InfoHub Logo

ەكوجۇيەنىڭ قۇرىلۋ زاڭدىلىقتارى.

 

ماقساتى: ستۋدەنتتەرگە ەكوجۇيە جايلى تۇسىنىك بەرۋ. ەكوجۇيەدەگى ەنەرگيا اعىنى جانە حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ اينالىمى،  تەرموديناميكانىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى زاڭى، 1% ەرەجەسى جانە ليندەماننىڭ 10 % ەرەجەسى، بىرلەستىكتىڭ تروفيكالىق قۇرىلىمى (پرودۋسەنتتەر، كونسۋمەنتتەر، رەدۋسەنتتەر)، قورەكتىك تىزبەكتەر، قورەكتىك دەڭگەيلەر، قورەكتىك تورلار، ەكولوگيالىق پيراميدالار (ساندار، بيوماسسا، ەنەرگيا)، ەكوجۇيەنىڭ ونىمدىلىگى (ءبىرىنشى رەتتىك جانە ەكىنشى رەتتىك)، ەكوجۇيەلەردىڭ تۇراقتىلىعى مەن تۇتاستىعى، ەكوجۇيە تۇراقتىلىعىنىڭ مەحانيزمى جايلى ءبىلىم بەرۋ.

 

جوسپار:

1.ەكوجۇيە تۇسىنىگى

2.ەكوجۇيەدەگى زات اينالىم

3.ەكوجۇيەنىڭ قورەكتىك قۇرىلىمى

4. ەكوجۇيەلەردىڭ ونىمدىلىگى

4.ەكولوگيالىق پيراميدالار

5.ەكولوگيالىق سۋكسەسسيالار

 

نەگىزگى تۇسىنىكتەر: ەنەرگيا اعىنى، زاتتار اعىنى، ەكولوگيالىق پيراميدا، كليماكستى بىرلەستىك، سۋكسەسسيا، گەترەوتروفتار، اۆتوتروفتار، ميكسوتروفتار، نەكروتروفتار، بيوتروفتار، ساپروتروفتار، قورەكتىك قۇرىلىم،

 

بيوسەنوزداعى ءتىرى ورگانيزمدەر تەك بىر-بىرىمەن بايلانىسىپ، عانا قويماي، ءولى تابيعاتپەن دە بايلانىستا بولادى. بۇل  بايلانىستار زاتتار جانە ەنەرگيا ارقىلى ىسكە اسادى.

ءتىرى ورگانيزمدەرگە كەرەكتى قورەك، سۋ، وتتتەگىنىڭ كەلۋى –بۇل قورشاعان ورتادان كەلەتىن زاتتار اعىنى. كلەتكالار مەن ورگانيزمدەردىڭ جۇمىسى ءۇشىن قاجەتتى ەنەرگيا قورەكتىڭ قۇرامىندا بولادى. وسىمدىكتەر كۇن ساۋلەسىنىڭ ەنەرگياسىن تىكەلەي قابىلداپ، ونى ورگانيكالىق قوسىلىستاردا جيناقتايدى. كەيىن ول ەنەرگيا  بيوسەنوزدا قورەكتىك قاتىناستار ارقىلى تارالادى.

ەنەرگيا الماسۋى مەن زاتتار اعىنى – ءتىرى ورگانيزمدەر ارقىلى زات الماسۋ پروسەسىندە وتە جوعارى دارەجەدە جۇرەدى. مىسالى، ادام ءوزىنىڭ ومىرىندە ونداعان توننا قورەك پەن سۋ پايدالانادى، ال وكپە ارقىلى بىرنەشە ملرد. ليتر اۋا جۇتادى. كوپتەگەن ورگانيزمدەر ورتامەن قارقىندى قارىم-قاتىناستا بولادى. وسىمدىكتەر وزدەرىنىڭ ماسساسىنىڭ ءاربىر گرامىن قۇراۋ ءۇشىن 200-800 گ سۋ جۇمسايدى. وسىمدىكتەر فوتوسينتەز ءۇشىن قاجەت زاتتاردى توپىراقتان، سۋ مەن اۋادان الادى.

ەگەر ءبىزدىڭ پلانەتامىزدا بۇگىنگى تاڭدا 7 ملرد ادام، 800 مىڭ ءتۇر وسىمدىكتەردىڭ ملرد-عان وسوبتارى مەن جانۋارلاردىڭ 1،5 ملن ءتۇرىن قۇرايتىن بىرنەشە ملرد-عان وسوبتاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تىرشىلىگىنە قاجەتتى قورەكتىك زاتتار مەن سۋ جانە اۋانى ەسەپتەگەندە، وتە ۇلكەن سان مولشەرى شىعادى.

تىرشىلىك ءۇشىن قاجەت ءتىرى دەنەدەگى قورلاردىڭ بەيورگانيكالىق الەمنەن كەلەتىن زاتتار اعىنى –وسىنداي قارقىندىلىقپەن جۇمسالسا، وندا بيوگەندى ەلەمەنتتەر جەردە الدەقاشان تاۋسىلعان بولار ەدى. ءبىراق تىرشىلىك توقتالعان جوق جانە توقتالمايدى دا، ويتكەنى بيوگەندى ەلەمەنتتەر ورگانيزمدەردەن قورشاعان ورتاعا ۇنەمى قايتا ورالىپ وتىرادى. وسىمدىكتەر سينتەزدەگەن ورگانيكالىق زاتتاردىڭ ىدىراۋى تۇرلەر اراسىنداعى قورەكتىك قاتىناستار ناتيجەسىندە بيوسەنوزدا ىسكە اسادى. اقىر سوڭىندا وسى قوسىلىستار وسىمدىكتەر قايتادان پايدالاناتىن ەلەمەنتتەر مەن زاتتارعا دەيىن ىدىراتىلىپ، ناتيجەسىندە بيولوگيالىق زات اينالىم جۇزەگە اسادى.

سونىمەن بيوسەنوز-كۇردەلى جۇيەنىڭ بولىگى بولىپ تابىلادى. بيوسەنوز قورشاعان ورتامەن زاتتىق-ەنەرگەتيكالىق بايلانىسسىز تىرشىلىك ەتە المايدى.

زات اينالىمدى قولدايتىن، كەز كەلگەن ءتىرى ورگانيزمدەر مەن بەيورگانيكالىق كومپونەنتتەر جيىنتىعى –ەكولوگيالىق جۇيە نەمەسە ەكوجۇيە دەپ اتالادى. 

تابيعي ەكوجۇيەلەر ءارتۇرلى كولەمدە جانە كەڭىستىكتە ورنالاسادى: ورگانيزمدەر تىرشىلىك ەتەتىن كىشكەنە شالشىق، مۇحيت، شالعىن، توعاي، تايگا، دالا- بۇلاردىڭ بارلىعى ءارتۇرلى ماسشتابتاعى ەكوجۇيەنىڭ مىسالدارى. كەز كەلگەن ەكوجۇيە ءتىرى بولىگى بيوسەنوزدان جانە ونى قورشاعان ءتىرى ەمەس تابيعاتتان تۇرادى. ۇساق ەكوجۇيەلەر جالپى جەر ەكوجۇيەسىنە دەيىنگى ءىرى ەكوجۇيەنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. ءبىزدىڭ پلانەتامىزداعى جالپى بيولوگيالىق زات اينالىم كوپتەگەن جەكە زاتتاردىڭ قارىم قاتىناسىنان قۇرالادى.

ەكوجۇيە زات اينالىمدى تەك ءتورت قۇرامدى بولىگى بولعان جاعدايدا عانا قامتاماسىز ەتە الادى. ولار: بيوگەندى ەلەمەنتتەر قورى، كونسۋمەنتتەر، پرودۋسەنتتەر جانە رەدۋسەنتتەر.

