ءۇي وسىمدىكتەرى - ادام ومىرىندە
عىلىمي جوبانىڭ تاقىرىبى: “ءۇي وسىمدىكتەرى - ادام ومىرىندە” (پرەزەنتاسياسىمەن)
عىلىمي جوبانىڭ ماقساتى
ءۇي وسىمدىكتەر تۇرلەرىمەن تانىسۋ، تەوريالىق ءبىلىم الىپ قانا قويماي ولاردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەر اسەرىن زەرتتەۋ.
• عىلىمي جوبانىڭ مىندەتتەرى: ءۇي وسىمدىكتەر تۋرالى اقپارات جيناۋ؛
• ينتەرنەتتەردەن دەرەك كوزدەرىن قاراستىرۋ؛
• جيناعان اقپاراتتى ساراپتاۋ، ناقتىلاۋ؛
• ءۇي وسىمدىكتەرمەن ەكسپەريمەنتتىك تاجىريبە جۇمىستارىن جۇرگىزۋ؛
• زەرتتەۋ جۇمىستارى ارقىلى جوسپارلانعان ناتيجەگە جەتۋ؛
عىلىمي جوبانىڭ وزەكتىلىگى
قازىرگى ارپالىس ۋاقىتتا ادامداردىڭ جۇيكە - جۇيەسى جۇقارىپ، دەنساۋلىعى ناشارلاۋىنا بايلانىستى، ولاردىڭ كوڭىل – كۇيىن جاقسارتۋ فاكتورلارىن زەرتتەپ انىقتاۋ.
عىلىمي جوبانىڭ بولجامى:
ەگەر “ءۇي وسىمدىكتەر - ادام ومىرىندە” تۋرالى تولىق ماعلۇمات الىپ، ەكسپەريمەنت تۇرىندە دالەل تاپسام، وندا العان ءبىلىمدى كۇندەلىكتە قولدانىپ، ءوز وتباسىنا قاجەتتى ءۇي وسىمدىكتەردى وسىرە الامىن
كۇتىلەتىن ناتيجە:
• ءۇي وسىمدىكتەر تۇرلەرى تۋرالى دەرەكتى كوزدەر جيناقتالادى
• ينتەرنەتتەن قاجەتتى سايتتاردى انىقتاۋ، اقپاراتتى الۋ ماشىعىم ارتادى.
• ەكسپەريمەنتتىك جۇمىستار جۇرگىزۋ قابىلەتىم قالىپتاسادى.
• ساراپتامالىق، زەرتتەۋشىلىك مادەنيەتىم داميدى
قورشاعان ورتانىڭ ادامعا تيگىزەتىن اسەرى وراسان زور ەكەندىگى بەلگىلى. اسىرەسە وسىمدىك الەمىنە قانداي كوزقاراسپەن قاراساڭىز، ولدا سىزگە سولاي «جاۋاپ» بەرەدى.
● ءسىز كەيبىر ادامداردىڭ گۇلدەرگە سۋ قۇيعان كەزدە ولارمەن سويلەسكەنىن كوردىڭىز بە؟ گۇلدەر دە ادامزات سياقتى ولاردى جاقسى كورگەنىن سەزەدى. ادامنىڭ كوڭىل كۇيىنە بايلانىستى ءوسىپ، جەتىلەدى. ەگەر ءۇي ىشىندە ۇرىس - كەرىس، جان - جال، كەلەڭسىز جاعدايلار ءجيى بولىپ تۇرسا، ولار دا وزدىگىنەن سولىپ، سارعايىپ اۋرۋعا شالدىعۋى مۇمكىن.
بيوحيميا مامانى، دوسەنت دينا بالياسوۆا كوپ جىلدار بويى ادام مەن وسىمدىكتەردىڭ قارام - قاتىناسى تۋرالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن.
گۇلدى قۇمىراسىمەن بىرەۋ سىيعا تارتسا، ءسىز ول ادامعا سول گۇل ءۇشىن از بولسا دا اقى تولەۋىڭىز كەرەك ەكەن. سەبەبى، قۇمىراداعى گۇل «مەنى باعالادى» دەپ «ريزا» بولىپ، ودان ءارى جايقالىپ وسە تۇسەدى ەكەن. ال، وسىمدىكتەرگە دۇرىس قاراماسا، ۋاقىتىندا سۋارىپ تۇرماسا «رەنجىپ»، ادام اعزاسىنا زياندى ۋلى حيميالىق زاتتار ءبولىپ شىعاراتىن كورىنەدى
زەرتتەۋلەر بويىنشا بولمە وسىمدىكتەرى ادامعا ءار ءتۇرلى جاقتان اسەر ەتەدى. ونىڭ ىشىندە لالاگ ۇلى (ليليا)، قازتابان گ ۇلى (گۋسينىە لاپكي) اۋانى لاستانۋدىڭ بىرنەشە تۇرىنەن، سونىڭ ىشىندە فورمالدەگيدتەن تازارتادى.
