InfoHub Logo

ەرتەدە ءبىر جولاۋشى ءوڭتۇستىق امەريكانىڭ تەڭىزدەن قاششىق ءبىر اۋدانىندا تاۋ مۇزىن اۋىز سۋعا پايدالاناتىن حالىقتار مەن ونداعى حايۋانداردىڭ القىم بەزدەرى (زوب) جاپپاي زاقىمدانعانىن، بۇزاۋ، قۇلىن، ءتىپتى قاز، ۇيرەك، كۇركە تاۋىق سەكىلدى قۇستاردىڭ دا القىم بەزى (زوب) اۋرۋىمەن اۋىراتىنىن بايقاعان. كەيىن مۇنىڭ جايىن تەكسەرە كەلگەندە الگى جەردىڭ سۋى مەن توپىراعىندا، جەم-شوبىندە، تاعى باسقا ازىق-تۇلىكتىك وسىمدىكتەردە يود قوسىندىلارى تابيعاتىنان وتە كەم ەكەندىگى انىقتالدى. يود ادام ورگانيزمىندە 25 مگ شاماسىندا كەزدەسەدى. ول ميكروەلەمەنتتەر توبىنا جاتادى. ميكروەلەمەنتتەردىڭ مولشەرى ورگانيزمدە دە بولادى. سويتسە دە ولار تىرشىلىك ءۇشىن ماڭىزى كۇشتى ورگانداردىڭ قىزمەتىن دۇرىس اتقارۋى ءۇشىن وتە كەرەك. ايتالىق، تەمىر — قاننىڭ قىزىل تۇيىرشىكتەرى (گەموگلابين)، ال كوبالت — ۆيتامين ۆ1، سينك ينسۋلين (ۇيقى بەزىنىڭ گورمونى) قۇرامىنا كىرەدى. ءاربىر ادامنىڭ ورگانيزمى — دۇرىس قىزمەت اتقارۋى ءۇشىن تاماقپەن، سۋمەن قوسا تاۋلىگىنە 200 مگ يود الۋعا ءتيىس. تابيعاتتىق ورتادا يود از بولسا، ادام مەن حايۋاناتتار ورگانيزمىنىڭ مۇكتاجى وتەلمەيدى. مۇنىڭ سالدارى حالىقتى جانە حايۋاناتتاردى جاپپاي جەمساۋ اۋرۋىنا ۇشىراتادى. القىم بەزىنىڭ (ششيتوۆيدنايا جەلەزا) ۇلكەيۋى اۋرۋدىڭ كوزگە تۇسەرلىك سىرتقى بەلگىسى بولادى.

كالقان بەزى— ىشكى سەكرەسيا بەزدەرىنىڭ باستىسى. ول ورگانيزم ءۇشىن ماڭىزى كۇشتى گورمون (تيروكسين) شىعارىپ تۇرادى. وسى بەز وزىنە ءتان مىندەتىن ويداعىداي ورىنداۋى ءۇشىن كۇنىنە كورسەتىلگەن مولشەردە ورگانيزمگە يود كەرەك. يود ورگانيزمگە وسى شامادان كەم كەلسە، القىم بەزى سول كەمىستىكتى سەزدىرمەۋ ءۇشىن قورعانىش كۇشىن جاڭا جاعدايعا يكەمدەتۋ رەاكسياسىن تۋعىزادى. ياعني القىم بەز (زوب) تۇتاستاي نەمەسە تۇيىندەنىپ ۇلكەيە باستايدى. تابيعي، ساۋ كەزىندە ونىڭ سالماعى 25—30 گ. بولسا، اۋىرعاندا ۇلكەيىپ 1000 گرامعا دەيىن وسەدى. بۇل اۋرۋ بەلگىلى ءبىر جەردىڭ ەرەكشەلىگىنە ءتان بولعاندىقتان ونى عىلىمدا ەندەميالىق (ەندەموس — گرەك ءسوزى، بىزشە — جەرگىلىكتى) جەمساۋ دەيدى.

