InfoHub Logo

وسى كىتاپتىڭ باسىندا ادام پايعامباردان الانشى حاننىڭ ەكى بالاسى — تاتار، ماعولعا شەيىن ايتىلعان ەدى. ەندى سونان كەيىنگى حان ناسىلدەرىن ءابىلعازى حاننىڭ سوزىنشە ايتامىن. شىڭعىس حاننان بۇرىنعى اتالار كوڭىلگە اسا سەنىمدى بولماسا دا، ءبىزدىڭ مۇسىلمان شەجىرەسىندە دە وسى ءابىلعازى سوزىنەن انىقتىسى بولماسا كەرەك، سەبەبى ءابىلعازى حان ون جەتى شەجىرە كىتابىن سالىستىرىپ، ابدەن انىقتى دەگەنىن الىپ جازعان.

تاتار حاننىڭ بالاسى – بۇعا حان، ونىڭ بالاسى — يلانگى، ونىڭ بالاسى — اتلى حان (مۇنى ءناجيب عاسىمبەك ءيىلساني دەيدى)، ونىڭ بالاسى — اتسىز حان (مۇنى عاسىمبەك افسۋر دەيدى)، ونىڭ بالاسى — وردا، ونىڭ بالاسى — بايدۋ، ونىڭ بالاسى — ءسۇيىنىش حان (مۇنىڭ كەزىنە شەيىن تاتار-ماعول تاتۋ ەدى، مۇنىڭ كەزىندە جاۋلاسىپ شابىستى).

ماعول حاننىڭ بالاسى — قاراحان، ءوزحان، كوزحان، كورحان دەگەندەر. ماعولدىڭ ورنىنا قاراحان بولدى. ۇلىتاۋ، كىشىتاۋدى جايلاپ، قاراقۇرىم، سىرداريانى قىستاپ ءجۇردى. قاراحاننىڭ بالاسى وعۋز حان الانشى كەزىندە جۇرت دىننەن شىعىپ ەدى، وسى وعۋز مۇسىلمان بولىپ، اركىمدى مۇسىلمان قىلعانىن اكەسى قاراحان ەستىپ، بالاسىمەنەن ۇرىسىپ، سول سوعىستا قاراحانعا وق ءتيىپ ءولىپ، ورنىنا وعۋز حان بولدى. مۇنىڭ حان بولعانىن مۇسىلمانشا شەجىرە كىتاپتا دا «ءبىزدىڭ پايعامبارلاردان 3400 جىل بۇرىن» دەيدى. بۇل وعۋز حان مىقتى حان بولدى، جەر ءجۇزىنىڭ تالاي جەرىن العان حان ەدى. وعۋز حان دەگەن اتاقتى حان بولعانىن بارشا شەجىرەنىڭ ءبارى ايتادى. قايسى بىرەۋلەر جوعارعى موتە، ياكي موتە دەگەن حان وسى دەسە دە، ونىڭ ۋاقىتى دۇرىس كەلمەيدى.

بۇرىنعى زاماندا توعىز وعۋز، توعىز ۇيعىر دەپ اتالعان حالىق سونىڭ ءناسىلى دەيدى. مۇنىڭ التى بالاسى — ايحان، كۇنحان، جۇلدىزحان، تاۋحان، كوكحان، دەڭىزحان. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ بايبىشەسىنەن تورت-تورتتەن بالاسى بار جانە توقالدارىنان دا تورت-تورتتەن بالالارى بار دەيدى. بايبىشەدەن بالالارى:
كۇنحاننىڭ ءتورت بالاسى — قالي، بايات، القو ۇلى، قارويلى.
ايحاننىڭ بالالارى — يازير، يابير، دۋدۋرعا، دوكەر.
جۇلدىزحاننىڭ بالالارى — ۇشار، قارناق، مەڭلى، قارقىن.
كوكحاننىڭ بالالارى — بايىندىر، جاۋىلدىر، بەجنە، ءجابيا.
تاۋحاننىڭ بالالارى — سالۋر، ەمىر، الايۋنتلى، ۇركەر.
دەڭىزحاننىڭ بالالارى — ەلحان، نەگىز، اۋا، قانىق.

