قازاقتىڭ قايدان شىققانى
جوعارعى ءار ءتۇرلى شەجىرە كىتاپتاردىڭ سوزىنەن ءبىزدىڭ قازاق نۇح پايعامباردىڭ يافاس دەگەن بالاسىنىڭ ناسىلىنەن، قىتايشا تۋكيۋ — ءبىزدىڭ تىلدە تۇرىك اتالعان حالىقتان ەكەنى انىق بولدى. تۇرىك دەگەن «دۋلىعا» دەگەن ءسوز ەكەن. ونان سوڭ ءبىر كەزدە عۋن، ياكي حۋن دەپ اتالىپتى. ونى ءناجيب عاسىمبەك ورحون وزەنىنە قويىلعان اتتان قويىلدى دەيدى. ونان كەيىن ءار ءتۇرلى اتپەن بولەكتەنىپ كەتسە دە، ءبىز ۇيعىر اتىنان شىققان ەلمىز. بۇل ۇيعىر دەگەن «بىرىگىپ قوسىلعان» دەگەن ماعىنادا دەپ شەجىرە جازۋشىنىڭ ءبارى ايتقان دەسە دە بولادى. سول ۇيعىردان قىرعىز، قاڭىلى، قىپشاق، ارعىنۋت، نايمان، كەرەيت، دۋلات، ءۇيسىن دەگەن تاپتار شىعىپ، سولاردىڭ ناسىلىنەن شىققانبىز. اقىرىندا شىڭعىس حان تامام تاتار ماعولدى الىپ، ءتورت بالاسىنا ەل ءبولىپ بەرگەندە، ۇلكەن بالاسى جوشى مەنەن ونان كىشى بالاسى شاعاتايعا تاتار اتانعان ەلدەردى بەرگەندە، سونىڭ ىشىندە تاتار اتانىپ جانە جوشىعا تيگەنى جوشى ۇلىسى، شاعاتايعا تيگەنى شاعاتاي ۇلىسى اتانعان، ونان كەيىن ءبىزدىڭ جوشى ۇلىسىنداعى اتالارىمىز جوشى ناسىلىنەن وزبەك حان مۇسىلمان بولعاندا، بارشا جوشى ۇلىسى وزبەك اتانىپ، ونان كەيىن ءاز جانىبەك حانعا ەرىپ، نوعاي حاننان بولىنگەندە قىرعىز، قازاق اتانعان ەلمىز، ول كەزدە ول اتپەن اتانعان ەل جالعىز عانا ءبىزدىڭ ءۇش جۇزدەگى قازاق ەمەس، كوپ ەل ەدى. ونىڭ كوبى وتىرىقتى ومىرگە كىرىپ، ءار جەرگە بارىپ، ءبىرتالايى نوعاي، باشقۇرت اتانىپ، ءبىرتالايى وزبەك، سارت اتانىپ كەتكەن. اقىرىندا قازاق دەگەن اتى بىزدە قالعان.
جوعارىدا ايتىپ ەدىك، ادام پايعامباردان بەرى قاراي وسى ۋاقىتقا شەيىن ۇزىلمەي جازىلىپ كەلگەن شەجىرە جوق دەپ. ءاز جانىبەك حاننان بەرى قاراي ءبىزدىڭ قازاق اتالارى تۋرالى شىندى-وتىرىكتى ايتىلعان سوزدەر بار، سونىڭ ىشىندە انىقتى دەگەنىن ءھام دۇرىس شەجىرە حابارىنا تۋرا كەلگەندەرىن شەجىرە كىتاپتاردىڭ سوزىنە قوسىپ جازامىن.
شىڭعىستىڭ ۇلكەن بالاسى جوشى حان ولگەن سوڭ ورنىنا باتۋ (جوشى بالاسى) حان بولدى. ونى ورىستار باتي دەيدى. لاقاپ اتى سايىن حان ەدى. ونىڭ ورىس جۇرتىن قاراتىپ العانى — 1242 جىلى. باتۋدان سوڭ ءىنىسى بۇرگە حان بولدى. جوشىدان بۇرىن ول ەدىل-جايىقتا قىپشاق اتانىپ تۇرعان تۇرىكتەر بار ەدى. سول سەبەپتەن ءداشتى قىپشاق حاندىعى دەپ اتالۋشى ەدى. بۇرگە حان كەزىندە ءۇش ورداعا ءبولىنىپ، التىن وردا، اق وردا، كوك وردا دەپ، ءبارىنىڭ ۇستىنەن التىن ورداداعى بۇرگە حان بيلەۋشى ەدى. اق ورداعا جوشىنىڭ شايبان دەگەن بالاسى حان بولىپ، بەر جاقتاعى تامام كوشپەلى ەل كوك وردا اتانىپ، وعان جوشىنىڭ توقايتەمىر دەگەن بالاسى حان ەدى. ءبىزدىڭ ءابىلمانسۇر ابىلاي حان — سول توقايتەمىر ءناسىلى. جوعارعى بۇرگە حان مۇسىلمان بولىپ، بەرەكە حان اتانىپ، وعان ەرىپ ءىنىسى توقايتەمىر دە مۇسىلمان بولىپ ەدى، ويتسە دە حالىقققا مۇسىلماندىق ورنىقپاي، ولاردان سوڭ جوعالدى. بۇرگەنىڭ ورنىنا توقايتەمىردىڭ موڭكەتەمىر دەگەن بالاسى ۇلكەن حان بولىپ، ونان سوڭ ونىڭ ءىنىسى توداموڭكە بولىپ، ونان سوڭ جوعارعى موڭكەتەمىردىڭ بالاسى توقتاعۋ بولدى. ونان سوڭ جوعارىداعى باتۋدىڭ مىڭتەمىر دەگەن بالاسىنىڭ توعرۋل دەگەننىڭ بالاسى وزبەك حان بولدى. مۇنىڭ حان بولعانى 1301 جىلى ەدى. بۇل وزبەك حان مۇسىلمان بولىپ، حالقىن دا مۇسىلمان قىلدى. سول مۇسىلماندىق بۇزىلعان جوق، «ءدىن وزبەكتەن قالدى» دەگەن ماقال سول جانە سول حاننىڭ اتىمەنەن جوشى ۇلىسى وزبەك اتاندى.