زوب اۋرۋى قالاي بىلىنەدى؟ بەلگىلى ءبىر مولشەرگە دەيىن وسكەن بەز كورشى ورگانداردى زاقىمدايدى. كەڭىردەكتى قىسادى، تىنىستى تارىلتادى، وڭەشتى قىسىپ، تاماق جۇتقاندا تۇيىلتەدى، مويىن نەرۆتەرى مەن قان تامىرلاردى قىسىپ ۇنەمى اۋىرتادى، قان اينالىمىن بۇزادى. جەمساۋدىڭ جاعىمسىز اسەرى، تەك كورشى ورگاندارعا تيگىزگەن زاردابىمەن بىتپەيدى، ول كوبىنەسە جالپى ورگانيزمدى السىرەتەدى. كالقان بەزى (زوب) ارەكەتىنىڭ ورشۋىنە، ياكي ونىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى ونىڭ اۋرۋى دا ەكى تۇردە كەزدەسەدى. ەگەر بەزدىڭ ارەكەتى ورشىسە، ونىڭ شىعارعان گورمونى قان القابىنا وتە كوپ وتەدى. بۇل سەكىلدى اۋرۋدا الدىمەن نەرۆ جۇيەسى بۇزىلادى. ادام كەيىگىش كەلەدى، تەز شارشايدى، ۇيقىسى قاشادى جۇرەك قاتتى سوعىپ، ەنتىگۋ، قان قىسىمى ارتۋ سەكىلدى جۇرەك جانە قان تامىر جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋى ءجيى كەزدەسەدى. مۇنى جەمساۋدىڭ اسقىنعان ءتۇرى گيپەرتيرەوز دەپ ءبىلۋ كەرەك.

بازەدوۆ اۋرۋى. قالقان بەزىنىڭ قىزمەتى قاتتى بۇزىلعاندا جەمساۋدىڭ جالپى ورگانيزمدى ۋلاندىراتىن تيرەوتوكسيكوز ءتۇرى، ياعني بازەدوۆ اۋرۋى باستالادى. مۇنداي كەزدە القىم بەزىنىڭ گورمونى قانعا كوپ ءوتىپ، نەرۆ جۇيەسىن كۇيرەتەدى. بۇل اۋرۋ كەيدە كۇتپەگەن جەردەن، كوبىنەسە قايعى-قاسىرەتتەن كەيىن باستالادى. ونداي ادام اشۋشاڭ، وكپەلەگىش كەلەدى، قيت ەتسە جىلايدى، ۇيقىسى قاشادى، جۇرەگى شانشىپ اۋىرادى. مۇنداي كەزدە ادامنىڭ تامىرى ساۋ كەزىندە مينۋتىنا 72 رەت سوقسا، ەندى 100—120، ءتىپتى 150-گە دەيىن سوعادى. قول-اياقتارى دارمەنسىزدەنەدى، باسقىشپەن جوعارى كوتەرىلگەندە، نەمەسە ماشيناعا مىنگەندە بۇلشىق ەتتەرى تالىپ، تەز شارشايدى.

ءسويتىپ، بازەدوۆ اۋرۋىندا نەرۆ جۇيەسى قوزعىش كەلەدى. اۋرۋ ادام سوزشەڭ بولادى جانە ۇنەمى اسىعىپ جۇرەدى، قولى قالتىراپ جازا المايدى، ءتىپتى تۇيمەلەرىن اعىتىپ، تۇيمەلەۋدىڭ ءوزى دە قيىن بولادى. اۋرۋ ادام ىستىقتى كوتەرە المايدى، تەرشەڭ بولادى، دەنە قىزۋى كوبىنەسە كەشقۇرىم 37،1—37،3 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلەدى، كەيدە قان قىسىمى كوتەرىلەدى. اۋرۋ اسقىنعاڭدا ەكى كوزى ۇياسىناڭ شىعىپ بادىرايىپ تۇرادى، كىرپىگى سيرەك قاعىلادى،: كور جانارى وزگەرىپ، اينەكتەي جالتىراپ تۇرادى.