ەندى توقالدان تۋعان بالالارى مىناۋ – كەنە، كونە، تورپاقتى، كىرەيلى، سولتانلى، وقلى، كوكلى، سوجلى، ھاراسانلى، يۋرتشى، جامشى، تورىمشى، كومي، سورحي، فورشىق، قاراشىق، سوراشىق، قازعۇرت، تەكان، ءلالا، ءماردا، شۋي، قىرعىز، سايىر.

وعۋز حان ولگەن سوڭ كۇنحان بولدى، ونان سوڭ ايحان بولدى، ونان سوڭ جۇلدىزحان بولدى، ونىڭ ورنىنا بالاسى مەڭلى حان بولدى، ونان سوڭ دەڭىزحان بولدى، ونان سوڭ بالاسى ەلحان بولدى. وسىنىڭ ۋاقىتىندا جوعارعى تاتار حانى سۇيىنىشپەنەن سوعىسىپ، ءسۇيىنىش حان جەڭىپ، ماعولدى قىرىپ، قالعانىن قۇلدانىپ، ماعول اتىن ءبىرجولا جوعالتتى. سول سوعىستا قولعا تۇسكەن ەلحاننىڭ بالاسى قيان مەنەن ءىنىسى نەگىز تۇتقىننان قاشىپ، قالعان ماعول مەنەن مالدارىن جيىپ الىپ، ءبىر قيىن تاۋدىڭ ىشىندەگى اينالاسى جارتاس، كەڭ داراعا بارىپ تىعىلدى. ول دارانىڭ اتىن ەرگەنەقون قويدى. ماعىناسى – «تىپ-تىك جارتاس» دەگەنى. سەبەبى وزدەرى كەلگەن جولدان باسقا ەشبىر جولى جوق، اينالاسى جارتاس ەدى. كەلگەن جولدا بەك قيىن، جاياۋلاپ ازار كەلىپ ەدى، تايىپ كەتكەن مال بىت-شىت بولۋشى ەدى.

ءتورت ءجۇز ەلۋ جىلداي سول دارادا ءوسىپ-ونىپ، ونان سوڭ سىيمايتۇعىن بولعان سوڭ، اقىلداسىپ، ءبىر ەنسىزىرەك جارتاستى وتپەن ورتەپ قيراتىپ شىقتى. وزدەرى كەلگەن جولدىڭ توپىراقتى جەرلەرىن سۋ بۇزىپ، كوپ جىل وتكەندىكتەن جول بولماي قالىپ ەدى. سول دارادان شىققان كۇندى ماعول جۇرتى قاتتى قۇرمەتتەپ، «بايلاۋدان بوسانعان كۇن» دەپ ايت قىلدى. بۇل كۇندە ەرگەنەقون ىشىندە تۇرعان كەزدەگى حان اتالارىن ەشكىم بىلمەيدى. ءبىراق شىققانداعى حاندارى قيان ناسىلىنەن بورتەشنە دەگەن كىسى ەدى. بۇلار كەلىپ تاتاردى شاۋىپ، اتا جۇرتىن قايتا الدى. سوندا ماعول بولماسا دا، اركىم «مەن ماعول ەدىم» دەپ قوسىلدى. بورتەشنەنىڭ ورنىنا بالاسى قويمارال حان بولدى. ونىڭ بالاسى — بەجىنقيان، ونىڭ بالاسى — تەمىش، ونىڭ بالاسى – قىشى مەرگەن، ونىڭ بالاسى — بوگەنبۇندۇن، ونىڭ بالاسى سامساۋشى، ونىڭ بالاسى – قاليماجى، ونىڭ بالاسى — تەمىرتاس، ونىڭ بالاسى — مەڭلىقوجا، ونىڭ بالاسى — جۇلدىز، ونىڭ ەكى بالاسى بار ەدى، اتتارى ءمالىم ەمەس، جاسىراق ءولىپ، بىرىنەن ءبىر ۇل، بىرىنەن ءبىر قىز قالدى، ۇلدىڭ اتى — داۋىنبايان، قىزدىڭ اتى — الانعۋ ەدى. جۇلدىزحان داۋىنبايانعا الانعۋدى تيگىزىپ، جۇلدىز ولگەن سوڭ ورنىنا داۋىنبايان حان بولدى. (مەنىڭ جاس كۇنىمدە داۋىنباياندى ولەڭ قىلعان ءبىر ەرتەگى بولۋشى ەدى، سوعان قاراعاندا داۋىنباياننىڭ اكەسى – التىنحان). داۋىنبايان ولگەندە بەلگىتاي، بەكشىتاي دەگەن ەكى بالاسى جاس قالىپ، ورنىنا الانعۋدىڭ ءوزىن حان قويىپتى. الانعۋ بايعا تيمەي حان بولىپ تۇرعاندا بۋاز بولعان سوڭ، ەل جۇرتى بۇل قالاي دەسە، الانعۋ «اسپاننان تۇندە ءبىر جاپ-جارىق نۇر كەلەدى دە ادام بولىپ قوينىما كىرەدى، «سەن كىمسىڭ؟» دەيىن دەسەم ءتىلىم سوزگە، دەنەم قيمىلداۋعا كەلمەيدى، سونان بۋاز بولدىم، نانباساڭدار كۇزەتىپ كورىڭدەر» دەگەن سوڭ، كۇزەتسە، نۇردىڭ كەلگەنىن-كەتكەنىن كورگەن سوڭ نانادى. بۇل ءسوز اقىلعا سيىمسىز بولسا دا، ايتەۋىر كىمنەن تاپسا دا الانعۋ «سول نۇردان تاپتىم» دەپ ءۇش بالا تاپتى. اتتارى – بۋقون قانىعىن، بوسقىن جالجى، بودانجار موناق.

