InfoHub Logo

سپانكۋلوۆا نازگۇل ابيكۋلكىزى
№70 جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى

اڭداتپا

ماقالادا بەلگىلى پارتيزان جازۋشى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى ءادي ءشارىپوۆ تۋرالى جازىلعان.
كىلت سوزدەر: پارتيزان جازۋشى، ۇستاز، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى.

بيىل 2020 جىلى اراعا ءبىراز كۇن سالىپ، جالپى ادامزات ءوزىنىڭ تاريحىندا جازىلعان قاھارلى سوعىستاعى ۇلى جەڭىستىڭ 75 جىلدىق مەرەكەسىن تويلاعالى وتىر. الايدا بيىلعى 2020 جىلعى جەڭىس كۇنى جىلداعىدان وزگەشە بولماق، سەبەبى الەم بويىنشا ەتەك العان Covid - 19 كورونوۆيرۋس پاندەمياسى بۇل ايتۋلى كۇنگەدە اسەرىن تيگىزىپ تۇر. ايتسەدە، عۇمىرىمىزداعى اسا قۋانىشپەن قارسى الاتىن مەرەكەلەرىمىزدىڭ ءبىرى - جەڭىس كۇنى.
9 مامىر جەڭىس كۇنى ءارقاشاندا، قانشا ۋاقىت وتسە دە، قيلى وزگەرىس بولىپ جاتسا دا ادامزات ساناسىندا ەڭ ىستىق ۇلى مەرەكە بولىپ قالارى قاق. بۇل جەڭىس بولماعاندا كوپتەگەن ەلدەر مەن حالىقتاردىڭ تاعدىرى باسقاشا قالىپتاسىپ، قازاقستانىمىز دا تاۋەلسىز ەل بولماس پا ەدى؟! ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىس كۇنى - سوعىستان ورالماي قالعان جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىنا باس ءيىپ، ال ارامىزدا جۇرگەن سوعىس ارداگەرلەرىنە بۇرىنعىدان دا قۇرمەتپەن قاراپ، ولاردىڭ جاۋىنگەرلىگىنە جانە ەرلىكتەرىنە تاعزىم ەتەتىن كۇن. «ەر باقىتى ەل قولىندا، ەل باقىتى ەرلەر قولىندا» - دەپ باتىر اتامىز باۋىرجان مومىش ۇلى ايتىپ كەتكەندەي، ارداگەرلەر - قازاقستان حالقىنا بەيبىتشىلىك، تىنىشتىق، بەرەكە، باقىت ورناتقاندار. سۇراپىل سوعىستى باسىنان وتكەرىپ، ءبىزدى جەڭىسكە جەتكىزگەن اعالارىمىزبەن بابالارىمىزدى، سول جىلداردا قيىندىققا ءتوزىپ، تىلداعى اۋىر جۇمىستاردى اتقارىپ، سونىسىمەن جەڭىس كۇندەردى جاقىنداتقان انالارىمىزدى دا ماقتان تۇتامىز. سوعىس مايدانگەرلەرى وتانعا دەگەن شىن سۇيىسپەنشىلىگىمەن، ەرلىكتەرىمەن، قايسارلىعىمەن، جىگەر - قايراتىمەن، ەل قورعاۋ سەزىمىمەن كەلەر ۇرپاققا ۇلگى بولدى. ەلىمىزدىڭ تاريحىندا، جالپى الەم تاريحىندا ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرلەرىنىڭ ەسىمى وشپەس ەرلىكتەرىمەن ماڭگىلىككە جازىلىپ قالدى.سونداي ۇرپاق جادىندا ماڭگى ساقتالىپ قالعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى، پارتيزان،جازۋشى، ۇستاز ءادي ءشارىپوۆ.

«پارتيزان قىزى»، «ورمانداعى وت»، «تون»، «قاپاستاعى جۇلدىزدار» شىعارمالارى ارقىلى بارشا ادەبيەت سۇيەر قاۋىمعا ەسىمى تانىس تاريحي تۇلعا. وقىرمان جۇرەگىنەن ەرەكشە ورىن تاۋىپ، سوناۋ زۇلمات جىلدار تۋرالى سىر شەرتەتىن بۇل – بىرەگەي تۋىندىلاردىڭ اۆتورى ەل دامۋىنا دا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە جەمىستى ەڭبەك ەتكەن ءادي ءشارىپوۆ ەدى.