تۇماۋ-سۇزەك، باسپا جانە جوعارعى تىنىس جولىنداعى بولاتىن جۇقپالى اۋرۋلاردان كەيىن دە القىم بەزى قاتتى قابىنادى، سونىڭ سالدارىنان بەزدىڭ ارەكەتى بۇزىلىپ، تيرەوتوكسيكوز اۋرۋى باستالادى. وتە از مولشەردە بەرىلگەن يود بەزدىڭ ورشىگەن ارەكەتىن باساتىندىقتان، تيرەوتوكسيكوزدى ەمدەۋگە يودتى مول پايدالانادى. ال يودتى ءتيىستى مولشەرىنەن مول ىشسە، ول بەزدىڭ ورشىگەن ارەكەتىن تەجەۋ ورنىنا قايتا ونى قوزدىرا ءتۋسىپ، گورمون ءوندىرۋىن كۇشەيتەدى، ءسويتىپ ادامدى «يودتىق-بازەدوۆ» دەپ اتالاتىن اۋرۋدىڭ قاتتى تۇرىنە ۇشىراتادى. سوڭعى 15 جىل ىشىندە تيرەوتونىرىزگە قارسى جاڭا پرەپارات قولدانىلا باستادى. ونى مەتيلتيوۋراسيل دەيمىز. بۇل ءدارى بەلگىلى ءبىر مولشەردە القىم بەزىنىڭ گورمون ءوندىرۋىن باسادى، ونى قالپىنا. تۋسىرۋگە كومەكتەسەدى. ەگەر ونىڭ مولشەرى نورمادان كوبىرەك بەرىلسە، ءتىپتى گورموندى شىعارماي دا قويادى. مۇنداي جاعدايدا ورگانيزم تيرەوتوكسينمەن ۋلانبايدى، ادام ءتاۋىر بولادى، ءتىپتى جازىلىپ تا كەتەدى. ءبىراق تيرەوتوكسيكوزدى مەتيلتيوۋراسيلمەن ەمدەگەندە ادامدى مۇقيات باقىلاپ تۇرعان ءجون، ويتكەنى كەيدە ول قاننىڭ اق تۇيىرشىكتەرىنە (لەيكوسيت) اسەر ەتەدى.

اسقىنعان ەسكى تيرەوتوكسيكوزدە دارى-دارمەك اۋرۋعا جاردەم بەرمەيدى. وندا ادامدى تەك وپەراسيامەن ەمدەۋ كەرەك. ۇلكەيگەن القىم بەزىنىڭ (زوب) كوبىن حيرۋرگيالىق ادىسپەن كەسىپ الۋ ادامدى ولىمنەن قۇتقارادى. ال القىم بەزىنىڭ (زوب) ارەكەتى تومەندەسە (گيپوتيرەوز) قان قىسىمى دا تومەندەيدى: جۇرەك ساۋ كەزىندە مينۋتىنا 70— 80 رەت سوقسا، ەندى ول 40—50-اق سوعادى، اۋرۋ ادامنىن تەرىسى قۇرعاق، تۇلەگىش كەلەدى، ءارى ءتۇسى سارعىشتانادى. ادام توپاستانادى، ءتىپتى وڭاي ەسەپتى ۇزاق ويلاپ، قينالىپ شىعارادى. ەگەر جەمساۋ ىشتەن پايدا بولسا، بالالاردىڭ بويى ناشار وسەدى، ءجوندى ەت المايدى، اقىرى اۋىر حالگە ۇشىرايدى. گيپوتيرەوزدىق جەمساۋدىڭ كەيبىر بەلگىلەرى القىم بەزىنىڭ ميكسەدەما (جالقىق دومبىقبا) اۋرۋىنىڭ تۇرلەرىنە ۇقسايدى. ءبىراق بۇل اۋرۋ دەنەدە يود كەمىستىگىنە بايلانىستى ەمەس.