بۇلاردى «نۇردان تۋدى، تازا تۇقىم» دەپ، بودانجاردى حان قويدى. وسى كەزگە شەيىن قىتايلار پاتشاسىن اسپان ۇعلى دەگەن سىقىلدى سوزدەر وسىندايدان.

بودانجاردان سوڭ بالاسى بۇقا حان بولدى. ونىڭ بالاسى – داتۋمەن حان، مۇنىڭ سەگىز بالاسى بار ەدى، جەتەۋىن جالايىرمەن سوعىسقاندا ءولتىردى. قالعان ۇلكەن بالاسى قايدۋ حان بولدى. قايدۋدىڭ ءۇش بالاسى – بايسۇڭقار، شىرقالىنقوم، جاۋشين. شىرعالىنقومنىڭ ءۇش بالاسى — مورىقدوقاشىنا، كوندۋشىنا، ولەكشەنىشىنا. مورىقدوقاشىنانىڭ بالاسى — مامىقاي، ونىڭ بالاسى — قىدانتايشى، ونىڭ بالاسى – ارال، ونىڭ بالاسى — بارعىتاي قىرىلداق. شىڭعىسحان تۇسىندا تايجۋت ەلىن ءبولىپ الىپ، شىڭعىسپەن سوعىسقان وسى بارعىتاي ەدى. جوعارعى قايدۋ حان ولگەندە ورنىنا بالاسى بايسۇڭقار حان بولدى، ونىڭ ورنىنا بالاسى تۇمەن حان بولدى. ونىڭ توعىز بالاسى بار ەدى – نوتاقىن، شاقسى، قاجۋل، قابۋل، سىماقوجان، باتكەلەكەي، وديربايان، بولجاردوعلان، شىنتاي. نوتاقىننىڭ ەكى بالاسى — ورۋت، ماڭعىت. توقتامىس حانعا نوكەر بولعان ەدىگە وسى ماڭعىت رۋىنان، قۇتتى قابابي دەگەننىڭ بالاسى ەدى. تۇمەن حاننىڭ بۇل توعىز بالاسىنىڭ ىشىندە قاجۋل مەنەن قابۋل ەگىز تۋىپ ەدى. قابۋل – شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتاسى، قاجۋل – ءامىر تەمىردىڭ ارعى اتاسى. ءامىر تەمىر وسى قاجۋلدىڭ بالاسى ەرىمشى بارلاس دەگەننىڭ ناسىلىنەن، سامارقاند ماڭىنداعى كورەگەن سۋىنىڭ بويىندا كەش دەگەن جۇرتتىڭ باستىعى تاراعاي بارلاس دەگەننىڭ بالاسى ەدى.