ەكوجۇيەدەگى ونىمدىلىك پيراميداسى جانە ەنەرگيا اعىنى

پرودۋسەنتتەر - كۇن ەنەرگياسىن پايدالاناتىن جاسىل وسىمدىكتەر نەمەسە ورگانيكالىق زاتتاردى بيوگەندى ەلەمەنتتەردەن قۇرايتىن جاسىل وسىمدىكتەر. ولار (العاشقى ءونىمدى وندىرۋشىلەر) اۆتوتروفتى ورگانيزمدەر، ياعني ءبىزدىڭ پلانەتامىزداعى بۇكىل ءتىرى الەمدى ورگانيكالىق زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەتىن جاسىل وسىمدىكتەر الەمى.

كونسۋمەنتتەر- وسىمدىكتەر سينتەزدەگەن ورگانيكالىق زاتتاردى جاڭا فورماعا اينالدىراتىن تۇتىنۋشىلار، ياعني ولار (لاتىنشا-«consumo»-تۇتىنامىن) پرودۋسەنتتتەر جاساعان ورگانيكالىق زاتتاردى پايدالانتىن گەتەروتروفتى  ورگانيزمدەر. بۇلارعا جانۋارلار، كوپتەگەن ميكروورگانيزمدەر، كەيبىر ناسەكوم قورەكتى وسىمدىكتەر جاتادى. 1ء-شى قاتار كونسۋمەنتتەرى-وسىمدىك قورەكتى، 2ء-شى قاتار كونسۋمەنتتەرى-جىرتقىش جانۋارلار بولىپ تابىلادى.

رەدۋسەنتتەر- ورگانيكالىق قوسىلىستاردى مينەرالدى قوسىلىستارعا دەيىن ىدىراتاتىن ورگانيزمدەر، ياعني ولار (لاتىنشا «reduceus، reducentis» - قالپىنا كەلتىرۋشىلەر، دەسترۋكتور) ورگانيكالىق زاتتاردى ىدىراتاتىن جانە ولاردى باسقا ورگانيزمدەر يگەرەتىن بەيورگانيكالىق زاتتارعا اينالدىراتىن اعزاار. رەدۋسەنتتەر بيولوگيالىق زات اينالىمنىڭ سوڭعى زۆەنولارى. ولاردىڭ قاتارىنا ساڭىراۋقۇلاقتار، باكتەريالار، سونىمەن قاتار وسىمدىكتەر جانە جانۋارلاردىڭ ءولى قالدىقتارىن وڭدەيتىن كەيبىر ۇساق تۇرلەر جاتادى.

زاتتار ۇزدىكسىز ەكوجۇيەنىڭ ءارتۇرلى زۆەنولارىندا اينالىمعا تۇسەدى جانە جەر بەتىندە 4 ملرد جىل تىرشىلىكتىڭ ۇزدىكسىز ءجۇرۋ سەبەبى، زات اينالىم پروسەسىنىڭ تۇراقتى جۇزەگە اسۋىندا. بۇنىڭ نەگىزىن بيوسەنوزداعى ورگانيكالىق قورەكتىك بايلانىستارى مەن وسىمدىكتەردىڭ فوتوسينتەزى قۇرايدى، ءبىراق بيولوگيالىق زاتتار اينالىمى تەك زاتتار ارقىلى عانا ەمەس، ول سونىمەن قاتار ورگانيزمدەردىڭ ءىس ارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى. ال كەز كەلگەن تىرشىلىك تۇراقتى ەنەرگيانى قاجەت ەتەدى. ءتىرى دەنەنى قۇراۋعا بىرنەشە قايتا پايدالانىلاتىن حيميالىق ەلەمەنتتەردەن ەرەكشەلىگى جاسىل وسىمدىكتەرمەن ۇستالاتىن كۇن ساۋلەسىنىڭ ەنەرگياسىن ورگانيزمدەر شەكسىز پايدالانا المايدى.

 

1 جانە 1ا- جىلتىر قوڭىز جانە ونىڭ دەرناسىلى، 2 جانە 2 ءا-بۇعى-قوڭىز جانە ونىڭ دەرناسىلى، 3 جانە زا- ۇلكەن ەمەن قوڭىزى جانە ونىڭ دەرناسىلى، 4 جانە 4ا- ءيىستى اعاش قاجاۋشى جانە ونىڭ دەرناسىلى، 5- جالپاق قىزىل قوڭىز، 6-كوڭ قۇرتى، 7- قارا قۇمىرسقا، 8-ەسەكقۇرت، 9- جاۋىن قۇرتى.

ەكولوگيادا ەنەرگيا مەن زاتتار اينالىمى اۆتوتروفتىلارعا سىرتتان ەنەرگيا مەن زاتتاردىڭ بەرىلۋى، تاسىمالدانۋى رەتىندە جانە قورەكتىك تىزبەك بويىنشا ورگانيزمدەردەن ءبىر قورەكتىك دەڭگەيدەن ەكىنشىسىنە ءوتۋى رەتىڭدە قاراستىرادى.

ەنەرگيا اعىنى - بۇل ورگانيكالىق قوسىلىستاردىڭ حيميالىق بايلانىستار تۇرىندە ءبىر دەڭگەيدەگى ورگانيزمنەن ەكىنشىسىنە ەنەرگيانىڭ اۋىسۋى.

زاتتار اعىنى - پرودۋسەنتتەردەن رەدۋسەنتتەرگە زاتتاردىڭ حيميالىق ەلەمەنتتەر مەن ولاردىڭ قوسىلىستارى تۇرىندە بەرىلۋى جانە ءارى قاراي حيميالىق رەاكسيالار ارقىلى ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ قاتىسۋىنسىز زاتتاردىڭ پروسەستەرگە قايتا كەلۋى.

زات اعىنى تۇيىق سيكلدە وتەدى، سوندىقتان ول زات اينالىم دەپ اتالادى. زاتتار ۇزدىكسىز ەكوجۇيەنىڭ ءارتۇرلى زۆەنولارىندا اينالىمعا تۇسەدى جانە بارلىق ۋاقىتتا قايتادان زات اينالىمعا ءتۇسۋى مۇمكىن، ال ەنەرگيا ءبىر رەت عانا پايدالانىلادى.

ەكوجۇيەدەگى  ەنەرگيا  مەن  زاتتار  تاسىمالدانۋ سىزبانۇسقاسى

ەنەرگيانىڭ   ءبىر   جاقتى   كەلۋى- تابيعاتتىڭ   ماڭىزدى قۇبىلىسى. بۇل پروسەستى فيزيكا زاڭدارىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. بۇل زاڭ بويىنشا ەنەرگيا ءبىر تۇردەن باسقا تۇرىنە (قورەكتىڭ حيميالىق ەنەرگياسى) اۋىسا الادى، ءبىراق ەنەرگيا ەشۋاقىتتا قايتادان جاسالمايدى.

تەرموديناميكانىڭ 2ء-شى زاڭى بويىنشا ەنەرگيا ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە اينالعاندا، ياعني جۇمىس كەزىندە ەنەرگيا جىلۋلىق تۇرىنە ءوتىپ، قورشاعان ورتاعا تارالادى. كلەتكالار مەن ورگانداردىڭ كۇردەلى جۇمىسى ورگانيزمنەن ەنەرگيانىڭ شىعىندالۋى ارقىلى ورىندالادى. زات اينالىمنىڭ ءاربىر سيكلى ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ بەلسەندىلىگىنە بايلانىستى، جاڭا ەنەرگيانىڭ قاتادان ءتۇسۋىن بارلىق ۋاقىتتا تالاپ ەتەدى.