جوشى ۇلىسىنىڭ ۇلكەن حانى تۇراتۇعىن التىن وردانىڭ ورنى وسى كۇنگى ەدىل سۋىنىڭ بويىندا، استراحان مەن ساراتوۆ اراسىنداعى ساريەۆ دەگەن قالا ەدى. نوعايلار ساراي دەپ اتاپ، ونى ورىستار ساريەۆ دەپ كەتتى. سول كەزدە دە ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ورنى وسى سارىارقادا ەدى، 1446 جىلى جوشى ناسىلىنەن اتاقتى ۇلۇع مۇحامەد حان ( قازاق ورمامبەت حان دەيدى)، سول ولگەن سوڭ جوشى ناسىلدەرى حاندىققا تالاسىپ، ءاربىر كىشكەنە حاندىققا ءبولىندى. ۋلۇع مۇحامەدتىڭ شىن اتى تەمىرحان ەدى.
سول كەزدە شيبان ناسىلىنەن ءابىلقايىر حان دەگەن 1452 جىلى قازان حانىنا دا، قىرىمعا دا قاراماي، ءوز الدىنا جوشى ۇلىسىنىڭ كۇنشىعىس جاعىن تۇگەل بيلەپ تۇردى. سوندا قازاقتىڭ حانى ءاز جانىبەك حان ەدى، ءابىلقايىرعا قاراپ تۇرۋشى ەدى. ءاز جانىبەكتىڭ شىن اتى ءابۋساعيد ەدى. توقايتەمىر ناسىلىنەن باراق حان بالاسى ەدى. 1455 جىلى ءاز جانىبەك حان نەمەرە ءىنىسى شاھگەرەي حانمەنەن تامام قازاقتى الىپ، ءابىلقايىرعا وكپەلەپ، شۋداعى شاعاتاي ناسىلىنەن ەسەن بۇعانىڭ بالاسى توقلۋق تەمىرحانعا قارادى. ءابىلقايىرعا وكپەلەگەن سەبەبىن ءبىزدىڭ قازاق بىلاي ايتادى. ءبىزدىڭ وسىنداعى ارعىنداردىڭ ارعى اتاسى دايىرقوجا حاننىڭ سۇيىكتى قازىسى ەكەن، ءادىل ايتقاندىقتان اقجول اتانىپتى. جانە قاراقىپشاق قوبىلاندى باتىر دا ءابىلقايىرعا سۇيىكتى ەكەن. ەكەۋى ىشىنەن جاۋلاسىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى دالادا قوبىلاندى باتىر دايىرقوجانى ءولتىرىپ كەتىپتى. ءاز جانىبەك حان ءبىلىپ، قوبىلاندىنى شاريعات بويىنشا قىساس قىلىپ ولتىرۋگە سۇراپتى. ءابىلقايىر حان بەرەيىن دەسە، كوپ قىپشاق بۇزىلاتۇعىن بولعان سوڭ بەرە الماي، «ءۇش كىسىنىڭ قۇنىن الىپ ءبىتىم قىل» دەگەن سوڭ، ءاز جانىبەك حان وكپەلەپ كەتكەنى، ءبىزدىڭ قازاقتا ماقال بولىپ جۇرگەن «قارا قىپشاق قوبىلاندىدا نەڭ بار ەدى، قۇلىنىم» دەگەن ءسوز دايىرقوجانىڭ سۇيەگىن اينالىپ ءجۇرىپ جىلاعان اكەسى قىدان تايشى دەگەن كىسىنىڭ ءسوزى، اتى قىدان ەدى، تايشى دەگەن ولەڭشى، اقىن دەگەنى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ «ارعىن اتاسى – قوتان اقىن» دەيتۇعىنى وسى جانە بۇل سوزگە ءبىر دالەل ارعىن جاناق اقىننىڭ ۋاق جارقىن بيگە ايتقان ولەڭى. جارقىن بي «اتاڭدا اقىندىق بار ما ەدى؟» دەگەندە، جاناق بي ايتىپتى:
«الاشتا ارعىن اعا تۋعان زەرەك،
وزگەدەن ول كىسىنىڭ ءجونى بولەك،
ارعىننىڭ ءتۇپ اتاسى اقىن قوتان
ولەڭگە بىزدەن ۇستا بولسا كەرەك».