ەندى ءامىر تەمىردىڭ ءناسىلىن وسى جەردە ايتىپ كەتەيىن. ءامىر تەمىر الدىڭعى ايتىلعان تاراعاي بارلاستىڭ بالاسى ەدى. 1335 جىلى تۋعان، كەش دەگەن شاھاردىڭ حاكيمى بولعان. 1368-دە ءبىرجولاتا ۇلكەن حان بولدى. باسىندا ءامىرحۇسايىن دەگەنمەنەن بىرىگىپ شىڭعىس ءناسىلىنىڭ توقلۇق تەمىر حاننىڭ بالاسىن ءولتىرىپ، ونىڭ ارتىنان ءامىرحۇسايىننىڭ ءوزىن ءولتىرىپ بالىحتى الدى. حورەزم، قاشعار، ءبۇتىن ماۋراناھاردى الىپ جانە 1381-دە حوراسانداعى مالىك ءعاياسالديندى ۇستاپ، حوراساندى الىپ، سانزۋارىنشابۇردى الىپ، سارابداراندا حوجاعالي ءماۋيندى قاراتىپ الىپ، 1383-دە قانداھار، مازانداراندى الىپ، 1384-دە ازەربايجاننان ءسۇلتاناحماد جالايىردى قۋىپ، ءتابريز، ءناحاجۋان، قارس، ءتفليستى الىپ، شيرازدىڭ حاندىعىن مۇزاففار ناسىلىنەن شاھ ياحياعا الىپ بەرىپ، ونان ءداشتى قىپشاققا بارىپ، توقتامىس حاندى جەڭىپ، سيبيريانىڭ ىشكى جاعىنا شەيىن كىرگەن جانە روسسيانىڭ وڭ تۇس جارتىسىن الىپ، 1399-دا ءۇندىستانعا سوقتىعىپ، دەلي مەنەن ءۇندىنىڭ كوبىن الىپ، 1400-دە سۋايىس، حالەپ، شامدى الىپ، باعداتتى شاۋىپ، 1401-دە ستامبولدىڭ اتاقتى يىلدىرىم بايازيد دەگەن حانىن جەڭىپ، ۇستاپ الدى. ونى قويا بەرگەن سوڭ، اقىرىندا قىتايدى شابامىن دەپ، ەكى ءجۇز مىڭ اسكەرمەنەن بارا جاتىپ، جولدا وتىرار دەگەن جەردە 71 جاسىندا 1404 جىلى ءولدى. ءوزى 36 جىل حان بولدى. شەشەسى شىڭعىس ءناسىلىنىڭ قىزى ەدى. ءۇندىستاننىڭ حان قالاسى دەليدى العاندا نەشە مىڭ تۇتقىندى ءبىر جەردە قىرعىزدى. يسفاھاندا 70 مىڭ كىسىنىڭ باس سۇيەگىنەن ءۇي سالعىزدى، جۇرگەن جەرىن قانعا بوياعان، ومىرىندە بەتى قايتپاعان جان ەدى. ءبىراق ءوزى عالىمداردى جاقسى كورىپ، قايدا عالىم بولسا، كەرەكتى كىتاپ بولسا ءبارىن سامارقاندقا جيۋشى ەدى.

