InfoHub Logo

قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى — عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا ميراس بولىپ كەلە جاتقان مادەني مۇرا. قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ وزىنە ءتان ءۇنى (اۋەندىلىگى مەن سازدىلىعى)، ورىنداۋشىلىق ءداستۇرى بار.

مۋزىكا اسپاپتارىن جاۋگەرشىلىك زاماندا حالىققا حابار بەرگەندە، اڭ ۇركىتكەندە، انشى-كۇيشىلەر ان-كۇي ورىنداعاندا، باقسىلار سارناعاندا پايدالانىپ وتىرعان. مىسالى، جاۋ شاپقاندا ەلگە حابار بەرۋ ءۇشىن ۇرمەلى اسپاپتاردى (دابىل، داۋىلپاز، ۇران، كەرنەي)؛ باقسىلار سارناعاندا — داڭعارا، اساتاياق، شاڭقوبىزدى؛ انشى-كۇيشىلەر ولەڭ-جىر، تەرمە-ان ايتقاندا نەمەسە كۇي شەرتكەندە — دومبىرا، سىبىزعى، سىرناي، قىلقوبىز سياقتى شەكتى اسپاپتاردى پايدالانعاپ. مۋزىكا اسپاپتارى كەپتىرىلگەن قايىڭ، شىرشا، ەمەن اعاشتارىنان، قامىستان، سازبالشىقتان، مالدىڭ تەرىسى مەن سۇيەگىنەن، مۇيىزىنەن، قىلىنان جاسالعان.

مۋزىكا اسپاپتارىنا ارناۋلى قاپ جاساپ، قورجىنعا سالىپ، اتتىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ نەمەسە اسىنىپ الىپ جۇرۋگە ىڭعايلاعان.

قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى ۇرمەلى (ساز، قوس، قامىس جانە ءمۇيىز سىرنايلار، سىبىزعى، ادىرنا، ۇران، كەرنەي)، ىشەكتى (جەتىگەن، شەرتەر، ەكى جانە ءۇش ىشەكتى دومبىرالار، قوبىز)، شالىپ وينايتىن (شاڭقوبىز)، سوقپالى (داڭعىرا، داۋىلپاز، شىڭداۋىل، دابىل، اساتاياقتىڭ بىرنەشە تۇرلەرى) بولىپ بىرنەشە توپقا بولىنەدى.

شەرتەر — ەكى نەمەسە ءۇش ىشەكتى، ساۋساقپەن شەرتىپ وينايتىن اسپاپ. شەرتەردىڭ شاناعى تەرىمەن قاپتالادى. ونى كوبىنەسە مال باعاتىن باقتاشىلار تارتاتىن بولعان.

اساتاياق — سىلكۋ ارقىلى ءۇن شىعاراتىن كونە مۋزىكالىق اسپاپ. ۇزىندىعى — 110-130 سم. تۇتاس اعاشتان ارنايى قالىپتا جاسالادى. باسى كۇرەك تەكتەس. باس جاعىنا ءتۇرلى تەمىر ساقينالاردان سىلدىرماقتار تاعىلىپ، ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنەدى. اساتاياق وزىندىك ۇنىمەن ەرەكشەلەنەدى. اسپاپتى ىرعاپ، شايقاپ وينايدى. اساتاياق اسپابىن ەرتەدە كوبىنەسە باقسىلار قولدانعان. قازىرگى كەزدە كونە ۇلگىلەرى قايتا جاسالىپ، ۇرمالى مۋزىكالىق اسپاپتار توبىنا قوسىلدى.