كۇن ساۋلەسىنىڭ ەنەرگياسى. كۇن جەردەگى بارلىق ەنەرگيانىڭ بىردەن ءبىر تابيعي كوزى، ءبىراق كۇن ساۋلەسىنىڭ جەر بەتىنە تۇسكەن ەنەرگيانىڭ بارلىعىن ورگانيزمدەر تولىق پايدالانا المايدى. جاسىل وسىمدىكتەرگە تۇسەتىن كۇن ساۋلەسى اعىنىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى فوتوسينتەز كەزىندە سىڭىرىلەدى جانە سىڭىرگەن ەنەرگيانىڭ از بولىگى (1/100-1/10 دەيىنگى) بيوحيميالىق ەنەرگيا تۇرىندە جيناقتالادى. كۇن ەنەرگياسىنىڭ كوپ بولىگى بۋلانۋعا جۇمسالىپ، جىلۋ تۇرىندە جوعالادى. سونىمەن، پلانەتاداعى تىرشىلىك تۇراقتى زات اينالىم مەن كۇن ەنەرگياسىنىڭ اعىنىنا بايلانىستى.

بيوسەنوزداعى ورگانيزمدەردىڭ ءىس ارەكەتتەرىنىڭ بۇزىلۋى ەكوجۇيەدەگى زات اينالىمنىڭ كۇردەلى وزگەرىستەرىنە اكەلەدى. بۇل توپىراق قۇنارلىعىنىڭ كەمۋى، تومەندەۋى، وسىمدىك ءونىمىنىڭ تومەندەۋى، جانۋارلاردىڭ ءوسۋى مەن ءونىمنىڭ تومەندەۋى جانە تابيعي ورتانىڭ بىرتىندەپ بۇزىلۋى سياقتى ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى.

قورەكتىك تىزبەكتەر.  قورەكتىك تورلار

بيوسەنوزدا قورەكتىك تورلار - جاسىل وسىمدىكتەر جيناقتاعان ەنەرگيا مەن زاتتاردى بىر-بىرىنە بەرەتىن ورگانيزمدەردىڭ كوپتەگەن قىسقا قاتارلارىنان تۇرادى. ءاربىر الدىڭعى ءتۇر كەلەسىگە قورەك بولاتىن مۇنداي قاتارلار - قورەكتىك تىزبەك، ال قورەكتىك تىزبەكتىڭ بولەك زۆەنولارى - قورەكتىك دەڭگەي دەپ اتالادى. قورەكتىك تىزبەك ءارقاشان وسىمدىكتەن نەمەسە ولاردىڭ قالدىقتارىنان باستالادى 

. وسىمدىك-شەگىرتكە-باقا-جىلان-قارشىعادان قۇرالعان قورەكتىك تىزبەك پيراماداسى

1ء-شى قورەكتىك دەڭگەي، ياعني جاسىل وسىمدىكتەر –پرودۋسەنتتەر، ياعني شوپقورەكتى جانۋارلار- ءى-شى رەتتىك كونسۋمەنتتەردى    قۇرايدى.     ال    شوپقورەكتى    جانۋارلارمەن قورەكتەنەتىن 1ء-شى رەتتىك جىرتقىش 3ء-شى قورەكتىك دەڭگەيدى، ياعني 2ء-شى رەتتىك كونسۋمەنتتەر دەڭگەيىن؛ سول سياقتى 2 رەتتىك جىرتقىشتار 4ء-شى قورەكتىك دەڭگەيدى، ياعني 3ء-شى رەتتىك كونسۋمەنتتەر دەڭگەيىن تۇزەدى

قورەكتىك تىزبەكتەگى ورگانيزمدەردىڭ قارىم قاتىناسىنىڭ مىسالى رەتىندە ارالاس ورماندى قاراستىرۋعا بولادى.

ورمان وسىمدىكتەرى جانۋارلار قورەگىنىڭ كوزى بولاتىن نەگىزگى بيوماسسانى وندىرەدى (سينتەزدەيدى). اعاشتاردىڭ جاس قابىقتارىمەن مەن بۇرشىكتەرىمەن قورەكتەنەتىن بۇعى قۇرامىندا ەنەرگيا جيناقتالعان ورگانيكالىق زاتتاردى العاش تۇتىنۋشىلار. بەلسەندىلىكتىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرى ەنەرگيانىڭ شىعىندالۋىنا سوقتىرادى، ءبىراق جانۋارلار ورگانيزمىندە جۇمسالاتىن ەنەرگيامەن سالىستىرعاندا ونىڭ جيناقتالعان مولشەرى اناعۇرلىم ارتىق بولادى. ءوز دەنەسىندە وسىلاي ەنەرگيانى جيناقتاعان بۇعى كەلەسى تۇتىنۋشىعا ەنەرگيا مەن قورەكتىك زاتتىڭ كوزى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. بۇعىنى جەگەن قاسقىر ەنەرگيا، قورەك زاتقا يە بولادى. قاسقىر ولگەن كەزدە، ەنەرگيانىڭ كوپ مولشەرى توپىراققا تۇسەدى. توپىراقتاعى باكتەريالار مەن رەدۋسەنت-ساڭىراۋقۇلاقتار – ىدىراتۋشىلار - وسىمدىكتەرگە قاجەتتى مينەرالدى زاتتارعا اينالدىرا وتىرىپ، ولەكسەنى ىدىراتادى. جاسىل وسىمدىكتەر، بۇعى، قاسقىر، باكتەريالار مەن ساڭىراۋقۇلاقتار ەنەرگيا اعىنى جۇرەتىن قورەكتىك تىزبەكتى قۇرايدى.

قورەكتىك تىزبەكتى ەكى تيپكە بولۋگە بولادى: جايىلىمدىق تىزبەك جاسىل وسىمدىكتەن باستالىپ، ودان ءارى جايىلىمداعى فيتوفاگتارعا، سونان سوڭ جىرتقىشتارعا جالعاسادى، ياعني وسىمدىكتەردەن شوپقورەكتى جانۋارلار ارقىلى ەنەرگيانىڭ اعىنى جۇزەگە اساتىن تىزبەك جايىلىمدىق قورەكتىك تىزبەك دەپ اتالادى.

ال دەتريتتىك تىزبەكتەر ءولى ورگانيكالىق  زاتتاردان دەتريتوفاگتارعا، ودان جىرتقىشتارعا جالعاسادى. مىسالى، جايىلىمدىق تىزبەك: جاسىل وسىمدىك→ شوپقورەكتى جانۋار →جىرتقىش، ال دەتريتتىك تىزبەك: ءولى ورگانيكالىق زات (دەتريت)→ ميكروورگانيزمدەر→ (باكتەريالار، ساڭىراۋقۇلاقتار) نەمەسە دەتريتوفاگتار (قوس جاقتاۋلى ۇلۋلار، قۇرتتار، بۋناقدەنەلىلەردىڭ دەرناسىلدەرى)→ دەتريتوفاگتار جىرتقىشتارىنان (قۇستار، جەر قازعىشتار جانە ت.ب.) قۇرالادى.

ەنەرگيا اعىنى ءولى ورگانيكالىق زاتتان باستالىپ جانە ىدىراتۋشىلار جۇيەسى ارقىلى وتەتىن قورەكتىك تىزبەك ءتۇرى دەتريتتىك قورەكتىك تىزبەكتى قۇرايدى. ءولى ۇلپالاردى ىدىراتىن رەدۋسەنتتەر جۇيەسىندەگى باكتەريالار، ساڭىراۋقۇلاقتار مەن باسقا ورگانيزمدەر ءوزىنىڭ ءرولى جونىنەن شوپقورەكتى جانۋارلاردى ەسكە تۇسىرەدى.

قورەكتىك تىزبەكتەر ءبىر بىرىنەن وقشاۋلانباي، قايتا كەرىسىنشە، ايقاسىپ جاتادى. ولار قورەكتىك تورلار دەپ اتالاتىن قۇرىلىمدار تۇزەدى. قورەكتىك تورلاردىڭ قۇرىلۋ ءپرينسيپى مىناداي: ءاربىر پرودۋسەنتتىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە كونسۋمەنتتەرى بولادى. ءوز كەزەگىندە ولاردىڭ اراسىنداعى پوليفاگتار، ياعني كونسۋمەنتتەردىڭ قورەكتىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە كوزىن پايدالانادى.