ءامىر تەمىردىڭ ءتورت بالاسى بار ەدى. ۇلكەنى — جاھانگەر عاياسيتدين. ونىڭ ەكى بالاسى – پىرمۇحامەد، سۇلتانمۇحامەد. پىرمۇحامەدتىڭ بالاسى — قايدۋ، سۇلتانمۇحامەدتىڭ بالاسى — ساعيدۋاقاس. ءامىر تەمىردىڭ ەكىنشى بالاسى — ماعزيددين عۇمارشايىق، ونىڭ بالالارى — پىرمۇحامەد، رۇستەم، بايقارا، مەراحمەد، ەسكەندىر. بايقارانىڭ بالاسى — مانسۇر مىرزا، ونىڭ بالاسى — حۇسايىن بايقارا، مۇنىڭ ون ءتورت بالاسى بار – ءباديعالزامان، ءشاھعاريپ، مۇزاففار، ابۋالمۇحسين، مۇحامەدحمۇحسەن، ءابۋالتاراپ، مۇحامەدحۇسايىن، فاريدۋحۇسايىن، حايدار، مۇحامەدماحسۇم، فارراححۇسايىن، يبراھيمحۇسايىن، ءيبىنحۇسايىن، مۇحامەدقاسىم. ءامىر تەمىردىڭ ءۇشىنشى بالاسى: — ءامىرينشاھ جالاليددين. ونىڭ بالالارى — حالەل، ابۋباكىر، عۇمار، مىرزامۇحامەد. بۇل مىرزامۇحامەدتىڭ بالاسى — ابۋساعيد، ونىڭ بالالارى — سۇلتاناحمەد، سۇلتانماحمۇت، عۇمارشايىح. بۇل عۇمارشايىحتىڭ بالاسى — اتاقتى بابىرشاھ، لاقاپ اتى زاھريددين ەدى. بۇل 12 جاسىندا حان بولىپ، ون ءبىر جىل وزبەكپەن جاۋلاسقان. حان بولعان 1494 جىلى ءۇندىستان، اۋعان جاقتى الىپ، زور پاتشا بولدى. 1531-دە 49 جاسىندا شاھارباعدا ءولدى. بابىرشاھتىڭ ءتورت بالاسى بار ەدى – مۇحامەدھامايۋن، قاميرانمىرزا، اسكەريمىرزا، ھاندالمىرزا دەگەن. ورنىنا مۇحامەدھامايۋن حان بولىپ، ونىڭ بالاسى اكبارشاھ بولدى. بابىردىڭ ءناسىلى 1807 جىلعا شەيىن حان بولدى. ونان ناديرشاھ الىپ، اقىرىندا ءۇندىستاندى اعىلشىن الىپ، ءامىر تەمىر حاندىعىنىڭ ءناسىلى جوعالدى. ءامىر تەمىردىڭ ءتورتىنشى بالاسى — شاھرۋحماعاناليدين، ونىڭ بالالارى — ۇلۇقبەك، يبراھيم، بايسۇڭقار، ءسايۋرعاتمىش، مۇحامەدجوكەي مىرزا. ۇلىقبەكتىڭ بالالارى — عابدۋللاتيف، عابدۋلعازيز. ءيبراھيمنىڭ بالاسى — ابدوللا. بايسۇڭقاردىڭ بالالارى — سۇلتاناحمەد، بابىر، عالالدۋلا. سۇلتاناحمەدتىڭ بالاسى — يادگارمۇحامەد. بابىردىڭ بالاسى — شاھماحمۇد.

ءامىر تەمىر ءناسىلى كوبىنەسە ءبىرىن-بىرى ءولتىرىپ جانە تۇرىكمەن قارا يۋسۋف بەنەن شايباق حان ەلىن الىپ، شايباقتى شاھيسماعۇل ولتىرگەن سوڭ، بابىرشاھ شىعىپ، وزبەكپەن سوقتىقسا دا، عابيدحاننان جەڭىلىپ، بۇل جاقتى الا الماي، ءۇندىستانعا يە بولدى. سول سەبەپتەن بابىر ءناسىلى ءۇندىستاندى كوپكە شەيىن بيلەپ تۇردى.

جوعارعى ءامىر تەمىردىڭ ارعى اتاسى قاجۋلمەنەن ەگىز تۋعان قابۋل تۇمەن حاننىڭ ورنىنا حان بولدى. ونىڭ التى بالاسى – بارتان، بارعاق، قۇتۋقتۋ، قىدان، قۇبلاي، بودان قيات. قابۋلدىڭ ورنىنا بارتان حان بولدى. ونىڭ ءتورت بالاسى — ەسۋكەي باتىر، ءموڭتاي، بوكەن تايشى، دارىتاي. بارتاننىڭ ورنىنا ەسۋكەي باتىر حان بولدى. ونىڭ بەس بالاسى — تەمۋشين، جوچيقىسار، قاجۋن، بەلگۋتى، ەدۋكەي. حاننىڭ ورنىنا تەمۋشين حان بولدى. شىڭعىس حان وسى تەمۋشين ەدى. تامام تاتار-ماعولدى العان سوڭ تەمۋشين اتى قالىپ، شىڭعىس حان اتاندى. ەدۋكەي باتىردىڭ بەس بالاسىنىڭ ءناسىلىن موعولدار «بورجىعىن قيات» دەيدى. ماعىناسى — «قىزىل شەگىر، شاپشاڭ، ىڭعايلى» دەگەن ءسوز. باياعى الانعۋ «نۇردان بالا تاپتىم» دەيتۇعىن نۇر كىسىنىڭ كوزى قىزىلشەگىر دەگەن ەكەن، سول بارشا تۇقىمىندا سولاي بولىپتى.

 

---