ءادي ءشارىپوۆ 1912 جىلدىڭ 19 جەلتوقسانىندا شىعىس قازاقستان وبلىسى، جارما اۋدانىنىڭ مارينوۆكا سەلوسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1932-1935 جىلدار ارالىعىندا اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا وقىپ، 1935-1936 جىلدارى تۇرىكمەن كسر-ىندەگى كراسنوۆودسك پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىندا وقۋ مەڭگەرۋشىسى بولدى. كەيىن، 1936-1938 جج. ءقازپي-دىڭ تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىندەگى وقۋىن جالعاستىرعان.
1934 جىلى جاس جىگىتكە كەنەتتەن تەحنيكالىق حاتشى بولۋ تۋرالى ۇسىنىس كەلەدى. ۇسىنىستى ايتقان قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن اقىنى، اتى ماڭگى تاريح بەتتەرىندە جازىلعان ءىلياس جانسۇگىروۆ ەدى. سول تۇستا جانسۇگىروۆ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى بولاتىن. ءومىردىڭ جولى بۇرالاڭ ەكەنى اقيقات. كومسومول جينالىستارىنىڭ بىرىندە ءشارىپوۆتى كومسومولدان شىعارۋ كەرەك، سەبەبى حالىق جاۋى جانسۇگىروۆتىڭ سەرىكتەسى، ال باۋىرلارى – جاپوندىق بارلاۋشىلار دەگەن جالا جابىلادى. ءوز ەستەلىكتەرىندە ءادي ءشارىپوۆ «ماعان دا ءبىر ۇشىن تيگىزىپ وتەتىن قورقىنىشتى بىردەمە تابانداپ كەلە جاتتى»، – دەپ جازادى سول ۋاقىتتاعى جايتتاردى. جينالىستان كەيىن ءا.ءشارىپوۆ ينستيتۋت دەكانىنا بارادى. بۇل زيالى جان ميتروفان سيلچەنكو ەدى، ءشارىپوۆتى سوڭىنا دەيىن تىڭداپ، وعان الماتىدان دەرەۋ كەتۋ كەرەكتىگىن، ءبارى سايابىرسىعان سوڭ قايتا ورالىپ، وقۋىن جالعاستىرۋعا كەڭەس بەرەدى. بارىنەن حاباردار بولعان ءشارىپوۆ ءتىپتى جاتاقحاناعا دا سوقپاي پويىزعا وتىرىپ، كراسنوۆودسك اتتى تۇركىمەن قالاسىنا باعىت الادى. كراسنوۆودسكتا ۋچيليششەگە پەداگوگ بولىپ ورنالاسادى. ءوزىنىڭ مەيىرىمدىلىگى جانە اشىق-جارقىندىعىنىڭ ارقاسىندا ورتاعا ءسىڭىسىپ كەتكەن بوزبالا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى دا باۋراپ الادى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار دا جاس جىگىتكە قولدارىنان كەلگەنشە قولعابىس ەتەدى ءارى الماتىدان ەلگە قايتا بەرۋگە بولاتىندىعى تۋرالى حابار جەتكەندە دە تۇركىمەندەر جىگىتتىڭ ەلگە قايتۋى ءۇشىن جولىنا قاراجات تا جيناپ بەرەدى. ءوزىنىڭ قولىمەن جازىلعان ءومىربايانىندا ءادي ءشارىپوۆ الماتىداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتاعى وقۋىن قۋدالاۋعا تۇسە جازداعانى ءۇشىن ءبىر جىلعا تاستاۋعا ءماجبۇر بولعانى ءۇشىن ەمەس، دەنساۋلىق جاعدايىنا بايلانىستى تارك ەتكەنىن جازادى.

