InfoHub Logo

باياعى ءبىر وتكەن زاماندا ەلگە قاتال شالقان دەگەن حان بولىپتى. ول ءبىر كۇنى ەرىگىپ وتىرىپ، ءىشى پىسقاننان كەيىن، جانىنا تازىسىن ەرتىپ، ساۋىت-سايمانىن كيىپ، بوز جورعا اتقا ءمىنىپ، سەرۋەن قۇرىپ، ساياحاتقا شىقتى. جولدا كەلە جاتىپ، ءبىر ءدوڭنىڭ استىنان جۇمىرتقاداي اپپاق، ادەمى ءبىر جالعىز ءۇيدى كورەدى. بۇرىن بۇل جەردە ەشقانداي قونىس ورنالاسپاعان، ميداي جازىق، جاپان دالادا جالعىز ءۇيدىڭ تۇرۋى وتە ءبىر كەرەمەت نارسە ەكەن. «نەدە بولسا مەن بۇل ءۇيدىڭ ءمان-جايىن بىلەيىن» دەپ، حان ۇيگە كەلەدى. ۇيگە كەلسە، ءبىر جالعىز ادام وتىر ەكەن. ول سونداي اسىعىس تۇردە التىنداي جارقىراپ تۇرعان ۇلكەن داستارقاننىڭ ۇستىندەگى تاۋ-تاۋ بولىپ ۇيىلگەن قاعازداردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اقتارىپ، رەتتەپ، وزى-وزىمەن الەك بولىپ جاتىر. حان نە ايتارىن بىلمەي، مىنا ادامنىڭ اسىعىس تۇرىنە قاراپ، تاڭ قالدى دا تۇردى. كىسىدەن ەشقانداي جاۋاپ بولماعاننان كەيىن،  شالقان حان ءوزى ءجون سۇراي باستادى.

         — جارقىنىم، ءوزىڭىز ءتىپتى اسىعىس تۇردە ەكەنسىز، جاۋاپ كۇتىپ ءالى وتىرمىن، ءبىر اۋىز سۇراماۋىڭىزعا جول بولسىن. ءسىز ءجون سۇراۋعا ەرىنسەڭىز، مەن سۇرايىن، رۇقسات ەتەسىز بە؟ – دەيدى.

         كىسى:

         — سۇراڭىز! – دەپ قىسقا جاۋاپ قايىرادى.

         — مەنىڭ سۇرايتىنىم، ءسىزدىڭ ءجونىڭىزدى بىلگىم كەلەدى؟ بۇرىن بۇل جەردە ادام تۇگىل اڭ دا بولمايتىن، مۇندا تەك ديۋ-پەرىلەر عانا مەكەن ەتەتىن. سوندىقتان دا ءسىزدىڭ قايدان كەلگەنىڭىزدى، بۇل جەرگە نە سەبەپپەن تۇرعانىڭىزدى جانە ماعان نە سەبەپتەن ءۇن قاتپاۋىڭىزدى سۇراپ، بىلگىم كەلەدى؟ – دەيدى.

         — بۇل، بىلگىڭىز كەلسە، قۇدايدىڭ ءولى مەن ءتىرىنىڭ ەسەبىن الاتىن تىركەۋ ورنى بولادى. مۇندا ولگەن ادامداردى ءبىر تىزىمدەپ، ءتىرى ادامداردى ءبىر بولەك تىزىمدەپ جانە كىمنىڭ قانداي ادامعا باراتىنىن، كىمنىڭ قانداي ادامدى الاتىنىن بولەك-بولەك، رەت-رەتىمەن جازىپ وتىرادى. مەنىڭ اسىعىس تۇردە سىزگە جاۋاپ قايىرماي وتىرۋىمنىڭ سەبەبى - وسى، مەن ءۇشىن ءبىر مينۋت ۋاقىتتىڭ ءوزى - شىعىن. سوندىقتان دا ماعان تاۋداي بولىپ ۇيىلگەن قاعازداردى رەتتەپ بولعانىمشا، ۇندەۋگە بولمايدى، – دەيدى.

