ءۇش انانىڭ ايتىسى (ءىى نۇسقا)
ايگىلى كۇيشى ەسباي بالۇستا ۇلى (1842-1910) تارتقان «ءۇش انانىڭ ايتىسى» اتتى تارماقتى كۇيدىڭ اڭىزىن تولىق قالپىندا كەلتىرە كەتۋدىڭ ارتىقتىعى جوق.
«كىشى جۇزگە اتى ءمالىم قانالى دەگەن تورە 1903 جىلى سارى الا كۇزگە قاراي اكەسىنە اس بەرەدى. شەجىرە ءسوزدىڭ قيسىنى بويىنشا، كىشى ءجۇزدىڭ ون ەكى اتا باي ۇلى، التى اتا ءالىم، جەتى اتا جەتىرۋ تارماقتارىنىڭ تۇپكى اتالارى ءبىر بولعانىمەن انالارى بولەك بولعان سوڭ «ءۇش انانىڭ بالالارى» دەپ اتايتىن ءداستۇر بار. سول ءۇش انانىڭ بالالارىنا قانالى تورە ساۋىن ايتىپ، ءۇش ارىس ەلدىڭ كىندىك ورتاسى دەپ، اس بەرۋ ءۇشىن ساعىز وزەنىنىڭ «تەرىساققان» دەگەن ساعاسىنا كيىز ءۇي تىكتىرەدى. قاپىسىز تاڭدالعان شىمداۋىت، قياقتى الاپقا تىگىلگەن ءۇي سانى 900 بولىپتى. ءۇي باس سايىن حورەزمنەن الدىرتقان ۇندى ءبىر-بىر قاپتان ۇلەستىرىپتى. مۇنىڭ سىرتىندا، كەلگەن قوناقتارعا سىباعاسى دەپ ءۇي ارا ءبىر تايدان، جولى دەپ ءۇي باس سايىن ءبىر قويدان سويىلادى.
ول كەزدە استىڭ كوركى — ات بايگەسى، بالۋان كۇرەسى، ونەر سايىستارى. سول ءداستۇر بويىنشا، الدىن الا ساۋىن ايتۋشىلار ات جارىسىنىڭ باس بايگەسىنە وڭشەڭ ءبىر ءوڭدى ەلۋ ايىر ىنگەننىڭ تىگىلەتىنىن، باس بالۋانعا ءبىر ءۇيىر قىسىراقتىڭ بۇيىراتىنىن، سونداي-اق وسى استا ءۇش انانىڭ كۇيشى-دومبىراشىلارى ونەر ورەلەستىرەتىنىن، جەڭىمپازعا ءۇش جاسار بۇقا بەرىلىپ، يىعىنا وقالى جىبەك شاپان جابىلىپ، قۇرمەتىنە تۋ كوتەرىلەتىنىن حابارلايدى.
مەجەلى ۋاقىتىندا كىشى ءجۇزدىڭ جاقسىسى مەن جايساڭى باس قوسقان اس باستالادى. استى قانالى تورەنىڭ ءوزى باسقارادى. ات بايگەسىندە، اداي، ونىڭ ىشىندە مۇڭال، ونىڭ ىشىندە ءالي اتاسىنان نۇرىمنىڭ تاۋانى دەگەن بايدىڭ شۇبار اتى ءبىرىنشى كەلەدى. تاۋان باي قانالى تورەگە ءارى قۇدا، ءارى قايىن بولسا كەرەك، «ماعان اتاعى دا جەتەدى» دەپ، باس بايگەگە تىگىلگەن ەلۋ ايىر ىنگەندى وشاققا قالدىرىپ كەتەدى. ءسوز اراسىندا ايتا كەتۋگە بولادى. تاۋان باي 1926 جىلى قايتىس بولىپ، كەلەسى 1927 جىلى اس بەرىلگەن. بۇل اس اداي اراسىنداعى ەڭ سوڭعى ءىرى اس دەيدى كوز كورگەندەر.
قانالى تورە بەرگەن استاعى بالۋان كۇرەسىندە جەتىرۋدىڭ جىگىتى باس بالۋان اتانىپ، ءبىر ءۇيىر قىسىراقتى ەنشىلەيدى.
سودان، تۇزدەگى قىزىقتىڭ سولىعى باسىلىپ، شولىركەگەن جۇرت ءبىر-بىر سۋسىنداپ العان سوڭ، كەزەك ءۇش انا دومبىراشىلارىنىڭ كۇي سايىسىنا جەتەدى. ءنانتالاپ كۇيشىلەر قانالى تورەنىڭ ون ەكى قانات سارى الا ورداسىنا شاقىرتىلادى. بايۇلىنان اتتاي الپىس مۇشەلىندەگى بالۇستا ۇلى ەسباي كەلەدى. الىمنەن قىرىق جاستاعى توعىزباي كۇيشى كورىنەدى. ەڭ سوڭىندا جەتىرۋدان ايگىلى التىناي كۇيشىنىڭ شاكىرتى ون سەگىز جاسار ناۋشا قىز جەتەدى. كۇيشىلەرگە قانالى تورەنىڭ ءوزى ساراپشى بولادى.