ءادي ءشارىپوۆ مايدانعا اتتانباستان بۇرىن الماتى وبلىسىنداعى «قاسكەلەڭ» ورتا مەكتەبىندە ۇستازدىقپەن اينالىسقان. كەيىن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ كەڭەس ارمياسىنىڭ قاتارىنا الىنىپ، بەلورۋس جەرىنە اتتانىپ كەتتى. سوعىس كەزىندە ول سمولەنسك، ورلوۆ وبلىستارىندا كەسكىلەسكەن ۇرىستارعا قاتىسىپ، 1943-1944 جىلدار ارالىعىندا پارتيزان قوزعالىسىنىڭ سمولەنسك شتابىندا جۇمىس ىستەدى. ءوز جاۋىنگەرلەرىن كونترشابۋىلعا بىرنەشە رەت لەيتەنانت ءادي ءشارىپوۆ كوتەردى. سوعىستا ەرىك-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا تالاي ەرلىك تانىتادى. 1944 جىلى پارتيزاندار قىزىل اسكەرگە قوسىلعان تۇستا ءادي ءشارىپوۆ قاتتى جارا-لانىپ، ەمدەلىپ ەلگە ورالادى. ەلگە امان ورالعاننان كەيىن ءادي ءشارىپوۆ بىردەن ۇلكەن جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى. قازكسر ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان ول شىعارماشىلىقتان دا قول ۇزگەن جوق. ءبىرقاتار ەڭبەكتەردى دۇنيەگە الىپ كەلدى. ال، ءمينيستردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن ارداگەر-پارتيزان، جازۋشى ءادي ءشارىپوۆ تۋرا 14 جىل اتقاردى. 1958 جىلى ونىڭ وسى سالاعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ەسكەرىلىپ، ءادي ءشارىپوۆ وقۋ ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالدى. 1963 جىلدان 1966 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى جانە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قىزمەتتەرىن اتقارعان. 1966-1971 جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جانە كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ جۇمىس ىستەدى. عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىندا جەمىستى قىزمەت ەتكەن ءشارىپوۆتىڭ جازعان ەڭبەكتەرى وتە كوپ. ءادي ءشارىپوۆتىڭ العاشقى حيكاياتتارى دا حالىقتار ىنتىماعى تۋرالى ەدى. العاشقى عىلىمي ديسسەرتاسياسى دا وسى تاقىرىپ اۋقىمىن قامتيدى. ءادي ءشارىپوۆ سونداي-اق تانىمال قازاق اقىنى جۇماعالي سايىننىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى قالام تەربەدى، «ج.سايىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەكتىڭ اۆتورى. بۇل كەزدەيسوق تاڭداۋ ەمەس، قانشا دەگەنمەن ج.سايىن دا مايدانگەر، پارتيزان ەدى. كەڭەس داۋىرىندەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋى، سيپاتى تۋرالى قالام تەربەگەن ءشارىپوۆ 1974 جىلى  «قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ زاماناۋيلىعى مەن دامۋ ماسەلەلەرى» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەگىن جاريالايدى. 1971 جىلى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى جانىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى بولعان ءشارىپوۆ 1979 جىلدان 1993 جىلعا دەيىن ينستيتۋت ديرەكتورى بولادى. بايقاساق كوپ مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرى وسى جەتپىسىنشى جىلدارى جازىلعان ەدى.

ءادي ءشارىپوۆ «پارتيزان قىزى»، «ورمانداعى وت»، «تون»، «قاپاستاعى جۇلدىزدار» اتتى شىعارمالاردى جانە «ساحارا قىزى»، «دوس سىرى» روماندارىن دۇنيەگە الىپ كەلگەن جازۋشى. ونىڭ قالامىنان شىققان «ورمان حيكاياسى» اتتى كينوسەناريي بويىنشا فيلم دە تۇسىرىلگەن. اتالعان دۇنيە كەيىنىرەك تاشكەنتتە وتكەن ازيا جانە افريكا ەلدەرىنىڭ كينوفەستيۆالى مەن الماتىدا وتكەن كەڭەستەر وداعىنىڭ كينوفەستيۆالىندە كسرو قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ارناۋلى جۇلدەسىنە يە بولدى.