جوعارعى ءاز جانىبەك حان قازاقتى الىپ اۋاردا نوعاي اتانعان تۋىسقانىمىزدىڭ جاقسىلارى قازاقتىڭ جاقسىلارىمەنەن كورىسىپ امانداسىپ جىلاسىپتى، سونى ءبىزدىڭ قازاق دومبىراشىلارى «ورمامبەت حان ولگەندە، ون سان نوعاي بۇلىنگەندە، نوعاي-قازاق ايرىلعانداعى جىلاۋ كۇي» دەپ دومبىرامەنەن ءبىر زارلى كۇي تارتادى. بۇل ءاز جانىبەك حانعا ەرىپ، قازاق اتانعان ەلدىڭ قازاق اتانباي تۇرىپ بولىنگەن ارعىن، نايمان، كەرەي، قاڭلى، قىپشاق، ۇيسىندەگى دۋلات دەگەن سىقىلدى تۋىسقاندارى كوپ. جەر جۇزىندەگى تۇرىك ءناسىلدى جۇرتتاردىڭ كوبىنىڭ ىشىندە بار جانە قازاق اتانعان سوڭ دا كوبى ءبولىنىپ، نوعاي، باشقۇرت، وزبەك اتانىپ كەتكەن. مۇنداعى ءۇش ءجۇزدىڭ قازاعى اتانىپ جۇرگەن ەل سونان قالعان ءبىراز عانا كىسىنىڭ ءناسىلى.
ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە بولىنگەنىن قازاقتار بىلايشا ايتادى: ءاز جانىبەك قازاقتى قاشقارداعى شاعاتاي ناسىلىنە قاراتقان سوڭ، كەشىكپەي سول كەزدە قازاقتى ءھام كوشپەلى باسقا ەلدەردى ءجۇنىس حاننىڭ احمەت دەگەن بالاسى بيلەپ، ونىڭ اعاسى جانەكە (شىن اتى ماحمۇد دەگەن) تاشكەنتتە ۇلكەن حان بولىپتى. سوندا احمەتحان قازاقتىڭ اسكەرگە جاراۋلىسىن ۇشكە ءبولىپ، ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز دەپ قالماقتى شابا بەرگەن سوڭ، قالماقتار احمەتحاندى الاشى قويىپتى. ماعىناسى «جان العىش» دەگەنى، ونى ەسىتكەن سوڭ احمەتحان «قالماق بۇل اتتى قورىققان سوڭ قويدى، ەندى قالماقتى شاپقاندا «الاشىلاپ» شابىڭدار» دەگەن سوڭ، قازاقتار «الاشى» دەپ شاۋىپ، سول قازاققا ۇران بولىپتى. «الاش – الاش بولعاندا، الاشى حان بولعاندا، قالماققا نە قىلمادىق» دەپ قازاقتىڭ ماقتاناتۇعىنى سول.
1499 جىلى جوعارعى ءاز جانىبەك وكپەلەگەن ءابىلقايىردىڭ نەمەرەسى شايباق دەگەن ءامىر تەمىر ناسىلىنەن بۇحارا، سامارقاندتى تارتىپ الىپ، ءى508 جىلى ماۋرەناھاردى الىپ، تاشكەنتتى الماق بولعاندا، قازاقتى بيلەگەن احمەت الاش پەنەن اعاسى جانەكە ماحمۇت وراتوبەدە شايباقپەن سوعىسقاندا، قازاقتار «شىڭعىس ءتىرى كۇندە دە ءبىزدى جوشى ۇلىسىنا بەرىپ ەدى، شاعاتاي – ءبىزدىڭ حانىمىز ەمەس، تاجىك-سارت – تۋىسقانىمىز دا ەمەس، وزبەك – ءوز اعام، سارت – ساداعام» دەپ شايباق حانعا قوسىلدى. سول سوعىستا شايباق جەڭىپ، ماحمۇد جانەكە مەنەن احمەت الاشتى ولتىرگەن سوڭ، ونداعى شاعاتاي ناسىلىنە قاراپ جۇرگەن قازاقپەن جاقىن ەلدەر جانە قازاققا قوسىلدى. بۇل ءسوزدىڭ انىقتىعى ءابىلعازى باھادۋر، اريستوۆ ەكەۋىنىڭ كىتابىندا دا بار. سول سەبەپتەن قازاقتىڭ اۋىز ءسوزى راس شىقتى. ول ۋاقىتتا ءاز جانىبەكتىڭ بالاسى قاسىم حان ەدى. قول استىنداعى حالقى ءبىر ميلليونداي بولدى.
«قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەگەن قازاقتىڭ العاشقى ءبىتىم بيلىگىن شىعارعان وسى حان ەدى. ونىڭ بالاسى سىعاي حان بولىپ، ونىڭ بالاسى تاۋەكەل حان بولدى. 1598 جىلى سىعاي حان شايباني ناسىلىنەن تاشكەنتتى تارتىپ الىپ، تۇركىستانعا ورنىقتى. ويتسە دە كوشپەلى حالىقتىڭ قالالى جۇرتتى بيلەمەگى قيىن بولدى جانە ءبىر جاعىنان ماعولدان قىسىم كورىپ، قازاقتىڭ جەرىنە كەلگەن قالماقتار دا تىنىشتىق بەرمەي، سىعاي حاننىڭ ورنىنا حان بولعان تاۋەكەل حان كەزىندە شايباني ناسىلدەرى تاشكەنتتى قايتا الدى. ولاردىڭ حانى تۇرسىن مۇحامەد دەگەن ەدى. جوعارعى تاۋەكەل حاننىڭ ورنىنا بالاسى ەسىم حان بولدى. قازاقتىڭ ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم دەيتۇعىن حانى وسى جانە جوعارعى قاسىم حاننان قالعان قازاقتىڭ جولىن تۇزەتىپ، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» اتاندىرعان وسى ەدى. بۇل ەسىم حان 1628 جىلى تۇرسىن مۇحامەد حاندى ءولتىرىپ، قاتاعان ەلىن شاپتى. بۇل ءسوزدىڭ انىعى مىناۋ:
«شەجىرە تۇرىكتى» جازعان ءابىلعازى ءباھادۇر حان تۋىسقاندارىمەن حاندىققا تالاسىپ، ۇرگەنىشتەگى وزبەكتەر بۇزىلىپ، ءۇش ءبولىنىپ كەتكەندە، «وسى ەسىم حان قولىنا كەلىپ تۇردىم» دەيدى. سوندا ەسىم حان تۇرسىن حاندى ءولتىرىپ، قاتاعاندى شاپتى دەيدى. جاردەم كورەمىن دەپ كەلگەن حانداردىڭ جايى بىلاي بولعان سوڭ، ەسىم حاننان رۇقسات الىپ قايتتىم دەيدى. بۇلاي بولعاندا ءبىزدىڭ توعىزىنشى اتامىز سارىنىڭ قاتىنى – تۇرسىنحاننىڭ قىزى قوڭىربيكە – سول 1628 جىلى الىپ كەلىنگەن بولاتىن. ونى قازاقتار بىلاي ايتۋشى ەدى: اتامىز سارىمەنەن ءبىر تۋىسقان ءىنىسى ءالى دەگەن ءبىر سارتتا قىزمەتكەر بولىپ جۇرگەندە، ەسىم حان قاتاعان ەلىنىڭ حانى تۇرسىندى ءولتىرىپ، تاشكەنتتى قايتا الىپتى دەگەن حابار كەلىپتى. مۇنى ەستىگەن سوڭ ءالى سارتتىڭ جەمگە بايلاعان ەكى اتىنا ءمىنىپ، ەلگە قاراي قاشىپتى. جولدا كەلە جاتىپ، اكەسىنىڭ ولگەنىنەن بۇرىن سەيىلگە شىعىپ جۇرگەن تۇرسىنحاننىڭ قىزدارىنا جولىعىپ، ولارعا سىرىن ايتپاي ەلگە كەلىپ، ەلدەن كىسى الىپ بارىپ، ايبيكە، نۇربيكە، قوڭىربيكە دەگەن تۇرسىنحاننىڭ قىزدارىن قانشا نوكەر قىز ءھام جاساۋ-جولداستارىمەنەن الىپ كەلگەن سوڭ، الىگە كورىپ باستاپ بارعان جولداسىنا قوڭىربيكەنى بارشا كيىم، شاتىر، سايمانىمەن بەرگەن سوڭ، جاساۋ كيىمدەرىن ءوزى الىپ، قوڭىربيكەنى اعاسى سارىعا بەرىپتى. سول قوڭىربيكەدەن ءبىزدىڭ سەگىزىنشى اتامىز كىشىك پەنەن مامبەتسوپى تۋىپتى. ەسىم حاننان سوڭ بالاسى جاھانگەر بولدى. ونى قازاق سالقام جاڭگىر دەيدى. ونان سوڭ ونىڭ بالاسى ءاز تاۋكە حان بولدى. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەگەن جولدان كەم قالعان ءبىتىم جولداردى تۇزەتكەن وسى ەدى. «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس» دەگەن جول ءبىتىم سول ەدى. بۇل ءاز تاۋكەنىڭ تۇسىندا قازاققا قاتاعان دا، قالماق تا، وزبەك-سارت تا جاۋ بولىپ، تاشكەنتتى الىپ، قازاق وندا كوپ تۇرا الماي، 1652 جىلى اۋىپ، امۋدارياسىنىڭ جاعاسىنا پارسىنىڭ بەرگى شەتىنە باردى. بۇل ءاز تاۋكە سالقام جاڭگىردىڭ قالماقتىڭ حانىنىڭ قىزى قاتىنىنان تۋعان بالاسى ەدى. مۇنان باسقا ۇرگەنىشتەگى عايىپ حاننىڭ قىزىنان تۋعان ۋاليباقي دەگەن بالاسى بار ەدى. جاڭگىردىڭ ورنىنا ءاز تاۋكە حان بولعاندا، حاندىققا وكپەلەپ ۋاليباقي عايىپ حانعا كەتىپ ەدى.