كەيبىر وسىمدىكتەر ءوز قوجايىنىن باسقا ءبىر ادامنان قىزعاناتىن كورىنەدى. ول فيكۋس
اعىلشىن فيزيولوگى س. مەيسوننىڭ بولمەسىندە كوپ جىلدار بويى فيكۋس ءوسىپ تۇرعان. عالىم ۇيلەنگەننەن كەيىن ونىڭ ايەلى سىرقاتتانىپ قالادى. سويتسە، فيكۋس ءوز قوجايىنىن ايەلىنەن قىزعانىپ، حيميالىق قوسپا زاتتار بولە باستاعان، ول زات مەيسوننىڭ وزىنە ەشقانداي اسەر ەتپەگەن.
ال بەگونيا مەن فيكۋس گۇلدەرى ۇيىڭىزگە كەلگەن ادامداردىڭ جاعىمسىز پيعىلدارىن ءوز بويلارىنا ءسىڭىرىپ، سىزدەرگە تەك وڭ ەنەرگيا جىبەرەدى.
ارينە، وسىمدىكتەردىڭ بارلىعى تەك زياندى ەكەن دەۋگە بولمايدى. مىسالى، فيالكا (شەگىركۇل) ءوز قوجايىنىن جاقسى كورەتىنى سونشالىق، ول باسقا جاققا ساپارعا كەتسە، ساعىنادى ەكەن. ەرتەدە ادامدار زىعىر (لەن) ەككەن كەزدە، جالاڭاشتانىپ ەگەدى ەكەن. ايتپەسە، مول ءونىم بولمايدى دەپ ەسەپتەگەن. «كوردىڭ بە، سەن (زىعىر) ءونىم بەرمەسەڭ، مەن جالاڭاش قالامىن» دەپ ايتادى ەكەن. ادامدار كيىمدى زىعىردان جاساپ، كيگەنى بەلگىلى عوي.
● بالالار بولمەسىنە شەگىرگۇلدەردى (فيالكا) ورنالاستىرساڭىز، ولاردىڭ جەتكىنشەكتىڭ ءوسىپ - جەتىلۋ ۋاقىتىنداعى كوڭىل كۇيىن ءبىر قالىپتىلىققا بەيىمدەيدى.
● ەڭ جاعىمدى گۇلدەردىڭ ءبىرى قازتاماق دەپ ەسەپتەلىنەدى. قازتاماق تۇرعان بولمەدە ۇرىس - كەرىس تە بولمايدى، ال بولا قالعان جاعدايدا وسىمدىك ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىنە اسەر ەتەتىن زات بولە باستايدى. سودان ۇرىسىپ قالعاندار تەز تاتۋلاسىپ كەتەدى ەكەن. سوندىقتان بولار، بۇل گۇلدى بۇرىندارى ءار ءۇي وسىرگەن. ال قازتاماق (گەران) ءبىرىنشى سۋارماسا، كادىمگىدەي «رەنجيتىن» كورىنەدى. ءوزىنىڭ رەنىشىن ول كوپكە دەيىن گۇل اشپاي تۇرۋ ارقىلى بىلدىرەدى.
● ۇساق جاپىراقتى بۇرىشتار مەن حريزانتەمالار وتباسىنداعى، جۇمىس ورنىنداعى ادامداردىڭ ءبىر - بىرىنە دەگەن جاقسى قارىم - قاتىناستىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەدى.
● بولمەڭىزگە گۇل جاپىراقتارىنىڭ جالپاق، دومالاق تارىزدەس تۇرلەرىن كوپ وسىرگەنىڭىز ءجون. ولار ءسىزدىڭ ۇيىڭىزگە تابىس، اقشا كەلۋىنە اسەر ەتەدى.