ەكوجۇيە  ونىمدىلىگى

   بىرلەستىكتىڭ ماڭىزدى قاسيەتى-ولاردىڭ جاڭا بيوماسسانى قۇراۋعا قابىلەتتىلىگى. بۇل قاسيەت جۇيەنىڭ ونىمدىلىگى تۇسىنىگىنىڭ نەگىزىندە جاتىر.

ەكوجۇيەلەردە ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قۇرالۋ جىلدامدىعى- بيولوگيالىق ونىمدىلىك، ال ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ دەنە ماسساسى- بيوماسسا دەپ اتالادى. سونىمەن، بيولوگيالىق ونىمدىلىك ولاردىڭ بيوماسساسىن قۇرۋ جىلدامدىعى. ءونىم مولشەرى كوبىنە ەنەرگەتيكالىق ەكۆيۆالەنتتەرمەن (مىسالى، ءبىر تاۋلىكتە 1 م² –گە كەلەتىن كالوريا نەمەسە دجوۋل) نەمەسە قۇرعاق ورگانيكالىق زاتتىڭ ماسساسىنىڭ مولشەرىمەن (مىسالى، 1 جىلداعى 1 گەكتارداعى كيلوگرامم) سيپاتتالادى.

ەكوجۇيەنىڭ بيوتيكالىق قۇرامىنا ەنەرگيا پرودۋسەنتتەر ارقىلى كەلەدى.

باستاپقى نەمەسە العاشقى ونىمدىلىك (ءبو). ول پرودۋسەنتتەردىڭ بيوماسساسىن ءتۇزۋ جىلدامدىعى. كۇن ەنەرگياسىنىڭ 100 %ء-تىنىڭ 1-5 %ء-ى عانا حلوروفيلمەن ءسىڭىرىلىپ، ورگانيكالىق مولەكۋلانىڭ سينتەزى ءۇشىن جۇمسالادى (ساۋلەنىڭ قالعان 95-99%ء-ى شاعىلىسىپ جىلۋعا اينالۋىنا بايلانىستى سىڭىرىلەدى جانە سۋدىڭ بۋلانۋىنا جۇمسالادى).

حيميالىق بايلانىستاردىڭ ەنەرگياسى تۇرىندە وسىمدىكتەردىڭ ەنەرگيا جيناقتايتىن جىلدامدىعى جالپى باستاپقى ونىمدىلىك دەپ اتالادى (ءجبو). بۇل ەنەرگيانىڭ شامامەن 20%ء-ى وسىمدىكتەردىڭ تىنىس الۋىنا جانە تىرشىلىگىنىڭ باسقا دا پروسەستەرىنە جۇمسالادى. ولاردى ر  پروسەستەرىنە جۇمسالاتىن بولىگىن ەسەپتەپ الىپ تاستاعاننان كەيىنگى، ورگانيكالىق زاتتاردىڭ جيناقتالۋ جىلدامدىعى تازا باستاپقى ونىمدىلىك دەپ اتالادى (ءتبو).

ءتبو =  ءجبو - ر

ءبىر ورگانيزمنىڭ قورەكتەنۋى ءۇشىن قورەك (زات پەن ەنەريا) ءبىر قورەكتىك دەڭگەيدەن ەكىنشىسىنە كوشەدى. قورەكتىڭ قورىتىلماعان بولىگى جانۋارلاردىڭ ەكسكرەمەنتتەرىمەن سىرتقا شىعارىلادى (ولاردىڭ قۇرامىندا ەنەرگيانىڭ بەلگىلى ءبىر مولشەرى بولادى). جانۋارلار دا، وسىمدىكتەر سياقتى، ءوزىنىڭ تىنىس الۋىندا جانە باسقا دا تىرشىلىك پروسەستەرىندە ەنەرگيانىڭ ءبىر بولىگىن جوعالتادى. تىنىس الۋ، اس قورىتۋ جانە ەكسكرەسيامەن بايلانىستى جوعالعاننان كەيىنگى ەنەرگيا وسۋگە، ءىس ارەكەتىن قولداۋعا جانە كوبەيۋگە پايدالانىلادى.

گەتەروتروفتى ورگانيزمدەردە ورگانيكالىق زاتتاردىڭ جينالۋ جىلدامدىعى ەكىنشى رەتتىك ونىمدىلىك (ەو) دەپ اتالادى. ەكىنشى رەتتىك ونىمدىلىك بارلىق قورەكتىك دەڭگەيدە كەزدەسەدى. وسىمدىكتەر ونىمدىلىگى العاشقى، ال جانۋارلاردىڭ نەمەسە باسقا كونسۋمەنتتەر ونىمدىلىگى  ەكىنشى رەتتىك ونىمدىلىك دەپ اتالادى. ەكىنشى رەتتىك ونىمدىلىك بىرىنشىدەن كوپ بولۋى مۇمكىن.

كونسۋمەنتتەردىڭ ەنەرگەتيكالىق تەپە تەڭدىگى بىلاي جيناقتالادى: پايدالانىلعان قورەك = ءوسۋ + تىنىس الۋ + ەكسكرەمەنت نەمەسە  ر=پ+ R +H، مۇندا

ر- كونسۋمەنت راسيونى، ياعني بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىنداعى ولاردىڭ جەگەن تاعامدارىنىڭ سانى.

پ- ورگانيزمنىڭ وسۋىنە جۇمسالعان ەنەرگيا

R-تىنىس الۋعا جانە باسقا دا پروسەستەرگە جۇمسالعان ەنەرگيا.

ن -ەكسكرەمەنت تۇرىندە ءبولىپ شىعارىلعان قورەكتىڭ ەنەرگياسى.

قورىتا ايتقاندا، ناقتى ءبىر قورەكتىك تىزبەكتەردە وسىمدىكتەر قورەگىندە جيناقتالعان ەنەرگيانىڭ مولشەرىن جانە بەرىلۋىن ەسەپتەۋگە بولادى. وسىمدىك فوتوسينتەز كەزىندە شامامەن 1% كۇن ەنەرگياسىن بايلانىستىرادى. وسى وسىمدىكپەن قورەكتەنگەن جانۋارلار، وندا جيناقتالعان ەنەرگيانى تولىعىمەن پايدالانا المايدى. قورەكتىڭ ءبىر بولىگى قورىتىلمايدى جانە ەكسكرەمەنتتەر تۇرىندە بولىنەدى. ادەتتە وسىمدىكتەر جەمىنىڭ 20-60%-كە دەيىنگى مولشەرى مەڭگەرىلەدى. مەڭگەرىلگەن ەنەرگيا جانۋارلاردىڭ ءوسۋ، كوبەيۋ ت.ب. تىرشىلىكتەرىنە جۇمسالادى. مۇشەلەر مەن كلەتكالاردىڭ جۇمىسى كەزىندە جىلۋ بولىنەدى، ويتكەنى قورەكتىڭ ەنەرگياسىنىڭ ءبىرازى قورشاعان ورتاعا تارالادى. قورىتىلعان قورەكتىڭ تەك شامالىسى عانا جاڭا ۇلپانىڭ تۇىلۋىنە، مايدىڭ قورعا جيناقتالۋىنا جۇمسالادى. جاس ورگانيزمدەرگە بۇل ۇلەس ەرەسەكتەرىمەن سالىستىرعاندا بىرنەشە ەسە كوپ. سوندىقتان العاشقى كەزەڭنەن باستاپ قورەكتىك تىزبەكتەن ەنەرگيانىڭ كوپ جوعالۋى بايقالادى.