         — جارقىنىم، مەنىڭ جالعاندا كورگەن جالعىز قىزىم بار ەدى. كوزىمنىڭ اعى مەن قاراسىنداي قاراشىعىما كىم بۇيىرىپ تۇر ەكەن. سونى تىزىمنەن قاراپ بەرسەڭىز قايتەر ەكەن، از عانا ۋاقىتىڭىزدى مەن ءۇشىن ءبولىڭىز، – دەپ جالىنىپ سۇرايدى حان. كىسى قىنجىلا-قىنجىلا وتىرىپ: «ءبىر ەلدى بيلەپ تۇرعان حان ەكەنسىز، كوڭىلىڭىز قالماسىن، قاراسام قاراپ بەرەيىن»، – دەپ، سارى الا التىن داستارقاننىڭ ۇستىندەگى تاۋداي بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان قاعازداردىڭ ىشىنەن ءبىر توپ ادامنىڭ ءتىزىمىن الىپ شىعىپ، جازۋلى كىسىنىڭ اتىن جوعارىدان تومەن قاراي ءبىر قاراپ شىعىپ، بىلاي دەدى:

         — سەنىڭ قىزىڭ قاراوتكەل شاھارىندا تۇراتىن بايشات دەگەن حاننىڭ قولىندا ءبىر كۇڭ بار، قىزىڭ سول كۇڭنەن تۋعان قۇلدىڭ بالاسىنا بارادى ەكەن، – دەپ جاۋاپ بەرەدى.

         حاننىڭ توبەسىنە ءزىل قارا تاس تۇسكەندەي، نە ايتارىن بىلمەي، اڭىرىپ تۇردى دا قالدى. الدەن ۋاقىتتا حان وزىنە-وزى: «جوق، جوق! بۇل وتىرىك، قىزىمدى مۇنداي ادامعا قوسقانشا، قىلىشىما اقىلداسارمىن»، – دەپ، كىسىمەن قوش ايتىستى دا، ۇيىنە قاراي ءجۇردى دە كەتتى.

         سولاي قالىڭ ويعا شومىلعان حان ۇيىنە كەلدى، ءجۇزى سۋىق، كوڭىلى قاياۋ، ەش ادامعا سىرىن ايتپايدى، بىرنەشە كۇن ۇيقى-كۇلكى كورمەي كۇن وتكىزەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە حاننىڭ ەڭ جاقىن دوس، سەنىمدى ءۋازىرى حانعا:

         — جارقىنىم، ءسىز نەگە جۇدەپ كەتتىڭىز؟ وسىنشا نەگە ۋايىمدا ءجۇرسىز؟ كانە، سىرىڭىزدى ماعان ايتىڭىزشى، قولىمنان كەلگەنشە ورىندايمىن، ءسىزدىڭ تابانىڭىزعا كىرگەن شوگىر مەنىڭ ماڭدايىما قادالسىن، – دەپ، حاننىڭ الدىنا كەلدى.

         حان:

         — ءوزىمنىڭ جاقىن دوسىم ەدىڭ، سەنەن نە سىرىمدى جاسىرايىن، – دەپ، شالقان حان ىشىندەگى بارلىق سىرىن ايتتى. «ال، بۇعان قانداي اقىل ايتاسىڭ؟»، – دەپ اقىل سۇرادى. سونىمەن شالقان حان ۋازىرىمەن كۇنى-تۇنى اقىلداسىپ، اقىر اياعىندا، قايدان تاپسا دا سول قاراوتكەلدەگى شاھارعا بارىپ، كۇڭدى ءولتىرۋ كەرەك بولدى. وسى ماقساتپەن شالقان حان مەن ءۋازىر قاراوتكەل شاھارىنا بەت تۇزەپ، ءجۇرىپ كەتتى. بىرنەشە اي، بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ، ارىپ-اشىپ، شارشاپ، ارەڭ دەگەندە بايشات حاننىڭ ەلىنە كەلدى. سونىمەن بۇلار تۇپ-تۋرا بايشات حاننىڭ التى قانات اق ۇيىنە كەلىپ ءتۇستى. بايشات حان ۇيىنە كەلگەن قوناقتاردى قۇرمەتپەن قارسى الدى.

         — بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ شارشاپ كەلدى عوي، تاماقتى اۋىزدان قالاتىنداي ەتىپ، جاقسىلاپ ءپىسىر، – دەپ، بايشات حان ەكىقابات ايەلگە بۇيىرادى دا ءوزى قوناقتاردىڭ قاسىنا كەلىپ وتىرادى. قوناقتار وزدەرى دۋىلداسىپ، وتكەن-كەتكەننەن ءجون سۇراپ، قىزۋ اڭگىمەگە كىرىسۋمەن بولدى. الدەن ۋاقىتتان كەيىن كۇڭ ايەل ادەپتى، سىپايى ءجۇرىپ كەلىپ: «تاقسىرلار، تاماق ىشىڭىزدەر»، – دەپ، ايتتى دا شىعىپ كەتتى. قوناقتاردىڭ ومىرىندە كورمەگەن نەشە ءتۇرلى استارى ەكەن. وزدەرى دە ابدەن شارشاپ، شالدىعىپ كەلگەندىكتەن، كۇڭشەنىڭ دايارلاپ اكەلگەن تاماعىنا قايران قالىپ، ۇستى-ۇستىنە سوعا بەردى.

         شالقاننىڭ ەسى-دەرتى كۇڭدى قالاي قولعا ءتۇسىرۋ بولىپ وتىردى. ءبىر مەزگىلدە شالقان:

         — ياپىرىم-اي، مىناۋ مەنىڭ ومىرىمدە جەپ كورمەگەن تاماعىم ەكەن، ءوزى كۇڭنىڭ ءبىلىمپازى عوي، نەشە ءتۇرلى تاماقتى ويدان شىعارعان با، قالاي شەبەر جاسايدى. وسى كۇنى ءوزىمىزدىڭ ەلدىڭ تاماعى جاقپاي ءجۇر ەدى، ون كۇنگە كۇڭىڭدى بەرە تۇرساڭىز قايتەر ەدى. مەنىڭ دە كۇڭدەرىم ۇيرەنسىن، – دەپ، بايشات حاننان سۇرايدى.

         — مەن باسقا كىسىنىڭ ىستەگەن تاماعىن ىشە الماۋشى ەدىم جانە كۇڭىم وتە اقىلدى ەدى. ءسىز بۇرىن كورمەگەن جات قوناق بولعاندىقتان عانا امالسىز بەرەمىن، – دەپ، قينالىپ وتىرىپ جاۋاپ قايىردى. كۇڭدى قولىنا ءتۇسىرىپ العاننان كەيىن، شالقان حان ەلىنە جۇرمەكشى بولدى. بەيشارا كۇڭدى ارباعا سالىپ الىپ، قوناقتار ەلىنە بەتتەپ ءجۇرىپ كەتتى. ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، ءبىر بيىك جاردىڭ جيەگىنە كەلگەندە، كۇڭدى ءولتىرىپ، ءىشىن جارىپ، جاردىڭ جيەگىنە قالدىرىپ، وزدەرى العا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. «ال، بالەمنىڭ كوزىن قۇرتتىم، ەندى وعان بۇيىرىپ تۇر ما ەكەن، تاعى بارىپ قۇدايدىڭ تىركەۋ ورنىن كورەيىن» دەپ، ۇيىنە تەز جەتۋ ءۇشىن اسىعىپ كەلەدى. بىرنەشە اي ءجۇرىپ، قۋانىشپەن ۇيىنە كەلىپ، قۇدايدىڭ تىركەۋ تىزىمىنەن تاعى دا بارىپ ءبىلىپ ەدى. باياعى قۇلدىڭ بالاسى دەپ جازۋلى تۇر. ءبىراق حان ءوزىنىڭ كوزى جەتكەندىكتەن، نانباي جۇرە بەردى.