مىسالى كاكتۋسقا «ءتۇۋ، ءتۇرى قۇرسىن، قانداي سۇيكىمسىز» دەپ ايتقان ساتتە - اق قۇرامىندا الكوگولدىك قوسپالار بار ۋلى زات ءبولىپ شىعارادى ەكەن. بۇل زات ادامدى ىشىمدىككە يتەرمەلەيتىن كورىنەدى. سودان ادام ىشىمدىككە اۋەستەنىپ كەتەتىن كەزدەرى بولعانىن عالىمدار انىقتاعان.
● كاكتۋس اۋادا جينالعان رادياسيانى جاقسى وزىنە سىڭىرەدى، سول سەبەپتەن ونى كومپيۋتەر ت. ب. ەلەكتر قۇرالدارى بار بولمەدە وسىرەدى. اۋاسى تازا، اۋراسى جاقسى بولمەدە كاكتۋس گۇلدەيدى.
قورىتىندى
وسىمدىكتەر كوپ وسىرىلگەن جەردە ءسىز وڭاي تىنىس الۋعا بولاتىنىن بايقادىڭىز با؟ ولار ءوز بويلارىنان بىزگە وتتەگى شىعارىپ قانا قويماي، ادام اينالاسىنداعى قورشاعان ورتانىڭ بيواۋماعىن تازارتادى. ءۇي ىشىندە ادەمى وسىمدىكتەر كوپ بولسا، ءسىزدىڭ كوڭىل كۇيىڭىز ءارقاشان جادىراڭقى جۇرەدى.
گۇلدىڭ قاسىندا 15 مينۋتتاي وتىرساڭىز دا جەتكىلىكتى. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ جاڭا كۇش جيناپ، دەمالعانىڭىزدى سەزەسىز. ويتكەنى وسىمدىك ەفير مايلارىن ءبولىپ شىعارادى. ءسىزدىڭ اعزاڭىزداعى زات الماسۋ پروسەسى ۇلعايا تۇسەدى.
ۇسىنىس
1. ءار سىنىپتا “وسىمدىك الەمى” بۇرىشىن قۇرۋ
2. سىنىپتار اراسىندا ەڭ ادەمى گۇلدەنگەن كابينەت سايىسىن وتكىزۋ
3. جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى مەكتەپ ىشىندە “ەكولوگيالىق بۇرىشىن” قۇرۋ.
4. مەكتەپ اينالاسىنا تال اعاشتار، گۇلدەر ەگۋ
عىلىمي جوبانىڭ ماقساتى
ءۇي وسىمدىكتەر تۇرلەرىمەن تانىسۋ، تەوريالىق ءبىلىم الىپ قانا قويماي ولاردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەر اسەرىن زەرتتەۋ.
• عىلىمي جوبانىڭ مىندەتتەرى: ءۇي وسىمدىكتەر تۋرالى اقپارات جيناۋ؛
• ينتەرنەتتەردەن دەرەك كوزدەرىن قاراستىرۋ؛
• جيناعان اقپاراتتى ساراپتاۋ، ناقتىلاۋ؛
• ءۇي وسىمدىكتەرمەن ەكسپەريمەنتتىك تاجىريبە جۇمىستارىن جۇرگىزۋ؛
• زەرتتەۋ جۇمىستارى ارقىلى جوسپارلانعان ناتيجەگە جەتۋ؛
عىلىمي جوبانىڭ وزەكتىلىگى
قازىرگى ارپالىس ۋاقىتتا ادامداردىڭ جۇيكە - جۇيەسى جۇقارىپ، دەنساۋلىعى ناشارلاۋىنا بايلانىستى، ولاردىڭ كوڭىل – كۇيىن جاقسارتۋ فاكتورلارىن زەرتتەپ انىقتاۋ.
عىلىمي جوبانىڭ بولجامى:
ەگەر “ءۇي وسىمدىكتەر - ادام ومىرىندە” تۋرالى تولىق ماعلۇمات الىپ، ەكسپەريمەنت تۇرىندە دالەل تاپسام، وندا العان ءبىلىمدى كۇندەلىكتە قولدانىپ، ءوز وتباسىنا قاجەتتى ءۇي وسىمدىكتەردى وسىرە الامىن
كۇتىلەتىن ناتيجە:
• ءۇي وسىمدىكتەر تۇرلەرى تۋرالى دەرەكتى كوزدەر جيناقتالادى
• ينتەرنەتتەن قاجەتتى سايتتاردى انىقتاۋ، اقپاراتتى الۋ ماشىعىم ارتادى.