ءا.ءشارىپوۆ كوركەم شىعارمالارمەن بىرگە عىلىمي ەڭبەكتەردى دە شەبەر جازا بىلگەن قالامگەر. ول «ج.ءسايننىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى»، «قازىرگى ءداۋىر جانە قازاق ادەبيەتى دامۋىنىڭ پروبلەمالارى»، «قازاق ادەبيەتىندەگى ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق»، «سىرباي ماۋلەنوۆ تۆورچەستۆوسى» اتتى مونوگرافيالاردىڭ، سونىمەن قاتار، ادەبيەتتانۋ مەن پەداگوگيكا سالالارىنا قاتىستى كوپتەگەن ماقالالاردىڭ اۆتورى.
سوناۋ ىزبارلى وتىزىنشى جىلداردىڭ تەپەرشىگىن دە كورىپ، كەيىننەن زۇلمات سوعىستىڭ زاردابىن دا تارتىپ، وتان ءۇشىن جان الىپ جان بەرىسىپ، كەيىننەن ەلگە ورالىپ تۋعان ولكەسىنىڭ ءارى قاراي دامىپ، شىڭعا جەتۋىنە مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە، عىلىمي قىزمەتتە دە سۇبەلى ۇلەس قوسقان ءادي ءشارىپوۆ 1960 جىلى لەنين وردەنىمەن، 1985 جىلى ءبىرىنشى دارەجەلى ۇلى وتان سوعىسى وردەنىمەن، ەكى ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن، قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن،  «قۇرمەت بەلگىسىمەن»، كسرو مەدالدەرىمەن، قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالدى. ناعىز ادام مەن جاۋىنگەرگە ءتان ءور رۋحتى ءومىر ءسۇرىپ، بار سانالى عۇمىرىن وتانىنا ادال قىزمەت ەتۋگە ارناعان ءادي ءشارىپوۆ 1993 جىلى 4 قاراشادا ومىردەن ءوتتى. ۇرپاق جادىندا ماڭگى ساقتالار تۇلعالار بولادى، سونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى ءادي ءشارىپوۆتىڭ دە ەسىمى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءالى دە جاڭعىرىپ كەلەدى. كەزىندە ءوزى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا ءبىلىم العان الماتى قالاسىندا ءشارىپوۆ ەسىمىمەن اتالاتىن كوشە بار. ءوزى دۇنيەگە كەلگەن سەمەي وبلىسىنداعى مالينوۆكا اۋىلى دا بۇگىندە ءادي ءشارىپوۆتىڭ ەسىمىمەن اتالادى. ال مينسكتە اتى اڭىزعا اينالعان قازاق پارتيزانى ءادي ءشارىپوۆتىڭ ەسىمى بەرىلگەن كوشە بار. سونداي-اق ءادي ءشارىپوۆتىڭ ەسىمى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتى بيبليوگرافيالىق ورتالىعى شىعاراتىن «عالامشاردىڭ اتاۋلى تۇلعالارى» اتتى انىقتامالىققا ەنگىزىلگەن. كوزى تىرىسىندە ءبىر قولىمەن قارۋ الىپ وتان قورعاپ، ءبىر قولىمەن قالام تەربەگەن جازۋشى، كور-نەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرىنىڭ كەسەك تۋىندىلارى ادەبيەت تورىندە ماڭگىلىك جاڭعىرىپ تۇرادى. ال وقۋ ءمينيسترى، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ، ەل دامۋىنا قوسقان ۇلەسى بارشاعا ۇلگى. ءادي ءشارىپوۆتىڭ ءومىر وتكەلدەرى ەش ۇمىتىلماق ەمەس. ەلىمىزدىڭ تاريحىندا، جالپى الەم تاريحىندا ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرلەرىنىڭ ەسىمى وشپەس ەرلىكتەرىمەن ماڭگىلىككە جازىلىپ قالدى. جالپى تاريح ءۇشىن بۇل ازعانا ۋاقىت بولسا، ادامزات ومىرىندە الاتىن ورنى ەرەكشە. قان مايدان، سۇراپىل سوعىس جىلدارىندا «وتان ءۇشىن وتقا ءتۇس، كۇيمەيسىڭ» - دەگەن ۇرانمەن شايقاسقان، بۇگىنگى كۇنى ساناۋلى قالعان ارداگەرلەرىمىزدىڭ ەرلىكتەرىنە باس ءيىپ، قۇرمەت كورسەتۋ بۇگىنگى مەن كەلەر ۇرپاقتىڭ وتەلمەس پارىزى.

ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جاستارعا ارناعان ءبىر سوزىندە: «ەلىڭنىڭ ۇلى بولساڭ، ەلىڭە جانىڭ اشىسا، ادامزاتتىق نامىسىڭ بولسا، قازاقتىڭ ۇلتتىق جالعىز مەملەكەتىنىڭ نىعايىپ-كوركەيۋى جولىندا جان تەرىڭدى سىعىپ ءجۇرىپ، ەڭبەك ەت. جەردىڭ دە، ەلدىڭ دە يەسى ءوزىڭ ەكەنىڭدى ۇمىتپا!»، – دەگەن ەدى. بۇل سوزدەردى قايتالاپ وقىعان سايىن بىزدەگى جاس ۇرپاقتىڭ بويىندا وتانسۇيگىشتىك قاسيەت قانداي دەڭگەيدە ەكەن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ولاي بولسا، قۇرمەتتى ارىپتەستەر، جەرلەستەر! وسى ءساتتى پايدالانا وتىرىپ، قاسيەتتى دە ۇلى مەرەكە قارساڭىندا سىزدەردى ۇلى جەڭىس كۇنىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن! اعا ۇرپاق الىپ بەرگەن جەڭىس بۇگىنگى كۇنى دە ءبىزدى جەتىستىكتەرگە جىگەرلەندىرەدى، جانىمىزعا قۋات بەرەدى، قيىندىقتاردى جەڭىپ، العا ۇمتىلۋىمىزعا كومەكتەسەدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. پارتيزان جازۋشى. ءادي ءشارىپوۆ - 100 جىل / گ. وردا // شاكارىم. - 2013. - №1. - 81-91 ب.
2. https://turkystan.kz
3. http://old.baq.kz
4. نازاربايەۆ ن. جىلدار مەن ويلار / قۇراست.:م.ب.قاسىمبەكوۆ، ا.م.مولداگارينوۆ، ق.ن.ءالىمقۇلوۆ، ءا.س.الىبەكوۆ. - الماتى: الماتىكىتاپ، 2013.-352 ب.

---