ءاز تاۋكەنىڭ تۇسىندا قازاق امۋداريادا تۇرعاندا بۇرىن پارسىعا قاراپ تۇرعان اقجار دەگەن تۇرىك ناسىلىنەن ءبىر نادىر شاھ دەگەن مىقتى كىسى شىعىپ، پارسى جۇرتىن قاراتىپ العاندا، قازاق سونان قورقىپ، قايتا اۋىپ سىردارياعا كەلىپتى. 1690 جىلداردىڭ شاماسىندا ءاز تاۋكە ءولىپ، ورنىنا بالاسى بولات حان بولدى. ول كەلگەندە قازاقتىڭ بۇرىنعى ورنىنا قالماق يەلەنىپ قالعان ەكەن. سول تاقىرىپتى جانجال-توبەلەس بولىپ، اقىرىندا 1723 جىلى قازاق، قالماق بولىپ جيىلىپ سوعىسقاندا، قالماقتىڭ باستىعى سيەۆان رابدان قازاقتىڭ كوبىن قىرىپ، قالعانىن قۋىپ جىبەرگەن. سوندا قازاقتار اش-جالاڭاش، جاياۋ شۇباپ ءبىر كولدىڭ باسىنا كەلىپ، كولدى اينالا سۇلاپ جاتىپتى. سوندا ءبىر اقساقال كىسى ايتىپتى: «بالالار، ادام باستان كەشكەن جاقسىلىقتى قانداي ۇمىتپاسا، جامانشىلىق كورگەنىن دە سونداي ۇمىتپاۋ كەرەك، ءبىزدىڭ بۇل كورگەن بەينەتىمىزدىڭ اتى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما بولسىن»، – دەيدى، ماعىناسى «تابانىمىز اعارعانشا جاياۋ ءجۇرىپ، كولدى اينالىپ جاتقان كۇن» دەگەنى جانە سول جولدا ايتىلعان قازاقتىڭ ەسكى ولەڭى مىناۋ:
«قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
قارىنداستان ايرىلعان قيىن ەكەن،
قارا كوزدەن مولدىرەپ جاس كەلەدى.
مىنا زامان قاي زامان، قىسقان زامان،
باسىمىزدان باق-داۋلەت ۇشقان زامان.
شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى،
قاڭتارداعى قار جاۋعان قىستان جامان.
مىنا زامان قاي زامان، باعى زامان
باياعىداي بولار ما تاعى زامان.
قارىنداس پەن قارا ورىن قالعاننان سوڭ،
كوزدىڭ جاسىن كول قىلىپ اعىزامىن».
اۋىپ كوشكەندە قارا تاۋدان كوش اسقاندا، ەنەسىن ەرتىپ العان ءبىر تايلاق كوشتى جاناپ بوزدايدى. قارىنداسىن، جاقىنىن قالماقتار ولتىرگەن جىلاۋلار، ونى جوقتاپ ول دا زارلايدى، كوشتىڭ الدى-ارتىن شالىپ جۇرگەن باتىرلار قاراۋىلدا وتىرىپ ونى كورىپ ايتقان ولەڭدەرى ەدى.
ءبىزدىڭ انەت باباڭ دەگەن كىسىنىڭ 97 جاسىندا جۇرە الماي قالعان جولى دا وسى. باكەڭمەنەن تۋىسقان قالقاماننىڭ مامبەتەيدىڭ مامىر دەگەن قىزى تۋرالى «وققا بايلادىڭ» دەپ انەت باباڭا وكپەلەپ، بۇحارا توڭىرەگىنە كەتكەنى دە وسى جولىنىڭ از عانا الدى ەدى. انەت باباڭنىڭ بايبىشەسىنىڭ بەس بالاسى كوپ بولاتتار قالماقتىڭ وعىنا ۇشىپ ولگەنى دە سول سوعىستا ەدى.
وسى اقتابان شۇبىرىندى بولىپ اۋعاندا ۇلى ءجۇز بۇحارا، تاشكەنت ماڭىنا جاقىن قالىپ، ورتا ءجۇز ەسىل، نۇرا، سارىسۋعا باردى. قىپشاقتار ونان ارى ارال كولى مەنەن اق تەڭىزگە بارىپ، باشقۇرتتار مەنەن كىشى ءجۇز الشىن ونان كۇنباتىس ءھام سول تۇسقا باردى. سوندا كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءاز تاۋكەنىڭ ءبىر بالاسى قارت ءابىلقايىر دەگەن حان ەدى. ورتا جۇزدە بولات حاننىڭ ءبىر بالاسى سامەكە حان ەدى. ۇلى جۇزدەگى ۇلكەن حان ءبارىنىڭ ۇستىنەن قارايتۇعىن بولات حاننىڭ ابۋمۇحامەت دەگەن بالاسى ەدى. ونى ءبىزدىڭ قازاق ابىلمامبەت دەيدى. اريستوۆ سوزىندە «سول اۋعاندا ۇلى ءجۇزدىڭ قاڭلى، دۋلات دەگەن تاپتارى قالماققا قاراپ قالدى» دەيدى. قالماقپەنەن كوبىنەسە ۇرىسقان ءبىزدىڭ ورتا ءجۇز ەدى. قازاقتار ءۇش بولىنەردە «كۇنىمىز تۋسا، تىنىققان سوڭ جيىلىپ، قالماقتان اتا قونىسىمىزدى الالىق» دەپ ۋاعدالاسىپ تارادى. قالماقتىڭ وسى زورلىعىنان اۋىپ ىشكەرى ورىسقا جاقىن بارعاندار 1731 جىلداردا قالماقتان قۇتىلۋعا ورىسقا قاراماق بولدى. مۇنان كەيىن ۇلى جۇزدەگى ابۋمۇحامەت حان تامام قازاققا حابار ايتىپ جيىلىپ، قالماقپەن ۇرىسپاق بولدى. سول كەزدە ءوزىمىزدىڭ ابىلاي حان جاس بالا كۇنىندە ۇلى جۇزگە كەلگەن كەزى ەدى، ونىڭ ءمانىسى مىناۋ:
جوعارىدا ايتىلعان سالقام جاڭگىردىڭ ءبىر بالاسى ۋاليباقي حاندىققا وكپەلەپ، ۇرگەنىشتەگى ناعاشىسى عايىپ حانعا باردى دەپ ەدىك، ونىڭ بالاسى ابىلاي دەگەن بەك مىقتى بولىپ، جەكپە-جەككە شىققان باتىرلاردى ولتىرە بەرگەن سوڭ، قانىشەر ابىلاي اتاندى. ونىڭ بالاسى كوركەم ۋالي، ونىڭ بالاسى ءابىلمانسۇر، ءبىزدىڭ حان ابىلاي دەگەنىمىز وسى ءابىلمانسۇر ەدى. جوعارىدا ءۇش اتاسى دا عايىپ حان قولىندا تۇرىپ، حان بولماي ولگەن. مۇنىڭ تۇسىندا عايىپتىڭ ناسىلىنەن حاندىق كەتىپ، جۇدەۋ تارتقان سوڭ، ءابىلمانسۇر جەتىم بالا كۇنىندە «قازاق – ەلىم، سارىارقا – جەرىم» دەپ ىزدەپ، ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ قولىنا كەلدى. تولە بي باسىندا تۇيە باقتىرىپ، ونان سوڭ جىلقى باقتىرىپ، اقىرىندا ءار ءتۇرلى مىنەزدەرىنەن ۇناپ، بالا قىلىپ كۇتىپتى. «كىمسىڭ؟» دەسە، «بىلمەيمىن» دەپ، «اتىڭ كىم؟» دەسە، «ءسىز قويعان ات اتىم بولسىن» دەگەن سوڭ، شاشى وسكەن كيىمى جىرتىق بالانى سابالاق دەپ ات قويىپتى. ءبىر كۇنى «ابىلمامبەت حان قازاقتى جيىپ، قالماقپەن ۇرىسقالى جاتىر» دەگەندى ەستىپ كەلىپ، تولە بيدەن سوعىسقا بارۋعا رۇقسات سۇراپتى. تولە بي: «بالام، ساعان سوعىستان جىلقى جاقسى ەمەس پە» دەسە، «جەلكىلدەگەن تۋدان، جەر قايىسقان قولدان قالعانشا جىگىت ادامنىڭ ولگەنى جاقسى» دەگەن سوڭ، تولە بي رۇقسات بەرىپتى. بارسا، قازاق پەن قالماق ەكى توبەگە جيىلىپ، ورتاسىندا قالماقتىڭ عالدان سەرەن حانىنىڭ كۇيەۋى — حوڭتاجى دەگەن اسكەرباسىنىڭ بالاسى شارىش دەگەن باتىر قازاقتان جەكپە-جەككە باتىر سۇراپ ءجۇر ەكەن. ءابىلمانسۇر ابىلمامبەت حانعا بارىپ، «تاقسىر، باتا بەرسەڭىز، مىناعان مەن بارايىن» دەگەندە، حان باتا بەرگەن سوڭ، شارىشقا قاراي «ابىلاي! ابىلاي!» دەپ ۇران سالىپ بارىپ، شارىشتى ءولتىرىپ، باسىن كەسىپ الىپ، «جاۋ قاشتى» دەپ ايعاي سالعان سوڭ، قالماقتار قاشىپ، ءبىر مەزگىلدە ءبىر جەرگە كەلىپ حان شاتىرىن قۇرىپ، ابىلمامبەت ءابىلمانسۇردى قاسىنا وتىرعىزىپ، «شىراعىم، سەن كىمسىڭ، «ابىلايلاپ» شاپقانىڭ قالاي؟» دەسە، «مەن قانىشەر ابىلايدىڭ نەمەرەسى ەدىم، سوعىستا جولى بولعان اتامنىڭ اتىن ۇران قىلدىم» دەيدى. سوندا ابىلمامبەت حان «قاراعىم، باۋىرىم» دەپ قۇشاقتاپ ءسۇيىپتى دە، حالىققا ايتىپتى: «باياعى ۋاليباقىنىڭ ناسىلىنەن جالعىز ءبىر بالا قالدى دەپ ەستىپ ەدىم، بۇل سول ەكەن، سىزدەر ۇناتساڭىز، ۇلكەن حاندىق وسىنىڭ ورايى ەدى» دەپ، حالىق ۇناپ، ءۇش جۇزدەن توقسان جاقسىلار ەرتىپ بارىپ، وزدەرى قاسيەتتى كورەتۇعىن ارعىن شاقشاق ناسىلىنەن جانىبەك دەگەن كىسىدەن باتا الىپ، ءابىلمانسۇردى ۇلكەن حان قويىپتى، ابىلاي اتانعانى «ابىلايلاپ» شاپقاننان بولدى. ابىلايدىڭ حان بولعانى 1735 جىلدىڭ ماڭايى بولار.