         كۇڭدى ولتىرگەن جاردىڭ جيەگىندە ءبىر قاراشا ءۇي بار ەكەن. وندا وتە كەدەي ءبىر كەمپىر مەن شال تۇرادى ەكەن. ءبىر كۇنى كەمپىر تەزەك تەرىپ ءجۇرىپ، جاردىڭ ىشىندە ىشەك-قارنى اقتارىلىپ جاتقان ايەلدى كورەدى. ىشەك-قارنىمەن ارالاسىپ، شىرىلداپ جىلاعان بالانى كورىپ، كەمپىردىڭ زارەسى ۇشىپ، ساسقانىنان ويبايلاپ، شالىنا ايقاي سالادى. شال كەمپىردى قاسقىر جارىپ جاتىر ما دەپ، اڭقالاڭداپ جۇگىرىپ كەلسە، الگىندەي سۇمدىقتى كورەدى. «ياپىر-اي، بۇل بەيشارا بايعۇسقا كىم قاستىق ىستەدى ەكەن؟» دەپ، شال جىلاۋعا ءالى كەلمەي، السىرەپ جاتقان جاس نارەستەنى ىشەك-قارىننان ارىلتىپ، جيرەنبەستەن بالانى كوتەرىپ الىپ، ايەلدى كومىپ، ۇيىنە كەلەدى. «يا، قۇداي، دۇنيەدە بالا بەرمەپ ەدىڭ، ەندى دالادان بەردىڭ، نە دە بولسا، بۇل بالانى قولىمنان كەلگەنشە، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرمايمىن»، – دەپ، بالانى جۋىندىرىپ، كيىندىرىپ، ەمىزدىكپەن ءسۇت بەرىپ، ماپەلەپ، ايالاپ وسىرە بەرەدى. بالانىڭ اتىن جاربولات قويادى. جاربولات اتىنا ساي قۇرىشتاي بەرىك، قۇرىش بىلەك، اسقان شەبەر، تالانتتى، ەرجۇرەك بولىپ وسەدى. ءسويتىپ، كەمپىر مەن شالدىڭ ەڭبەگىن اقتاعان بالانىڭ بىلىمدىلىگى، تاپقىرلىعى جەر-كوككە جايىلا باستايدى. وسىلايشا بالانىڭ داڭقى جەر جارادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە حان ءبىر ءتۇس كورەدى. ءبىراق نە كورگەنىن ءوزى ويانا كەلىپ ۇمىتىپ قالادى. ءارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ، ويىنا تۇسىرە المايدى. سونان سوڭ ەلگە جار سالادى:

         — دۇنيەدە كىمدە-كىم ۇمىتىپ قالعان ءتۇسىمدى تاۋىپ جورىپ بەرەدى. ەگەردە وسى ۇمىتقان ءتۇسىمدى تاپقان ادام بولسا، سوعان دۇنيەدەگى جاقسىلىقتى باسىنا ورناتامىن، – دەيدى. وسى ءسوزدى ەستىپ، ءبىر سۇمىراي مىستان كەمپىر حانعا كەلىپ، بىلاي دەيدى:

         — تاقسىر، وسىندا ءبىر كەمپىر مەن شالدىڭ قولىندا اسىراندى بالاسى بار، ءسىزدىڭ ءتۇسىڭىزدى ءبىر تاپسا، سول ايتار، – دەيدى. حان بالانى شاقىرتىپ، ءمان-جايىن سۇراپ، ۇمىتىپ قالعان ءتۇسىن ايتقىزادى.

         بالا حاننىڭ ءتۇسىن ايتىپ، بىلاي جورىپ بەرەدى:

         — ءسىز تۇسىڭىزدە ءبىر ۇلكەن داريا كورىپسىز، ونىڭ ەكى جاعى بيىك جار، جاردىڭ ءبىر جاعىندا قىرىق جىلان، ەكىنشى جاعىندا قىرىق ايداھار تۇرادى ەكەن. سۋدىڭ ورتاسىندا ءوزىڭىز ەكەن جانە ءبىر قارلىعاش اندا-ساندا ءسىزدىڭ اۋزىڭىزعا سۋ قۇيىپ تۇرادى ەكەن. مىنە، وسىنى كورىپسىز، – دەپ بالا ءسوزىن بىتىرەدى. حان: «يا، ءدال ءوزى، وسىلاي كورگەم. جاڭا ەسىمە ءتۇستى عوي. ەندى وسىنى جورىپ بەر؟» – دەدى. ونى بالا بىلاي جورىدى:

         — قىرىق جىلان قىرىق ايەلىڭ ەكەن، ولار سىزگە قاس ەكەن. قىرىق ايداھار قىرىق ءۋازىرىڭ ەكەن، ولار دا سىزگە دۇشپان ەكەن. داريا – باقىتىڭىز، قارلىعاش – جالعىز قىزىڭىز، سول عانا سىزگە دوس ەكەن، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. حان بالاعا قايران قالىپ:

         — سەن كىمنىڭ بالاسىسىڭ، اكەڭنىڭ اتى كىم، شەشەڭ كىم؟ – دەپ، بالانىڭ تۇقىم-تۇقىمىنا دەيىن سۇراپ ەدى، بالا ءجوندى جاۋاپ قايتارمادى. سونان سوڭ حان بالانىڭ اكەسىن شاقىرتىپ الىپ:

         — جانىڭنىڭ بارىندا، مىنا بالانى قايدان الدىڭ، اكەسىنىڭ ءاتى-جونىن ايت؟ – دەيدى. شال سىرىن ايتپاۋعا تىرىسقانىمەن، ەركىنە قويماعان سوڭ، امالسىزدان، قورىققانىنان بالانىڭ ءمان-جايىن ايتادى. ونى قالاي اسىراعانىن، اكەسىن دە، شەشەسىن دە بىلمەيتىنىن ايتتى. حان بالانىڭ ءجونىن بىلگەننەن كەيىن، «مۇنىڭ كوزىن دەرەۋ قۇرتۋ كەرەك ەكەن» دەپ، ءوزىنىڭ باياعى ۋازىرىنە بىلاي دەپ قاعاز جازىپ بەرەدى:

         «مىنا بالانىڭ كوزىن قۇرتۋ كەرەك، بۇل انادا ءوزىمىز ءولتىرىپ كەتكەن كۇڭنىڭ ۇلى ەكەن، ءتىرى قالعان. ەگەر ولتىرمەسەڭ، قىزىم وسىعان بۇيىرادى. ءولتىر، ءولتىر!» – دەپ جازىپ، بالانىڭ وزىنە ۇستاتىپ، ۋازىرگە اپارىپ بەر دەپ، قويا بەرەدى. قاراڭعى ءتۇن ەدى، بالا ابدەن شارشاپ كەلە جاتىپ، ءبىر جارىق ءتۇسىپ تۇرعان تەرەزەنىڭ الدىنا كەلىپ، دەمالىپ وتىرىپ، سول جەردە ۇيىقتاپ قالادى. بۇل جارىق ءتۇسىپ تۇرعان تەرەزە حاننىڭ قىزىنىڭ ءۇيى ەكەن. قىز تەرەزەدەن جارقىراپ تۇسكەن ءبىر ساۋلەنى كورىپ، تاڭىرقاپ دالاعا شىقسا، التىنداي نۇرى جارقىراعان ءبىر جاپ-جاس بالا، كوپ ءجۇرىپ قالجىراعان پىشىنمەن ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. قولىندا بۇكتەۋلى قاعازى بار. قىز قاعازدى الىپ وقىسا، ىشىندەگى جازۋدى كورىپ، عاشىق بولىپ، تالىپ قالىپ، ەسىن جينادى دا بالانى وياتىپ، قۇرمەتتەپ ۇيىنە الىپ كەلىپ، بالانى نەشە ءتۇرلى ءدامدى تاعامدارمەن سىيلايدى. قىز بالاعا ءوزىنىڭ عاشىقتىعىن ايتادى. ءسويتىپ بالانىڭ قولىنداعى قاعازدى قىز كەرىسىنشە بىلاي دەپ جازىپ بەرەدى:

         «مىنا بالاعا قىزىمدى قوس، قىرىق كۇن ويىن، وتىز كۇن تويىن قىلىپ، قۇرمەتپەن وتكىز!» – دەپ جازىپ، اكەسىنىڭ قولىنداي قىلىپ، قولىن قويىپ بەرەدى. ءسويتىپ بالاعا: «مىنانى تەز ۋازىرگە اپارىپ بەر»، – دەپ، قويا بەرەدى. بالا قاعازدى ۋازىرگە بەرەدى. ءۋازىر قىز بەن بالانى بىر-بىرىنە قوسادى دا وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن جاساپ، قۇرمەتپەن وتكىزىپ جاتقاندا، حان تويدىڭ ۇستىنە كەلەدى. ءبىراق باسقا لاج تابا الماعان حان ەرىكسىز قىزىن بەرۋگە كونەدى.

         ءسويتىپ، جاربولات قىزدى الىپ، جاقسى ءومىر ءسۇرىپ، دۇنيەدەن ءوتىپتى.

---