ميكسەدەما اۋرۋى. بۇل اۋرۋ دا القىم بەزىنىڭ (زوب) زاقىمدانۋ سالدارىڭان نەمەسە ونىڭ ءبىر كەمششىلىتىنەن بولادى. الدىمەن ادامنىڭ قاباعى، بەتى ءىسىنىپ دومبىعادى، ۇرتى سالبىراپ، ەرىندەرى كونتيىپ، ءتىلى ۇلكەيىن كەتەدى، داۋىسى قارلىعادى، شاشى مەن كاسى سيرەيدى. ورتالىق نەرۆ جۇيەسى زاقىمدانعاندىقتان اۋرۋدىڭ اقىل-ەسى كەميدى. مۇنداي ادامنىڭ جۇرگىسى كەيمەي، جاتا بەرگىسى كەپ تۇرادى. اۋرۋ ادامنىڭ كوبى مەڭزەڭ بولىپ، ۇيقىشىل كەلەدى، اسقا تابەتى كەمىن جانە ءىشى ءجيى قاتادى. بالانىڭ بويى شابانداپ وسەدى، تەرىسى تۇلەپ، تىستەرى ءبىر قالىپتى وسپەيدى. ميكسەدەما اۋرۋى ەرتەدە ءۇمىت كۇتتىرمەيتىن. حالىق ونداي اۋرۋلاردى اقىماق، جىندى دەپ بىلەتىن. سوڭعى كەزدە بۇل اۋرۋدىڭ دا ەمى تابىلدى. ونى كەپتىرىپ، ۇنتاعان قالقان بەزى نەمەسە ودان الىنعان تيرەويدين پرەپاراتىمەن قاداعالاپ ەمدەسە جازىلاتىنى دا انىقتالدى.

ميكسەدەمانىڭ ەمى جەمساۋدى حيرۋرگيالىق جولمەن ەمدەي باستاعاننان كەيىن عانا تابىلدى. ويتكەنى اۋىرعان القىم بەزدى تۇتاستاي العاندا نەمەسە ورگانيزم قاجەتىن وتەۋگە شاماسى جەتپەيتىن ويىن شامالى بولىگىن عانا قالدىرعاندا ميكسەدەما اۋرۋى شىققاندى. سوندىقتان زامانىمىزدا وپەراسيادان كەيىن ميكسەدەما اۋرۋى كەزدەسپەيدى. قازىرگى كەزدە ميكسەدەمانىڭ تولىق جازىلاتىنىن دۇنيە جۇزىلىك ادەبيەت جازىپ وتىر. گەك قالقان بەز تيروكسينى ورگانيزم مۇقتاجىن تولىق وتەي المايتىندىقتان ونى تيرەويدين تۇرىندە اۋرۋ ادامعا كۇنبە-كۇن بەرىپ تۇرعان ءجون.

جاڭا باستالعان جەمساۋدى ەمدەپ جازۋ دا، ودان الدىن الا ساقتانۋ دا قيىن ەمەس. ول ءۇشىن ورگانيزمگە كەرەكتى يود ءتيىستى مولشەرىندە جەتكىزىلىپ تۇرسا بولعانى. ونىڭ مولشەرى ىلگەرىدە كورسەتىلگەندەي وتە از. اۋرۋ اسقىنعان جاعدايدا ادامدى ارناۋلى اۋرۋحاناعا سالىپ، ەمدەگەن ءجون. قاجەت بولسا، وسكەن بەزدىڭ ءبىر قاتارىن حيرۋرگيالىق ادىسپەڭ سىلىپ الادى. ءبىرقاتار ەلدە قەيبىر ازىق-تۇلىكتەن، اسىرەسە تەڭىز تۇبىندە وسەتىن وسىمدىكتەن جاسالعان تاعام جەمساۋدىڭ ءوسۋىن توقتاتاتىنى بايقالدى. ءتىپتى، ەرتەدە حالىق مەديسيناسىندا كوپتەگەن تەڭىز ءشوبىنىڭ كۇلىن شەمساۋعا قارسى پايدالانعانى بەلگىلى. ءسويتىپ تەڭىز ءشوبىن تاماققا قوسا پايدالانۋ يودتى تۇڭعىش رەت پايدالانۋ بوپ شىقتى. ەندەميالىق جەمساۋدان ساقتانۋدىڭ عىلىمعا سۇيەنگەن ششارالارى تەك ۇستىمىزدەگى عاسىردا عانا ىسكە اسا باستادى. بۇل شارالار قيىن ەمەس. قادىمگى تاماققا سالاتىن تۇزعا يودتىق كالييدەن ازداپ قوسادى، ياعني 100 كگ تۇزگا 2،5 گ يودتى كاليي قوسىلادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وتىزىنشى جىلداردان باستاپ ەندەميالىق جەمساۋ بولاتىن ايماقتاردى مەكەندەيتىن حالىقتىڭ اسقا پايدالاناتىن تۇزدارى وسى ادىسپەن ۋىتتالىپ كەلەدى. بۇل تۋرالى ارناۋلى قاۋلى دا بار. تازالىق دارىگەرلەرى يودتانعان تۇزداردىڭ ساپاسىن جانە حالىققا مەزگىلىندە جەتكىزىلۋىن قاداعالاپ تۇرادى.