سونان سوڭ ءبىزدىڭ ورتا ءجۇزدىڭ جاقسىلارى «بۇرىن ۇلكەن حاندار ۇلى جۇزدە بولۋشى ەدى، بۇل حاندى ءوزىمىز ساقتايمىز، قالماقپەن كوپ ۇرىساتۇعىن دا ءبىز» دەپ تولە بيگە سىي الىپ بارىپ، ءابىلمانسۇر–ابىلاي حاندى الىپ كەلىپتى.
1741 جىلى تاشكەنتتەگى قالماقتىڭ حانى عالدان سەرەن «قايدا بولسا دا ابىلايدى ءتىرى ۇستاپ الىپ كەل، شارىشتىڭ ورنىنا ولتىرەمىن» دەپ، وتىز مىڭ اسكەرمەنەن جالبى دەگەن باتىرىن جىبەرىپتى، وسى شىڭعىس پەنەن تارباعاتاي تاۋىنىڭ تاۋ اراسىنداعى جولدارمەنەن ءجۇرىپ قاراعاندىقتان، سونداي جولدار جالبى جول اتانعان. جالبى باتىر ىزدەپ بارىپ، ۇلىتاۋدا اڭدا جۇرگەن ۋاق وتەگەن باتىردى ۇستاپ الىپ، ابىلايدى سۇراسا ايتپاعان سوڭ، قول-اياعىن كىسەندەپ الىپ جانە قاراپ، ابىلايدى ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە ۇستاپ الىپ، ەكەۋىن عالدانعا الىپ بارىپتى. وتەگەندى زىندانعا سالىپ، ابىلايدى ەسەككە مىنگىزىپ، قورعان كۇزەتكەندەردىڭ قاسىنا قويىپتى. ورتا ءجۇزدىڭ قازاعى «ابىلايدى الىپ كەتتى» دەپ كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىرعا بارعان سوڭ، ول «ابىلايدى قاي جولمەن بولسا دا عالداننان بوساتىپ الىپ بەر» دەپ ورىستىڭ نەپليۋيەۆ ياكي نەفەلدەيەۆ دەگەن جاندارالىنا ايتىپتى. ول ابىلايدى سۇراتىپ عالدانعا ميللەر دەگەن مايوردى جىبەرىپتى. جانە قازاقتار «ءوزىمىز دە سۇرايمىز» دەپ، ءۇش جۇزدەن وڭكەي جاقسىلارى دا بارىپتى. عالدان ولارعا جاۋاپ بەرمەي، الدەنەشە كۇندەي قوناق قىلىپ، ءبىر كۇنى حان ورداسىنا قازاقتى دا، ورىستى دا جيىپ، ابىلاي مەن وتەگەندى الىپ كەلىپ، وتەگەندى كىسەنىمەن بوساعاعا تاستاپ، ابىلايدى الدىنا الىپ كەلىپتى دە:
– مەن سەنى شارىش سىقىلدى باتىردىڭ ورايىنا ولتىرەمىن، نە ارمانىڭ بار، — دەپتى. سوندا ابىلاي:
– تاقسىر، مەنىڭ ءۇش ارمانىم بار! اۋەلى مەن شارىشتى قازاق پەن قالماقتىڭ قان مايدانىندا ءولتىردىم. ءسىز مەنى ۇيقىدا ۇستاپ الىپ ولتىرگەلى وتىرسىز، قازاق پەنەن قالماقتىڭ قان مايدانىندا ولسەم ارمانىم جوق ەدى. ەكىنشى، قازاق ورنىقپاي جۇرگەن ەل ەدى، ءبىر جەرگە ورنىقتىرىپ وتىرىقتى ومىرگە كىرگىزىپ ولسەم ارمانسىز ەدىم. ءۇشىنشى، ءتورت اتادان بەرى جالعىز ەدىم، وسى كۇندە ءولىپ كەتسەم نە بالا، نە باۋىرىم جوق، دۇنيەگە كەلمەگەندەي بولامىن عوي، – دەگەندە، عالدان حان تومەن قاراپ وتىرىپتى دا قاسىنداعى ۋازىرىنە:
– مىنانىڭ ءسوزىنىڭ ءبارى راس، اسىرەسە سوڭعى ءسوزىن قاراشى، مەن دە ءتورت اتادان بەرى جالعىز ەدىم، وسى كۇنگى جالعىز بالام ءامىرسانا ءولىپ كەتسە، مەن دە تۇقىمسىز كەتكەنىم-داعى، — دەپ قالماق تىلىمەنەن ايتقان ەكەن، ابىلاي حان:
– الديار! - دەپ، قول قۋسىرىپ تۇرا كەلىپتى. عالدان حان ابىلايعا:
– سەن نەگە الديار دەدىڭ؟ مەن سەنى ولىمنەن بوساتتىم با؟ — دەسە:
– تاقسىر، جالعىز بالاڭىزعا ۇقساتقانىڭىز – بوساتقانىڭىز عوي، مەن قالماقشا ءتىلدى بىلەمىن،— دەپتى.