«ۋا، اعايىن! — دەپ قانالى تورە ءسوز باستايدى. — ءۇش انانىڭ بەتكە شىعار كۇيشىلەرى الدىمىزدا وتىر. بۇرىنعى-سوڭعىنىڭ داستۇرىمەن بۇلاردى قارا تارتىسقا، قالا بەردى تۇرە تارتىسقا سالساق، وندا اپتالاپ تىڭداۋعا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان بىر-بىردەن كۇيلەرىن تىڭداپ، «تەڭىز ءدامى تامشىسىنان بەلگىلى» دەگەندەي، تورەلىگىمىزدى ايتالىق».
وتىرعاندار قانالى تورەنىڭ ءۋاجىن قابىل الادى. سول جەردە «جولى جىڭىشكە» دەپ، ءبىرىنشى كۇي تارتۋ كەزەگى ناۋشا قىزعا بەرىلەدى. ول كەزدە تارتار كۇيىنىڭ بوگەرنايىن تانىتىپ، ءمان-جايىن ايتىپ الاتىن ءداستۇر بار. «بۇل كۇيدىڭ شىعۋىنا سەبەپشى وقيعا باسىمنان ءوتىپ ەدى، — دەيدى ناۋشا قىز. — بىردە، ايلى تۇندە اۋىلدىڭ قىز-بوزبالامەن بىرگە اقسۇيەك ويناپ ءجۇرىپ ەتىگىمنىڭ وكشەسىن تايدىرىپ الدىم. سوندا اقسۇيەكتى بىرگە ىزدەسىپ جۇرگەن جانىمداعى جىگىت ەتىگىمنىڭ وكشەسىن اي جارىعىنا قاراتىپ وتىرىپ، شيمەن شەگەلەپ بەرگەنى. سول جىگىتتىڭ ونەرىنە ريزا بولعاننان شىعارعان كۇيىم ەدى».
ناۋشا قىز وسىلاي دەيدى دە، «شيلەمە-شەگەلەمە» دەگەن كۇيىن تارتىپ شىعادى.
كەلەسى كەزەكتى «اتاسىنىڭ جولى ۇلكەن» دەپ، توعىزبايعا بەرەدى. «مەنىڭ كۇيىمە دە ءوز باسىمنان وتكەن ءبىر وقيعا سەبەپشى بولىپ ەدى، — دەيدى توعىزباي. — جاپسار اۋىلدا مامىت دەگەن قىز بولدى. ءازىلىمىز جاراسىپ، ءسوزىمىز ۇيلەسكەن جاندار ەدىك، ەرتەلى-كەش بارا قالسام، قىزىلقايىڭ دەگەن ءيتى كۇرپىلدەپ ءۇرىپ الدىمنان شىعادى. قاباعان يت قىزدى اۋىلعا جولاتپاي دىڭكەمدى قۇرتتى. سودان ءبىر كۇنى قولىما تاياق ۇستاپ، سايلانىپ شىقتىم. ادەتتەگىدەي الدىمنان ءۇرىپ شىققان ءيتتى قاتتى جاسقاپ ەدىم، جايىنا كەتتى. مەن دە مۇراتىما جەتتىم. سوندا كوڭىلىم ءوسىپ قايتقان سوڭ شىعارعان كۇيىم ەدى».
توعىزباي جورعاداي سىدىرتىپ كۇيىن تارتىپ شىعادى. مۇنان ءارى كۇيدىڭ كەزەگى ەسبايعا تيەدى. سوندا ەسباي: «بۇلار كۇيدى وڭ قاقتى عوي، قايتالاۋ بولماسىن، مەن تەرىس قاعايىن» دەپ، سول جەردە «تەرىسقاقپاي» دەگەن كۇيدى شىعارىپ تارتادى.
كۇي بىتكەن كەزدە تىڭداۋشىلار دۋ ەتە قالادى. «ويپىرم-اي، بۇل ەسبايعا داۋا جوق ەكەن... تۇرتكەنى دە، شەرتكەنى دە كۇي عوي... تابان استىندا تىڭنان شىعارىپ تارتتى-اۋ» دەسەدى. كوپتىڭ قولداۋىنا قانالى تورە دە قوسىلىپ، «بايگەنىڭ يەسى — ەسباي» دەپ ايتىپ سالادى.
سول جەردە ناۋشا قىز ءۋاج ايتادى: «ءقادىرلى اعالار، — دەيدى، — كەزەك توسىن تيگەن سوڭ، قولىم ۇيرەنگەن كۇيدى تارتقانىم راس ەدى. بولماسا، شىعارىپ تارتۋ ءبىزدىڭ دە قولىمىزدان كەلەدى. ماعان بايگەنىڭ دە، بايراقتىڭ دا كەرەگى جوق. وسىناۋ اسقا قۇر قول كەلمەيىن دەپ، قۇلاعىن شىعارىپ كەلگەن جاڭا كۇيىمدى تارتىپ بەرەيىن».