زاتتار مەن ەنەرگيا تاسىمالدانۋىنىڭ ءاربىر كەزەڭىندە شامامەن 90 %- ءى جوعالادى جانە ولاردىڭ 1/10 بولىگى عانا كەلەسى تۇتىنۋشىعا كوشەدى. ورگانيزمدەردىڭ قورەكتىك تىزبەگىندەگى ەنەرگيانىڭ بەرىلۋ زاڭى «10 % ەرەجە» دەپ اتالادى. بۇل زاڭدى 1942 جىلى ر.ليندەمان اشقاندىقتان، كەيدە ونى «ليندەمان زاڭى» دەپ تە اتايدى.

ەگەر وسىمدىكتەردىڭ ورگانيكالىق العاشقى ونىمدىلىگى 1000 دج بولسا، ونىمەن قورەكتەنەتىن ءشوپ قورەكتى جانۋارلاردىڭ دەنەسىندە بۇل مولشەردەن 100 دج قالادى. ال وسى ءشوپ قورەكتى جانۋارلارمەن قورەكتەنگەن جىرتقىش دەنەسىنە بارلىعى 10 دج وتەدى، كەيىن بۇل جىرتقىشپەن باسقاسى قورەكتەنسە، ونىڭ ۇلەسىنە تەك عانا 1 دج تيەدى. سونىمەن جاسىل وسىمدىكتەن جيناقتالعان ەنەرگيا قورى قورەكتىك تىزبەكتەردە تەز تاۋسىلادى. سوندىقتان قورەكتىك تىزبەك ادەتتە، بارلىعى 4-5 زۆەنودان اسپايدى.

باستاپقى ونىمىلىك جانە بيوماسسانىڭ الەمدىك تارالۋى

ءتىرى زاتتىڭ جالپى بيوماسساسى ءارتۇرلى ەسەپتەۋلەر بويىنشا، 1800- 2500 ملرد توننانى قۇرايدى. 90 %–تەن استامى جەرۇستى وسىمدىكتەر بيوماسساسىنا، قالعانى سۋ وسىمدىكتەرى مەن گەتەروتروفتى ورگانيزمدەردىڭ بيوماسساسىن قۇرايدى. سوندىقتان جەردىڭ ءتىرى زاتىندا نەگىزگى ورىندى قۇرلىق وسىمدىكتەرى الادى. اۆتوتروفتى ورگانيزمدەردىڭ گەوگرافيالىق تارالۋى جىلۋ مەن ىلعالدىلىققا بايلانىستى بىركەلكى ەمەس. 650 ت/گا جەتەتىن فيتوماسساسىنىڭ نەگىزگى قورى  (53%) تروپيكالىق ايماقتارعا كەلەدى. پوليارلى جانە ءشولدى جەرلەردە فيتوماسسا قورى 12% قۇرايدى، ادەتتە ونىڭ ونىمدىلىگى 12 گ/گا اسپايدى.

قۇرلىقتىڭ گەتەروتروفتى ورگانيزمدەرىنىڭ بيوماسساسىن نەگىزىنەن جانۋارلار بيوماسساسىن (زووماسسا) قۇرايدى. ولار وسىمدىكتەر بيوماسساسىنان بىرنەشە ەسە از. ءارتۇرلى بيوگەوسەنوزدا بارلىق بيوماسسانىڭ 0،05-5% دەيىن زووماسسا قۇرايدى. بۇل جاعدايدا توپىراق ميكروورگانيزمدەرى مەن ومىرتقاسىزداردىڭ بيوماسساسى جوعارى، ال جالپى زووماسسادا جەرۇستى ومىرتقالىلاردىڭ ۇلەسى 0،2-4%.

تولىعىمەن بيوسفەرادا وتەتىن پروسەستەردى رەتتەۋدە بيوماسساسى از بولسا دا، قۇرلىق جانۋارلارى ماڭىزدى رول اتقارادى. مىسالى، شەگىرتكە توبىرى نەمەسە كيىك ءۇيىرى ۇلكەن اۋدانداعى وسىمدىكتەر الەمىن جويادى. توپىراقتىڭ قۇنارلىعىن جوعارىلاتاتىن جاۋىن قۇرتىنىڭ توپىراق تۇزۋدە ماڭىزى زور.

قۇرلىق بيوماسساسىنا قاراعاندا، الەمدىك مۇحيتتىڭ بيوماسساسى اناعۇرلىم از. بۇل جەردە وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار بيوماسساسى قورىنىڭ قاتىناسى باسقاشا. فيتوماسسا (بالدىر جانە فيتوپلانكتون) بارلىعى نەبارى 0،2-0،3 ملرد ت قۇرايدى، ال بۇل ۋاقىتتا زووماسسا 5-6 ملرد ت-عا جەتەدى.

مۇحيت فيتوماسساسىنىڭ مولشەرى قورەكتىك نەمەسە بيوگەندى زاتتار مولشەرىمەن شەكتەلەدى.

بيولوگيالىق ونىمدىلىك بيوماسسامەن قاتار، ءتىرى زاتتاردىڭ ماڭىزدى سيپاتتاماسى بولىپ سانالادى. جەرۇستى وسىمدىكتەرىنىڭ جالپى جىلدىق ونىمدىلىگى شامامەن 180-200 ملرد ت-عا باعالانادى. ونىڭ نەگىزگى بولىگى تروپيكالىق بەلدەۋگە كەلەدى. مۇحيتتىڭ بيوماسساسىنىڭ جىلدىق ونىمدىلىگى 50-100 ملرد ت-نى قۇرايدى. سونىمەن مۇحيت جەر شارىنىڭ 2/3 بولىگىن السا دا، ول بارلىق بيوسفەرا ونىمدىلىگىنىڭ 1/3ء-ىن عانا بەرەدى.

كەز كەلگەن بيوسەنوزدا قورەكتىك تىزبەكتىڭ  رەتتىلىگى مەن ونىمدىلىگىن باعالاساق، ءبىز الدىڭعىلارمەن سالىستىرعاندا، ءارقايسىسى 10 ەسە كەم بولاتىن كەميتىن سانداردان تۇراتىن قاتار شىعادى. بۇل قاتاردى ۇشكىر توبەسى بار كەڭ نەگىزدى پيراميدا تۇرىندە گرافيكپەن كورسەتۋگە بولادى.

بيولوگيالىق ونىمدىلىك زاڭدارىنىڭ ماڭىزى

ونىمدىلىك ەكوجۇيەلەردىڭ قۇنارلىلىعىن سيپاتتايدى. سوندىقتان ونى زەرتتەۋ- ەكولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ وتە ماڭىزدى باعىتى. 10 جىل كولەمىندە (1964 جىلدىڭ 1974 جىلدار بويى) دۇنيە جۇزىندە كەلىسىلگەن تۇردە ەكوجۇيەنىڭ ونىمدىلىگى جانە وعان اسەر ەتەتىن فاكتورلار جونىندەگى مالىمەتتەردى جيناۋ جۇرگىزىلدى. بۇل زەرتتەۋ حالىقارالىق بيولوگيالىق باعدارلاما جۇيەسىندە وتكىزىلدى.

قۇرلىقتىڭ، تۇششى جانە تۇزدى سۋلاردىڭ ونىمدىلىكتەرى جونىندەگى مالىمەتتەر حالىقتاردىڭ وتە تەز وسۋىنە جانە تابيعي بيولوگيالىق قورلاردى ءتيىمدى باسقارۋ جۇيەلەرىن جاساۋ پروبلەمالارىن تەز شەشۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋعان.

ەكوجۇيەدەگى تابيعي زونالارمەن سالىستىرعاندا اۋىلشارۋاشىلىق ەگىستىكتەرىنىڭ ونىمدىلىگى كوپ تومەن. ەگىستىك جەرلەر جىل سايىن بوس قالادى جانە ول جەرلەردە بارلىق قورلاردى تولىعىمەن پايدالانا المايتىن قانداي دا ءبىر ءتۇر ءوسىپ شىعادى. قارقىندى جەر وڭدەۋدىڭ ناتيجەسىندە ەگىستىك ماكسيمالدى جاعدايلارعا جاقىنداۋى مۇمكىن.