ەندەميالىق جەمساۋى بار اۋدانداردا بۇل اۋرۋمەن جوسپارلى تۇردە كۇرەسەتىن ارناۋلى ديسپانسەرلەر جۇمىس ىستەيدى. ولار يودتانعان تۇزدى حالىق تۇرمىسىنا كەڭ ەنگىزدى جانە باسقا دا الدىن الا ساقتانۋ شارالارىن كەڭ جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە ەلىمىزدە جەمساۋ اناعۇرلىم ازايدى. جەمساۋعا بەيىم اۋدانداردا دارىگەرلەر حالىققا انتيسترۋمين ءدارىسىن جاپپاي ىشكىزىپ كەلەدى. ونىڭ قۇرامىندا يودتى كاليي مەن قانت بار. وسى تابلەتكا ورگانيزمگە جەتپەگەن يود كەمىستىگىن تولىق وتەپ وتىرادى. ەرەسەك ادامدار اپتاسىنا وسى تابلەتكانىڭ ەكەۋىن ىشسە، 14 جاسقا دەيىنگى بالالارعا اپتاسىنا ءبىر تابلەتكا بەرىلەدى. يودى بار باسقا دا دارىلەردى دارىگەرسىز قابىلداۋعا بولمايدى. كەيبىر اۋرۋلار وزدىگىنەن يود تۇندىرماسىنان كۇنىنە بىرنەشە تامشى ىشەدى. ارينە، مۇنىڭ جارامسىز سالدارى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان يودتانعان تابلەتكا نەمەسە پيليۋليا تۇرىندەگىسىن پايدالانعان دۇرىس. اۋرۋدان ساقتانۋدىڭ تاعى ءبىر شارتى-كوپشىلىكتىڭ جانە جەكە باستىڭ تازالىعىن ساقتاي ءبىلۋ، تاماقتى ءار ءتۇرلى جانە قۇنارلى ەتىپ ءىشۋ. عىلىمنىڭ زەرتتەۋ ناتيجەسىنە قاراعاندا تىرشىلىككە كەرەكتى يودتىڭ 60 پروسەنتى ورگانيزمگە وسىمدىكتەن جاسالعان ازىقتان، 32 پروسەنتى ەت پەن بالىقتان، تەك 8 پروسەنتى سۋ مەن اۋادان كەلەتىنى انىقتالدى. مالدىڭ ەت-سۇتىنە قاراعاندا يودقا وسىمدىك تاعامدارى باي. سوندىقتان ەندەميالىق جەمساۋى بار اۋدانداردىڭ حالقىنا وسىمدىك تاعامىن جيىرەك پايدالانۋدى قوسامىز. ارينە، ەت، ءسۇت تاعامدارىنىڭ ورگانيزم ءۇشىن قۇندى ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. بالىقتا يود كوپ. سوندىقتان جەمساۋى بار جەردە كۇندەلىكتى تاماقتا كونسەرۆى دا بولۋى كەرەك. مۇزداتقان بالىقتار دا پايدالى. تاماق رەجيمىن دۇرىس ساقتاماۋ، گيگيەنالىق ءتارتىپتى بۇزۋ ورگانيزمنىڭ كورعانىش ارقاۋىڭ بوساتادى، ءسويتىپ يود كەمىستىگىن كۇشەيتەدى. ونى جادىڭىزدان شىعارماڭىز.

---