دومبىرا — قازاق حالقىنىڭ اراسىنا وتە ەرتە جانە كەڭ تاراعان، عاسىرلار سىرىن ساقتاعان قوس ىشەكتى، شەرتىپ وينايتىن مۋزىكالىق اسپاپتىڭ ءبىرى. وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى بار، ىشەكتى-شەرتپەلى اسپاپتار توبىنا جاتادى. دومبىرا ءار ءتۇرلى ۇلگىدە تۇتاس اعاشتان ويىلىپ نەمەسە قۇراپ جاسالادى. موينىنا ون توعىزدان جيىرما ەكى سانىنا دەيىن پەرنەلەر بايلانادى. ارنايى قۇلاق كۇيگە كەلتىرىلەدى.

دومبىرانىڭ ەكى ىشەكتىسىنەن باسقا دا ءۇش ىشەكتى، قوس جاقتى، كەڭ شاناقتى، قۋىس مويىن، شىڭكىلدەك دەپ اتالاتىن تۇرلەرى دە بار. داۋسى مايدا، قوڭىر، قۇلاققا جاعىمدى.

داۋىلپاز — ۇرىپ وينالاتىن كونە مۋزىكالىق اسپاپتىڭ ءبىرى. حالىق تۇرمىسىندا كەڭىنەن قولدانىلعان. اسىرەسە، بۇرىنعى كەزدە، جاۋگەرشىلىكتە دابىل قاعىپ، بەلگى بەرۋ ءۇشىن پايدالانىلعان. اسپاپتىڭ جاسالۋ قۇرىلىسى اناعۇرلىم كۇردەلى. ول تۇتاس اعاشتان ويىلىپ جاسالادى. بەت شاناعى تەرىمەن قاپتالادى. يىققا اسىپ الۋ ءۇشىن قايىستان ارنايى اسپالى باۋ بەكىتىلەدى. داۋىلپاز اعاش توقپاقپەن ۇرۋ ارقىلى دىبىستالادى. قازىرگى كەزدە داۋىلپاز اسپابى كوپتەگەن فولكلورلىق انسامبلدەردە كەڭىنەن قولدانىلىپ ءجۇر.

داۋىلپاز تەكتەس اسپاپتار ءتۇرلى اتپەن باسقا حالىقتاردا دا كەزدەسەدى. ايتالىق، وزبەك حالقىندا «ءتابلباسس»، قىرعىزدا «دوولباس» دەپ اتالادى.

جەتىگەن — قازاق حالقىنىڭ وتە ەرتە زاماننان كەلە جاتقان جەتى ىشەكتى شەرتپەلى مۋزىكا اسپابى. اسپاپ اعاشتان قۇراستىرىلىپ جاسالادى. قۇرىلىسى وتە قاراپايىم. جەتىگەن اسپابى تالاي جۇزدەگەن جىلدار وتسە دە، باياعى قاراپايىم كۇيىندە. جەتىلدىرىلگەن تۇرىندە ون ءۇش ىشەك بايلانىپ، ارنايى تيەكتەر قويىلعان. اسپاپتىق ءۇنى وتە نازىك، قۇلاققا جاعىمدى. ەل اراسىندا اسپاپتىڭ شىعۋى جايىندا كوپتەگەن اڭىزدار ايتىلادى. سول ءبىر اڭىزدىڭ بىرىندە: وتكەن زاماندا ءومىر سۇرگەن ءبىر قاريانىڭ جەتى بالاسىنان ايىرىلعان قاسىرەتتى قايعىسىنان تۋىنداعان دەسەدى. بىزگە «جەتىگەن» دەگەن اتاۋ وسىلاي جەتكەن. قازىرگى كەزدە جەتىگەن اسپابى كوپتەگەن انسامبلدە وينالىپ، كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ كەلەدى.