قورەكتىك تىزبەكتەگى ەنەرگيانىڭ جوعالۋى جانە بيولوگيالىق ونىمدىلىك زاندارىن ءبىلۋدىڭ ۇلكەن پراكتيكالىق ماڭىزى بار. وسىلاردىڭ نەگىزىندە- ۇلكەن مولشەردە باستاپقى جانە ەكىنشى رەتتىك ونىمدىلىك الۋعا بولاتىن جانە انتروپوگەندىك جانە تابيعي جۇيەنىڭ قايتا وندەۋگە قابىلەتتىلىگىن جوعارلاتاتىن سانالى جانە ۇزدىك شارۋاشىلىق ءىس -ارەكەتىن قۇراستىرۋعا بولادى.

ادامدار ءۇشىن ەنەرگەتيكالىق تيىمدىلىك وسىمدىك ءتارىزدى قورەكتەنۋ، ال قىمباتتىلىعى - جىرتقىش تۇرلەردىڭ تاعامدى پايدالانۋى. سونىمەن وسۋگە جۇمسالاتىن ەنەرگيا جاعىنان 1 كگ سيىر ەتىنە قاراعاندا 1 كگ الابۇعا نەمەسە شورتان تابيعاتتا 7 ەسە قىمبات. سوندىقتان جانۋار قورەكتى جانۋارلاردى ادامدار، سيرەك جاعدايدا، مىسالى، اڭ شارۋاشىلىعىندا جۇرگىزىلەدى. شوشقا جانە تاۋىقتار سياقتى، كەيبىر تۇرلەردى ءبىزدىڭ اتا-تەكتەرىمىزدىڭ كەڭ تۇردە ءۇي جانۋارلارىنا اينالدىرۋى كەزدەيسوق ەمەس. ولار وسۋگە پايدالانىلاتىن ەنەرگيانىڭ جوعارى كوەففيسيەنتىمەن سيپاتتالادى.

ادامدار ءۇشىن ءبىر عانا وسىمدىك قورەكتەرى جەتكىلىكسىز، ويتكەنى وسىمدىكتەردىڭ كوپشىلىگى ادامداردى جانۋار بەلوگىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن كەيبىر الماستىرىلمايتىن امين قىشقىلدارىمەن قامتاماسىز ەتە المايدى.

ەكىنشى رەتتىك ونىمدىلىكتى جانۋارلاردى ءوسىرۋ ارقىلى ءوندىرۋ، سونىمەن قاتار، جابايى تۇرلەردىڭ ونىمدەرى- قوعام جەتىستىكتەرىنىڭ وتە ماڭىزدى جاعدايلارى.  قازىرگى ادامزات ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى- الەمنىڭ كوپتەگەن اۋداندارىنداعى ادامداردىڭ تاعامدىق راسيونىنا «بەلوكتىق اشىعۋ» دەپ اتالاتىن جانۋارلاردىڭ قورەگىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى.

ەكوجۇيەنىڭ قورەكتىك قۇرىلىمى

قورەكتىك تىزبەكتەگى قارىم-قاتىناستىڭ ناتيجەسىندە ەنەرگيانىڭ تاسىمالدانۋى ارقىلى ءاربىر بىرلەستىكتىڭ بەلگىلى قورەكتىك قۇرىلىمى بولادى. قورەكتىك قۇرىلىمدى اۋدان بىرلەستىگىندە جينالعان ەنەرگيا مولشەرىن انىقتاپ، ەكولوگيالىق پيراميدا تۇرىندە كورسەتۋگە بولادى.

پيراميدا نەگىزىن 1ء-شى دەڭگەي (پرودۋسەنتتەر دەڭگەيى) قۇرايدى، ال كەلەسى دەڭگەيلەرى پيراميدانىڭ قاتار جانە توبەسىن تۇزەدى. بۇل قۇبىلىستى 1927 جىلى چ.ەلتون زەرتتەدى. ەكولوگيالىق پيراميدانىڭ نەگىزگى ءۇش ءتۇرى بولادى.

ساندار پيراميداسى (م²/دارالار سانى) - ءارتۇرلى قورەكتىك دەڭگەيدەگى ورگانيزمدەردىڭ سانىن كورسەتەدى. ورماننىڭ جايىلىمدىق قورەكتىك تىزبەگىنىڭ باسى پرودۋسەنتتەر- اعاش بولسا، ال 1 رەتتىك كونسۋمەنتتەر - بۋناقدەنەلىلەر بولعاندا، 1 رەتتىك كونسۋمەنتتەر دەڭگەيىنىڭ سانىنان پرودۋسەنتتەر دەڭگەيى وسوبتار سانىنان كوبىرەك. بۇل جاعدايدا ساندار پيراميداسى- توڭكەرىلگەن كۇيدە بولادى.

بيوماسسا پيراميداسى-(گ/م²)ءاربىر قورەكتىك دەڭگەيدەگى ءتىرى زاتتاردىڭ جالپى قۇرعاق سالماعىن سيپاتتايدى.

ەكوجۇيەدە وتە ۇساق پرودۋسەنتتەر مەن ءىرى كونسۋمەنتتەردىڭ جالپى سالماعىنان كەز كەلگەن ۋاقىتتا پرودۋسەنتتەردىڭ جالپى سالماعى جوعارى، ياعني بيوماسسا پيراميداسى دا تونكەرىلگەن بولۋى مۇمكىن.

ەنەرگيا پيراميداسى- (دج/م² جىل)-قورەكتىك دەڭگەيدەگى ەنەرگيا اعىنىنىڭ نەمەسە "ونىمدىلىگىنىڭ" شاماسىن كورسەتەدى. جۇيەگە قورەكپەن كەلەتىن ەنەرگيانىڭ بارلىق كوزى ەسكەرىلگەن جاعدايدا، ەنەرگيا پيراميداسى جوعارى قاراي ۇشكىرلەنەدى.

ەكولوگيالىق پيراميدالارىنىڭ ءۇش ءتۇرىنىڭ ىشىنەن ەنەرگيا پيراميداسى عانا بىرلەستىكتىڭ قىزمەتتىك ۇيىمداسۋى تۋرالى تولىق مالىمەت بەرەدى. قانداي دا ءبىر قورەكتىك دەڭگەيدى ءبىر جاعدايلاردا قولداۋى مۇمكىن ورگانيزمدەر سانى مەن ماسساسى كەرەك ۋاقىتتا ىلگەرى تۇرعان دەڭگەيدەگى جيناقتالعان ەنەرگيانىڭ سانىنا ەمەس، ونىڭ قورەكتى ءوندىرۋ جىلدامدىعىنا بايلانىستى. جۇيەنىڭ ەسەبىن بەينەلەيتىن ساندار مەن بيوماسسا پيراميدالارى ەمەس، ەنەرگيا پيراميداسى  قورەكتىك تىزبەك  ارقىلى  قورەك ماسساسىنىڭ  ءوتۋ جىلدامدىعىن كورسەتەدى.

ەنەرگيا پيراميدالارىنسىز بيوماسسا جانە سان پيراميدالارىن قۇراستىرۋ پوپۋلياسيانىڭ قىزمەتتىك ءرولىن، كۇشتى اجىراتىلاتىن مەتابوليزم قارقىنىن، ياعني وسوبتاردىڭ مولشەرىن سەنىمسىز باعالاۋعا اكەلۋى مۇمكىن. سانى جاعىنان كورسەتكىشتەر - ۇساق ورگانيزمدەردىڭ بەلگىلەرىن قايتا ساناۋعا، ال بيوماسسا جاعىنان كورسەتكىشتەر - ءىرى ورگانيزمدەردىڭ ءرولىن قايتا باعالاۋعا اكەلەدى. جۇيەنىڭ مولشەرى مەن كۇردەلىلىگىن ءوزىن-وزى قولدايتىن ەنەرگيا شىعىنى تەجەيدى. ەگەر ءوزىن-وزى قولداۋعا كەتكەن ەنەرگيا ونىڭ تۇسۋىمەن تەڭ بولسا، جۇيە ءوسۋى توقتالادى. وسىنداي تەپە-تەڭدىك جاعدايدا  قولداۋى مۇمكىن بيوماسسا سانى ورتا قولداۋشى ماكسيمالدى سىيىمدىلىعى دەپ اتالادى.