• ەكسپەريمەنتتىك جۇمىستار جۇرگىزۋ قابىلەتىم قالىپتاسادى.
• ساراپتامالىق، زەرتتەۋشىلىك مادەنيەتىم داميدى
قورشاعان ورتانىڭ ادامعا تيگىزەتىن اسەرى وراسان زور ەكەندىگى بەلگىلى. اسىرەسە وسىمدىك الەمىنە قانداي كوزقاراسپەن قاراساڭىز، ولدا سىزگە سولاي «جاۋاپ» بەرەدى.
● ءسىز كەيبىر ادامداردىڭ گۇلدەرگە سۋ قۇيعان كەزدە ولارمەن سويلەسكەنىن كوردىڭىز بە؟ گۇلدەر دە ادامزات سياقتى ولاردى جاقسى كورگەنىن سەزەدى. ادامنىڭ كوڭىل كۇيىنە بايلانىستى ءوسىپ، جەتىلەدى. ەگەر ءۇي ىشىندە ۇرىس - كەرىس، جان - جال، كەلەڭسىز جاعدايلار ءجيى بولىپ تۇرسا، ولار دا وزدىگىنەن سولىپ، سارعايىپ اۋرۋعا شالدىعۋى مۇمكىن.
بيوحيميا مامانى، دوسەنت دينا بالياسوۆا كوپ جىلدار بويى ادام مەن وسىمدىكتەردىڭ قارام - قاتىناسى تۋرالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن.
گۇلدى قۇمىراسىمەن بىرەۋ سىيعا تارتسا، ءسىز ول ادامعا سول گۇل ءۇشىن از بولسا دا اقى تولەۋىڭىز كەرەك ەكەن. سەبەبى، قۇمىراداعى گۇل «مەنى باعالادى» دەپ «ريزا» بولىپ، ودان ءارى جايقالىپ وسە تۇسەدى ەكەن. ال، وسىمدىكتەرگە دۇرىس قاراماسا، ۋاقىتىندا سۋارىپ تۇرماسا «رەنجىپ»، ادام اعزاسىنا زياندى ۋلى حيميالىق زاتتار ءبولىپ شىعاراتىن كورىنەدى
زەرتتەۋلەر بويىنشا بولمە وسىمدىكتەرى ادامعا ءار ءتۇرلى جاقتان اسەر ەتەدى. ونىڭ ىشىندە لالاگ ۇلى (ليليا)، قازتابان گ ۇلى (گۋسينىە لاپكي) اۋانى لاستانۋدىڭ بىرنەشە تۇرىنەن، سونىڭ ىشىندە فورمالدەگيدتەن تازارتادى.
كەيبىر وسىمدىكتەر ءوز قوجايىنىن باسقا ءبىر ادامنان قىزعاناتىن كورىنەدى. ول فيكۋس
اعىلشىن فيزيولوگى س. مەيسوننىڭ بولمەسىندە كوپ جىلدار بويى فيكۋس ءوسىپ تۇرعان. عالىم ۇيلەنگەننەن كەيىن ونىڭ ايەلى سىرقاتتانىپ قالادى. سويتسە، فيكۋس ءوز قوجايىنىن ايەلىنەن قىزعانىپ، حيميالىق قوسپا زاتتار بولە باستاعان، ول زات مەيسوننىڭ وزىنە ەشقانداي اسەر ەتپەگەن.
ال بەگونيا مەن فيكۋس گۇلدەرى ۇيىڭىزگە كەلگەن ادامداردىڭ جاعىمسىز پيعىلدارىن ءوز بويلارىنا ءسىڭىرىپ، سىزدەرگە تەك وڭ ەنەرگيا جىبەرەدى.
ارينە، وسىمدىكتەردىڭ بارلىعى تەك زياندى ەكەن دەۋگە بولمايدى. مىسالى، فيالكا (شەگىركۇل) ءوز قوجايىنىن جاقسى كورەتىنى سونشالىق، ول باسقا جاققا ساپارعا كەتسە، ساعىنادى ەكەن. ەرتەدە ادامدار زىعىر (لەن) ەككەن كەزدە، جالاڭاشتانىپ ەگەدى ەكەن. ايتپەسە، مول ءونىم بولمايدى دەپ ەسەپتەگەن. «كوردىڭ بە، سەن (زىعىر) ءونىم بەرمەسەڭ، مەن جالاڭاش قالامىن» دەپ ايتادى ەكەن. ادامدار كيىمدى زىعىردان جاساپ، كيگەنى بەلگىلى عوي.