ناۋشا قىزدىڭ ءۋاجىن قانالى تورە باستاعان جۇرت قابىل الادى. ىلە ناۋشا سارىنى تىڭ، قاعىسى توسىن ءبىر كۇيدى لەكىلدەتە جونەلەدى. وتىرعاندار جاڭا كۇيگە سۇتتەي ۇيىپ، قۇلاق تۇرەدى. اسىرەسە، قانالى تورەنىڭ كۇنتاي اتتى بايبىشەسى ۇمسىنا ءتۇسىپ قۇلاق تۇرگەندە جاۋلىعى سىرىلىپ، شاشىنىڭ كورىنىپ قالعانىن اڭعارمايدى. كۇي دەلەبە قوزدىرا قۇلدىراڭداپ بارىپ بىتەدى. كۇنتاي بايبىشە اپىل-عۇپىل جاۋلىعىن تۇزەيدى. مۇنى بايقاپ قالعان ناۋشا قىز كۇلىپ: «مەنىڭ كۇيىمە ەڭ بەرىلىپ تىڭداعان ادام كۇنتاي اپامىز سياقتى، سوندىقتان بۇل كۇيدىڭ اتى «كۇنتاي» بولسىن»، — دەيدى. اقىلدى قىزدىڭ قىلىعىنا ريزا بولعان قانالى تورە قاباق سەرپىپ، ناۋشا قىزدىڭ الدىنا «زەر بۇيىمىڭدى سالىپ ءجۇر» دەپ كۇمىس ساندىقشا قويدىرتادى.
وسى كەزدە ەسباي وتىرىپ ءتىل قاتادى: «اپىر-اي، مەنەن كەيىن كۇي تارتىلماۋشى ەدى، داۋرەنىم وتەيىن دەگەن ەكەن-اۋ!» دەپ، سول جەردە «ءوتتىڭ دۇنيە» دەگەن كۇيىن تارتادى. كۇي تەرەڭنەن تولعاپ، كۇڭىرەنە دوڭبەكشىپ، وتىرعانداردىڭ ويىن سان-ساققا جۇگىرتەدى.
سوندا توعىزباي كۇيشى: «سابىر، ەساعا، سابىر! ولمەيتىن ونەردىڭ الدى-ارتىندا ءدۇبىرى قالىڭ بولمايتىن با ەدى. مۇندايدا شۇكىرلىك ەتكەن جاراسار»، — دەپ، سول جەردە «ءالايلىم جالعان» دەگەن كۇيىن شەرتەدى.
كۇي بىتكەن كەزدە اڭتارىلعان جۇرتتىڭ ىشىنەن بىرەۋ ءسوز باستايدى: «اۋ، اعايىن، وسى ءبىز مىنا باي ۇلىنىڭ قولىن ولاي-بۇلاي سەرمەگەنىنە الدانىپ قالعان جوقپىز با؟» — دەيدى. بىرىنەن-بىرى وتكەن كۇيدىڭ اسەرى سۋىماي وتىرعان جۇرت دابىر-دۇبىر بولىپ قالادى. ءبىرى — «ناۋشانىڭ قولى شەبەر ەكەن»، كەلەسىسى — «جوق، توعىزبايدىڭ سارىنى سۇڭعىلا بولدى» دەسەدى.
ءورشىپ بارا جاتقان داۋعا قانالى تورە باسۋ ايتادى: «ءجا، اعايىن، دەيدى، — بۇل ءبىر ايتا جۇرەتىن ونەر سايىسى بولدى. وسى جەردە تەگىن تارتىلعان كۇي جوق، ءبارى دە كىسىلىكتىڭ سويىلىن سوعىپ، جون-جوباسىمەن تارتىلدى. ولجانىڭ ۇلكەنى سول بولسا كەرەك. دەگەنمەن، كەسىم ايتىلىپ قويدى. ەندى مەنى ەكى سويلەتپەي-اق قويىڭدار. جەڭىس ەسبايدىكى، قۇرمەت تۋىن كوتەرىڭدەر! ال، ناۋشا مەن توعىزباي بولسا، ولار دا سىي-قۇرمەتكە ابدەن لايىق ەكەن. ريزا ەتىپ اتتاندىرۋ موينىمىزدا بولسىن».
You Might Also Like
-
ەل اڭگىمەسىنە قاراعاندا ەسباي بۇل كۇيدى بوزبالا شاعىندا دومبىرامەن العاش اۋەي بولعان كەزىندە شىعارعان ەكەن. جەتىمدىكتىڭ تاقسىرەتىن ەرتە كورگەن، سىنىق كوڭىل بالا جىگىت وڭاشاعا بارىپ زيراتتاردىڭ اراس...