قورشاعان ورتانىڭ وزگەرىستەرىنە قابىلەتتى قارسى تۇراتىن وپتيمالدى قولداۋشى سىيىمدىلىق ماكسيمالدى سىيىمدىلىقتان تەوريالىق جاعىنان ەكى ەسە تومەن دەپ ەسپەتەلىنەدى. سونىمەن، مىسالى، مامانداردىڭ ەسەپتەۋلەرى بويىنشا، جەردىڭ وپتيمالدى قولداۋشى سىيىمدىلىعىندا 8،5-13،5 ملرد ادام بار. قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ پلانەتامىزدىڭ حالىقتارىنىڭ ورنالاسۋ سانى شامامەن 6،0 ملرد ادامدى قۇرايدى، ال 2010 جىلى بۇۇ-نىڭ ەسەبى بويىنشا ول شامامەن 6،3-6،5 ملرد ادامدى قۇراۋى مۇمكىن.

ەكولوگيالىق سۋكسەسسيالار. ەكوجۇيەنىڭ وزىندىك دامۋى جانە ونىڭ تۇراقتىلىعى

بىرلەستىك قۇرىلىمى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت بويىندا بىرتىندەپ قۇرىلادى. اعاشتار مەن بۇتالار ولارعا قاجەتتى توپىراق بولماعاندىقتان، جالاڭ تاۋ جىنىستارىندا وسە المايدى. ءبىراق، وسى جەرلەرگە تۇسكەن بالدىرلار ءوسىپ-ونىپ، «بالدىرلار بىرلەستىگىن» قۇرايدى.

 

ەكولوگيالىق سۋكسەسسيا مىسالى

ولگەن، ىدىراعان ورگانيزمدەردىڭ بىرتىندەپ جيناقتالۋى جانە تاۋ جىنىستارىنىڭ ەروزياسى جەلدەنۋ ناتيجەسىندە پاپوروتنيكتەر مەن مۇكتەر سياقتى ءىرى وسىمدىكتەر وسە الاتىن قاجەتتى مولشەردەگى توپىراق قاباتىن قالىپتاستىرۋعا اكەلەدى. بۇل وسىمدىكتەردەن كەيىن ءىرى جانە قورەكتىك زاتتاردى كوپ تالاپ ەتەتىن شوپتەسىن بۇتالار مەن اعاشتارى بولاتىن تۇقىمدى وسىمدىكتەر وسە باستايدى. مۇنداي ۋاقىت كەزەڭدەرىندە جەر بەتىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۋچاستوگىندە ءبىر بيوسەنوزدىڭ باسقالارمەن اۋسۋىن- سۋكسەسسيا دەپ اتايدى (succesio- اۋىسۋ، ءبىرىزدى). سۋكسەسسيا تەرمينىن 1898 جىلى گ.كاۋلسون  ۇسىندى.

توپىراقتارى جوق، جالاڭ تاۋ جىنىستارىنان نەمەسە تىرشىلىگى جوق جەرلەردەن (مىسالى، توپىراقتىڭ شاعىل نەمەسە بۇرىنعى مۇزدىق بولعان جەر) باستالاتىن سۋكسەسسيانىڭ ءتيپىن- العاشقى سۋكسەسسيا دەپ اتايدى.

باستاپقى نەمەسە العاشقى سۋكسەسسيانىڭ مىسالى رەتىندە ميچيگان كولىنىڭ توڭىرەگىندەگى ديۋنالاردى (قۇم شاعىلداردى) ءشوپ باسۋىن الۋعا بولادى. ديۋنالاردىڭ العاشقى قونىستانۋشىلار قاۋىمداستىعى استىق تۇقىمداستاردان، تالداردان، شيەدەن، ماقتا اعاشىنان جانە جۇيرىك قوڭىزدار، ءىن قازعىش ورمەكشىلەر مەن سەكىرتپەلەر ءتارىزدى جانۋارلاردان تۇرادى.

العاشقى قونىستانۋشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ سوڭىنان ورمان قاۋىمداستىعى كەلەدى، بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان جانۋارلار الەمى بار. دامۋدىڭ قۇرعاق، قۇنارسىز جەردە باستالعانىنا قاراماستان، اقىر سوڭىندا بۇل جەردە جالاڭاش قۇم شاعىلدارعا قاراعاندا ىلعالدى جانە سالقىن بۋكتى-شاعاندى ورمان ءوسىپ شىقتى. ورماننىڭ قالىڭ، گۋمۋسقا باي، جاۋىن قۇرتتارى مەن مولليۋسكالارى بار توپىراقتاعى ءوزى دامىعان قۇرعاق قۇمعا مۇلدە ۇقسامايدى.

العاشقى ەكولوگيالىق سۋكسەسسيا

ال ەكىنشى نەمەسە قايتالانعان سۋكسەسسيا- بۇرىن ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ اسەرىڭدە بولعان جانە ورگانيكالىق زاتتارى بار تولىعىنان نەمەسە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وسىمدىكتەردەن ايرىلعان بەتكەيدەن باستالادى. مىسالى، ورتەنگەن جەرلەر نەمەسە كەسىلگەن ورماندار. توپىراقتا بۇل جەرلەردە سۋكسەسسياعا اسەر ەتەتىن ءتۇقىمدار، سپورالار جانە ۆەگاتاتيۆتى كوبەيۋدىڭ مۇشەلەرى ساقتالۋى مۇمكىن.

قايتالانعان سۋكسەسسيانىڭ مىسالى رەتىندە شىرشالى ورماننىڭ قايتا قالپىنا كەلۋىن الايىق. اعاش دايىنداۋدان سوڭ نەمەسە   ورتەنگەننەن   كەيىن   شىرشالى   ورمان   وسكەن   جەردەگى جاعدايلاردىڭ وزگەرەتىندىگى سونشالىق، بوساعان الاڭعا شىرشا قايتا قونىستانا المايدى. ءونىپ شىققان جاس شىرشا وسكىندەرى اشىق  جەرلەردە كوكتەمگى ۇسىكتەردەن زاقىمدالىپ، جازعى ىستىقتاردان زارداپ شەگەدى، ءسويتىپ جارىق سۇيگىش وسىمدىكتەرمەن باسەكەلەسە المايدى. العاشقى ەكى جىل بويى اعاشى شابىلعان جەرلەر مەن ورتەڭدەردە شوپتەگەن وسىمدىكتەر-ايراۋىق، كۇرەڭوت جانە ت.ب. قاۋلاپ وسەدى. كوپ كەشىكپەي تۇقىمدارى جەلمەن تارالاتىن قايىڭنىڭ، كوك تەرەكتىڭ، كەيدە قاراعايدىڭ تولىپ جاتقان جاس وسكىندەرى پايدا بولادى. اعاشتار شوپتەسىن وسىمدىكتەردى ىعىستىرىپ، بىرتە - بىرتە ۇساق جاپىراقتى نەمەسە قاراعايلى ورمان تۇزەدى. سوندا عانا شىرشانىڭ قايتا وسە باستاۋى ءۇشىن قولايلى جاعدايلار تۋادى. كولەڭكەلەۋگە ءتوزىمدى شىرشا وسكىندەرى جارىق سۇيگىش جاپىراقتى اعاش تۇرلەرىنىڭ جاس شىبىقتارىمەن تايتالاسا وسەدى. شىرشانىڭ بويى جوعارعى قاباتقا جەتكەندە، ول جاپىراقتى اعاشتاردى تولىق ىعىستىرىپ شىعارادى. نەگىزىندە ماي قاراعايلى، سامىرسىندى، سولتۇستىك قىلقاندى ورماننىڭ سۋكسەسسياسى دا وسىلايشا جۇرەدى.