● بالالار بولمەسىنە شەگىرگۇلدەردى (فيالكا) ورنالاستىرساڭىز، ولاردىڭ جەتكىنشەكتىڭ ءوسىپ - جەتىلۋ ۋاقىتىنداعى كوڭىل كۇيىن ءبىر قالىپتىلىققا بەيىمدەيدى.
● ەڭ جاعىمدى گۇلدەردىڭ ءبىرى قازتاماق دەپ ەسەپتەلىنەدى. قازتاماق تۇرعان بولمەدە ۇرىس - كەرىس تە بولمايدى، ال بولا قالعان جاعدايدا وسىمدىك ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىنە اسەر ەتەتىن زات بولە باستايدى. سودان ۇرىسىپ قالعاندار تەز تاتۋلاسىپ كەتەدى ەكەن. سوندىقتان بولار، بۇل گۇلدى بۇرىندارى ءار ءۇي وسىرگەن. ال قازتاماق (گەران) ءبىرىنشى سۋارماسا، كادىمگىدەي «رەنجيتىن» كورىنەدى. ءوزىنىڭ رەنىشىن ول كوپكە دەيىن گۇل اشپاي تۇرۋ ارقىلى بىلدىرەدى.
● ۇساق جاپىراقتى بۇرىشتار مەن حريزانتەمالار وتباسىنداعى، جۇمىس ورنىنداعى ادامداردىڭ ءبىر - بىرىنە دەگەن جاقسى قارىم - قاتىناستىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەدى.
● بولمەڭىزگە گۇل جاپىراقتارىنىڭ جالپاق، دومالاق تارىزدەس تۇرلەرىن كوپ وسىرگەنىڭىز ءجون. ولار ءسىزدىڭ ۇيىڭىزگە تابىس، اقشا كەلۋىنە اسەر ەتەدى.
مىسالى كاكتۋسقا «ءتۇۋ، ءتۇرى قۇرسىن، قانداي سۇيكىمسىز» دەپ ايتقان ساتتە - اق قۇرامىندا الكوگولدىك قوسپالار بار ۋلى زات ءبولىپ شىعارادى ەكەن. بۇل زات ادامدى ىشىمدىككە يتەرمەلەيتىن كورىنەدى. سودان ادام ىشىمدىككە اۋەستەنىپ كەتەتىن كەزدەرى بولعانىن عالىمدار انىقتاعان.
● كاكتۋس اۋادا جينالعان رادياسيانى جاقسى وزىنە سىڭىرەدى، سول سەبەپتەن ونى كومپيۋتەر ت. ب. ەلەكتر قۇرالدارى بار بولمەدە وسىرەدى. اۋاسى تازا، اۋراسى جاقسى بولمەدە كاكتۋس گۇلدەيدى.
قورىتىندى
وسىمدىكتەر كوپ وسىرىلگەن جەردە ءسىز وڭاي تىنىس الۋعا بولاتىنىن بايقادىڭىز با؟ ولار ءوز بويلارىنان بىزگە وتتەگى شىعارىپ قانا قويماي، ادام اينالاسىنداعى قورشاعان ورتانىڭ بيواۋماعىن تازارتادى. ءۇي ىشىندە ادەمى وسىمدىكتەر كوپ بولسا، ءسىزدىڭ كوڭىل كۇيىڭىز ءارقاشان جادىراڭقى جۇرەدى.
گۇلدىڭ قاسىندا 15 مينۋتتاي وتىرساڭىز دا جەتكىلىكتى. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ جاڭا كۇش جيناپ، دەمالعانىڭىزدى سەزەسىز. ويتكەنى وسىمدىك ەفير مايلارىن ءبولىپ شىعارادى. ءسىزدىڭ اعزاڭىزداعى زات الماسۋ پروسەسى ۇلعايا تۇسەدى.
ۇسىنىس
1. ءار سىنىپتا “وسىمدىك الەمى” بۇرىشىن قۇرۋ
2. سىنىپتار اراسىندا ەڭ ادەمى گۇلدەنگەن كابينەت سايىسىن وتكىزۋ
3. جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى مەكتەپ ىشىندە “ەكولوگيالىق بۇرىشىن” قۇرۋ.
4. مەكتەپ اينالاسىنا تال اعاشتار، گۇلدەر ەگۋ
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
