي، سەپتەسەيىك تە»، — دەپ ايتۋعا ءتيىس قوي. ايتپايدى.
ەندەشە، ءوز قوتىرىڭدى ءوزىڭ قاسى.
ا. ايتالىنىڭ «ۇلتتانۋ» اتتى كىتابىن وقىعاندا وسىنداي-وسىنداي ويعا شوماسىڭ. كۇنبە-كۇنگى كۇيبىڭ كۇنكورىسپەن ءجۇرىپ، زەر سالا بەرمەيتىن كوپ جايلاردى ۇعاسىڭ. وسى مەن كىممىن، قاي ەلدە، قانداي مەملەكەتتە، قانداي ۇلت بەينەسىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىن دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيسىڭ. سەن دە ويلان. ىزدەن.
You Might Also Like
-
وزگە وقىعان مىرزالار شەن ىزدەپ جۇرگەندە، قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن جىرتىپ، ۇلتتىق ارىن جوقتاعان – احمەت ەدى.
-
1. «ءقازىر كىمسىز؟» — دەيسىز. توسىن سۇراق. ارينە،'الدىمەن ادام شىعارمىن. ازامات شىعارمىن. «جازۋشىسىز با، دەپۋتاتسىز با؟» جاستار گازەتىنە ماكسيماليزم جاراساتىن بولار...