العاشقى سۋكسەسسيا، سول سياقتى قايتالانعان سۋكسەسسيادا دا قورشاعان ورتانىڭ فلوراسى مەن فاۋناسى- كەزدەيسوق تارالۋ جانە ميگراسيا ناتيجەسىندە سۋكسەسسياعا ەنەتىن وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ ءتيپىن انىقتايتىن نەگىزگى فاكتور بولىپ سانالادى.

قورشاعان ورتامەن تەپە-تەڭدىكتە بولاتىن، وزدىگىنەن قالپىنا كەلەتىن تۇراقتى، شەگىنە جەتكەن بىرلەستىك-كليماكستى دەپ اتالادى. كليماكس (گرەكشە - ساتى) – وسى ورتا جاعدايلارىندا ەكوجۇيە دامۋىنىڭ سوڭعى تۇراقتى جاعدايى. «كليماكس» تەرمينىن عىلىمعا 1916 جىلى ف.كلەمەنتس ەنگىزگەن.

تىرشىلىك ورنىندا تۇرلەردىڭ ءارتۇرلى پوپۋلياسيالارىنىڭ پايدا بولۋى مەن جويىلۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر رەتتىلىكپەن جۇرەتىن ماۋسىمدىق ەمەس جانە زاڭدى پروسەسى- ەكولوگيالىق سۋكسەسسيا دەپ اتالادى.

سۋكسەسسيالىق وزگەرىستەر

سۋكسەسسيا بارىسىندا بىرلەستىكتىڭ ءپىشىنى ۇنەمى اۋىسىپ وتىرادى. سونىمەن قاتار ەكوجۇيەنىڭ قىزمەتى دە وزگەرىپ وتىرادى. سۋكسەسسيا وزگەرىسىنىڭ نەگىزگى ءتورت ءتۇرى بولادى:

1. سۋكسەسسيا بارىسىندا وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار تۇرلەرى ۇزدىكسىز اۋىسادى. مۇنداي مىسالدار اۆتوتروفتىلاردا،  گەتەروتروفتى ورگانيزمدەردە، قۇستار مەن ءشوپ قورەكتى اڭداردا كەزدەسەدى.

2. تۇرلىك قۇرامىنىڭ وزگەرۋى- كوبىنە باسەكەلەستىكپەن انىقتالادى. سۋكسەسسيا بارىسىندا ەكوجۇيەدە وتەتىن وزگەرىستەر جاڭا تۇرلەرىنىڭ بىرلەستىكتە ورنىقتالۋىنا قولايلى جاعداي جاسايدى. وسى سەبەپتە سۋكسەسسيالىق وزگەرىستەر ءاردايىم ورگانيزمدەردىڭ تۇرلىك الۋان تۇرلىلىگىنىڭ جوعارىلاۋىنا اكەلەدى.

3. سۋ جانە جەر ءۇستى تىرشىلىك ورتاسىندا ورگانيكالىق زاتتار بيوماسساسىنىڭ ۇلعايۋى. دەتريت جانە ميكروورگانيزمدەر قالدىقتارىنان تۇراتىن ىدىرايتىن گۋمۋس نەمەسە ورگانيكالىق زاتتار سۋكسەسسيا بارىسىندا جيناقتالادى.

4. وزگەرىس بىرلەستىكتىڭ تازا ونىمدىلىگىنىڭ تومەندەۋىنەن جانە جالپى تىنىس الۋدىڭ جوعارىلاۋىنان بولادى. ەكولوگيادا ەنەرگيا شىعىنىنىڭ جيىنتىعى –«جالپى تىنىس الۋ» دەپ اتالادى. بۇل سۋكسەسسيانىڭ ماڭىزدى قۇبىلىسى. باستاپقى سۋكسەسسيانىڭ ەرتە كەزەڭدەرىندە جالپى باستاپقى ءونىمى جوعارى، ءبىراق كەلەسى كەزەڭدەردە اۆتوتروفتىلاردىڭ ءولىمى تومەن بولادى.

سۋكسەسسيانىڭ ۇزاقتىعى- كوبىنە بىرلەستىك قۇرىلىمىمەن انىقتالادى. قۇم شاعىلداعى باستاپقى سۋكسەسسيانى زەرتتەۋ وسىنداي جاعدايدا ءتوزىمدى بىرلەستىكتىڭ دامۋى ءۇشىن كوپتەگەن جۇزدەگەن جىلدار كەتەتىنىن كورسەتەدى. قايتالانعان سۋكسەسسيالار، مىسالى، ورمان كەسۋدە ولار تەز وتەدى. ىلعالدى كليمات جاعدايلارىندا ورماندى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن 200 جىلدان از ەمەس ۋاقىت كەرەك. ەگەر كليماكس قاتاڭ بولسا (مىسالى، ءشول، دالا) سۋكسەسسيا ۇزاقتىعى قىسقا بولادى، ويتكەنى بىرلەستىك قورشاعان ورتانىڭ قولايسىز جاعدايلارىن ايتارلىقتاي وزگەرتە المايدى. مىسالى، دالادا العاشقى سۋكسەسسيا 50 جىلعا سوزىلادى.

1. كەزەڭ- شوپتەسىن وسىمدىكتەر كەزەڭى (10 جىلعا سوزىلادى)
2. كەزەڭ بۇتالار كەزەڭى (10-25 جىل)
3. كەزەڭ- جاپىراقتى اعاشتار كەزەڭى (25-100 جىل)
4. كەزەڭ- قىلقان جاپىراقتى اعاشتار كەزەڭى (100 جىل)

سۋكسەسسيانىڭ كەش كەزەڭى ەرتە كەزەڭىمەن سالىستىرعاڭدا، نەعۇرلىم توزىمدىرەك. سۋكسەسسيانىڭ ەرتە كەزەڭىنە قۋاڭشىلىق وتە كۇشتى اسەر ەتۋى مۇمكىن. ەگەر بيداي مەن قارا بيداي ەگىستىگىنە قۋاڭشىلىق جىل سايىن قايتالانباسا، دامۋدىڭ جوعارى كەزەڭدەرىڭدەگى جاعدايداعى ورمانعا قۋاڭشىلىقتىڭ اسەرى ايتارلىقتاي بولمايدى.

بىرلەستىكتىڭ تەپە-تەڭدىك جاعدايداعى توزىمدىلىگى ءابسوليۋتتى ەمەس. ورگانيزمدەردەگى سياقتى بىرلەستىكتىڭ دامۋىنىڭ بۇل كەزەڭىن «قارتايۋدىڭ باسى» دەپ اتاۋعا بولادى. اۋرۋلار مەن اپاتتار جاس نەمەسە ءتىپتى باسقا بىرلەستىكتىڭ اۋىسۋىنا سوقتىراتىن بىرلەستىكتىڭ قارتايۋىن تەزدەتۋى مۇمكىن.

سۋكسەسسيانىڭ قاراپايىم مودەلى

سۋرەتتە لابوراتوريادا كورسەتۋگە بولاتىن قاراپايىم ەكولوگيالىق سۋكسەسسيانى زەرتتەيتىن تاجىريبە كورسەتىلگەن. مۇندا جۇرەتىن وزگەرىستەر جالپى العاندا، تابيعي سۋكسەسسيادا كەزدەسەتىن وزگەرىستەرمەن سايكەس كەلەدى.

---