عالدان حان ابىلايدىڭ سوزىنە رازى بولىپ، ءامىرسانا ەكەۋىن دوس قىلىپ، قازاققا، ورىستارعا دا قانشا سىي بەرىپ، ابىلايعا «كۇندەباۋ» دەپ، ءبىر ءوز ناسىلىنەن جەتىم قىز بەرىپتى. «كۇندەباۋ» دەگەنى – ۇزىلمەس دوستىق دەگەنى. سول قىزدىڭ ءبىر كىشكەنە ءىنىسى اپاسىنان قالماي جىلاعان سوڭ، ونى دا ابىلايعا بەرىپ، «ءوز باۋىرىڭداي كور» دەپ تاپسىرعان ەكەن. ابىلاي ونىڭ اتىن ماحمۇت قويىپتى. ءبىزدىڭ قازاق مامەت دەيدى. ونىڭ بالاسى بولىشكە، بولىشكەنىڭ بالاسى وسى كۇنگى مامبەتاي، موتىش ىشىندەگى شىڭعىسحان، سەمەيحان تورەلەر.
عالدان حان ابىلايدى بوساتقانى 1743 جىلى ەدى. سوندا ابىلايدان عالدان حان ءۇش ءسوز سۇراپتى. ءبىرى:
– ەلىڭدە قوي كوپ بولا ما؟ – دەپتى. ابىلاي:
– كوپ، – دەسە:
– «قويشى – وتىرىكشى، قوي – ۇرى» دەگەن ءسوز بار ەدى. ەلىڭنىڭ ۇساق جانجالى باسىلماس، – دەپتى.
ەكىنشى ءسوزى:
– ەلىڭدە سيىر، جىلقى كوپ پە، – دەپتى. ابىلاي:
– كوپ، – دەسە:
– ەندەشە، ەلىڭ ەڭبەكسىز ءسۇت پەن قىمىز ءىشىپ، ەت جەپ، بالالارى اقىماق تۋادى دەسەڭشى، – دەپتى.
ءۇشىنشى:
– ەلىڭ ەگىن سالا ما؟ – دەسە:
– سالمايدى، – دەپتى.
– ولاي بولسا، جەر ەمشەگىن ەمبەگەن ەل الدە بولسا نەشە اۋدارىلىپ قوزعالىپ، جۋىردا ورنىقپاس، – دەپتى.
1754 جىلى عالدان حان ولگەن سوڭ قالماقتار ءوز ىشىنەن ءبۇلىنىپ، قىتايلار قالماقتى شاۋىپ بىت-شىت قىلدى، قالماقتىڭ بۇل بۇلىنگەنىن اريستوۆ كىتابىندا «تيبەت پەنەن ماڭعولدىڭ الالىعىنان بولدى» دەپ جازادى. ءبىزدىڭ قازاق ونان گورى ءبىر ءتۇرلى ءسوز ايتادى. ول مىناۋ: عالدان حاننىڭ قاتىنى ءامىرسانانىڭ شەشەسى قىتايدىڭ ەجەن حاننىڭ قىزى ەكەن، ونى الاردا عالدان ءوزى بارماي، ءبىرتالاي سىيمەنەن جاقسى كىسىلەرىن جىبەرىپتى، ەجەن قىستى كۇنى ۇزاتقان ەكەن. جولدا قىس جامان بولىپ، نەشە كۇندەي بوران سوعىپ، ابدەن ولەر بولىپ، اداسىپ جۇرگەندە الاتاۋدا قانشا باتىرلارىمەنەن جول توسىپ باتىرلىق قىلىپ جاتقان ۇلى ءجۇزدىڭ تولەكەي دەگەن باتىرىنا جولىعىپتى، تولەكەي ولاردى ەكى-ۇش كۇن قوناق قىلىپ، «ەلىڭە بار» دەسە، قىستىڭ جاماندىعىنان كەتە الماي، تولەكەيگە جالىنىپ، قىستاي تۇرىپ، جاز شىققاندا كەتكەن ەكەن. سوندا قىز تولەكەيدەن بۋاز بولىپ، بارىپ ءامىرسانانى تاپتى دەگەن وسەك بولعان ەكەن. عالدان حان ولگەن سوڭ وزگە اعايىننىڭ بالالارى سول ءسوزدى سىلتاۋ قىلىپ، «ءامىرسانا – قازاقتىڭ بالاسى» دەپ حان قويماي، قالماقتىڭ كوبى وزگەلەرىنە بولىسىپ حان قويعان سوڭ، ءامىرسانا ناعاشىسى ەجەن حانعا بارىپتى. ەجەن حان بۇل جاقتاعى شەتكى قىتايدىڭ باستىقتارىنا «قالماقتى ءامىرساناعا قاراتىپ بەر» دەسە، جۇڭگو كەلىپ قالماقتى شاۋىپ بىت-شىت قىلىپ، توزدىرىپ جىبەرگەن سوڭ، ءامىرسانا «ەلىمدى توزدىر دەگەنىم» جوق دەپ، قىتايدىڭ اسكەرىمەنەن جاۋ.
You Might Also Like
-
وسى كىتاپتىڭ باسىندا ادام پايعامباردان الانشى حاننىڭ ەكى بالاسى — تاتار، ماعولعا شەيىن ايتىلعان ەدى. ەندى سونان كەيىنگى حان ناسىلدەرىن ءابىلعازى حاننىڭ سوزىنشە ايتامىن. شىڭعىس حاننان بۇرىنعى ا...
-
العاش ابۋلمانسۇر حاننىڭ قالماق پەن قازاق سوعىسىنداعى جەكپە-جەكتە «ابىلايلاپ» شاۋىپ، قالماقتىڭ چارىش دەگەن باتىرىن ءولتىرىپ، ابىلاي اتانىپ، حان بولعانى حالىققا ءمالىم شىعار.