جەلبۋاز — ۇرلەمەلى اسپاپتار توبىنا جاتاتىن، ەرتە زاماننان كەلە جاتقان، ەل كوزىنە ەلەنبەگەن كونە مۋزىكالىق اسپاپتىڭ ءبىرى. اسپاپ يلەنگەن مال تەرىسىنەن جاسالادى. سىرت كورىنىسى مەسكە ۇقساس. اۋزىن بەكىتىپ تۇراتىن تىعىنى، اۋەن شىعاراتىن ەكى سىرناي تۇتىكشەسى بولادى. مويىنعا اسىپ الىپ جۇرۋگە ىڭعايلاپ، قايىستان ارنايى باۋ تاعىلادى. ۇستاپ جۇرۋگە وتە جەڭىل. «جەلبۋاز» اسپابىن بەلگىلى كومپوزيتور ن. تىلەندييەۆ «وتىرار سازى» وركەسترىندە قولداندى.

قىلقوبىز — ەرتە زاماننان كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ەكى ىشەكتى ىسقىشپەن وينالاتىن اسپابىنىڭ ءبىرى. وزىندىك جاسىرىن سىرى مول، ادامنىڭ ەركىنە كونە قويمايتىن، كۇردەلى اسپاپ. ىشەگى جىلقىنىڭ قىلىنان جاسالادى. قوبىز اسپابىنىڭ ەكى ىشەكتىسىمەن بىرگە — ءۇش، ءتورت ىشەكتىلەرى جانە «نار قوبىز»، «جەز قوبىز» دەپ اتالاتىن تۇرلەرى دە بار. قوبىزدى اعاشتان شاۋىپ نەمەسە قۇراپ جاسايدى. بەتى جارتىلاي تەرىمەن قاپتالادى. ول دىبىستىڭ جاڭعىرىپ شىعۋى ءۇشىن كەرەك. ەرتە زاماندا قوبىزدى تەك باقسى-بالگەرلەر عانا ۇستاعان. حالىق اڭىزىندا قوبىزدىڭ پايدا بولۋى قورقىت اتا ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنى دە ايتىلادى.

شاڭقوبىز — ءبىتىمى بولەك، وينالۋى ەرەكشە قازاق حالقىنىڭ كونە مۋزىكالىق اسپابى. ءۇنى قۇلاككا جاعىمدى، ادام داۋسىنا جاقىن. اسپاپتا ويناۋ ەرىن مەن ءتىستىڭ اراسىنداعى قۋىسقا تىكەلەي بايلانىستى. ويناۋ كەزىندە ورىنداۋشى وڭ قولىمەن تىلشەنىڭ ۇشىن شالىپ وتىرىپ، شاپشاڭداتا دىبىستايدى. دىبىسى تىلشەنى قوزعالىسقا كەلتىرگەندە شىعادى، اسپاپتا جەكە ان-كۇي ورىنداپ قانا قويماي، باسقا دا كونە مۋزىكا اسپاپتارىمەن بىرگە حالىق اۋەندەرىن سۇيەمەلدەۋگە بولادى. شاڭقوبىز اسپابىنىڭ قۇرىلىسى قاراپايىم، جۇقا تاقتايشادان جاسالادى.

قوڭىراۋ — قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان سىلدىرماقتى مۋزىكالىق اسپابىنىڭ ءبىرى. بۇل اسپاپ دىبىسى سىڭعىرلاپ شىعاتىن مەتالداردان ءار ءتۇرلى كولەمدە جاسالادى. سىرت كورىنىسى شار تارىزدەس، ءىشى قۋىس، ورتاسىندا تىلشەسى بولادى. اسپاپتىڭ جەتى مۋزىكالىق دىبىس قاتارى بار. ەرتەدە ءۇي تۇرمىسىندا، مالشىلار اراسىندا كوپ قولدانىلعان. دالادا بوس جايىلىپ جۇرگەن مالدىڭ موينىنا قوڭىراۋ تاققان، ويتكەنى قاسقىر مەتالدان شىققان دىبىستان قاتتى قورقادى. قوڭىراۋدى سول سياقتى مەكتەپتە دە قولدانادى. بۇل اسپاپ ارنايى كىشكەنە بالعاشامەن ۇرۋ ارقىلى دىبىستالادى.

---