InfoHub Logo

ساق جانە سارمات تايپالارىنىڭ كەزەڭدەرى. ساق جانە سارمات تايپالارى تۋرالى دەرەكتەر. تەمىر ءداۋىرى نەمەسە تەمىر عاسىرى — تاس ءداۋىرى جانە مىستى مەن قولا داۋىرلەرىنەن كەيىنگى ءۇشىنشى ءىرى تاريحي كەزەڭ بولىپ تابىلادى. تەمىر ءداۋىرىنىڭ ەرتە كەزەڭى ەرتە تەمىر ءداۋىرى دەپ اتالعان. ونىڭ باستالۋ مەرزىمى ءار ەلدە ءارقالاي. قازاقستان جانە وعان كورشىلەس ايماقتاردا ەرتە تەمىر ءداۋىرى ب.ز.د. 1 مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا باستالىپ، ب.ز. 1 مىڭجىلدىعىنىڭ ورتا شەنىنە دەيىن جالعاسادى. ال جالپى تەمىر ءداۋىرىنىڭ اياقتالۋ ۋاقىتىن كەي عالىمدار ەۋروپاداعى ونەركاسىپ توڭكەرىسىنىڭ باستالۋ مەرزىمىمەن بايلانىستىرسا، ال ەندى ءبىر تاريحشىلار ءۇشىن تەمىر ءداۋىرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. سەبەبى تەمىردىڭ قورىتپاسى بولىپ تابىلاتىن بولات پەن شويىن وسى زاماننىڭ دا نەگىزگى كونسترۋكسيالىق ماتەريالى بولىپ تابىلادى. ەرتە تەمىر داۋىرىندە قازىرگى قازاق جەرىندە ساق، سارمات، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى تايپالارى ءومىر ءسۇردى. ساقتار مەن سارماتتار. ب.ز.د. 1 مىڭجىلدىقتاقازاقستان جەرىندە، ورتالىق ازيادا، كەيىنىرەك اۋعانستان مەن سولتۇستىك ءۇندىستاندا ساق دەگەن جالپى اتاۋى بار تايپالار مەكەندەگەن. ءدال وسى زاماندا سولتۇستىك قارا تەڭىز، دنەپر وزەنى بويىن سكيف دەپ اتالاتىن تايپالار جايلاعان. ولار مادەنيەتى جاعىنان ساقتارعا تۋىستاس بولعان. وسى كەزدە ەدىل جاعالاۋىندا، ورال تاۋىنىڭ وڭتۇستىكشىعىس بەتىندە ساۆرومات تايپالارى ءومىر سۇرگەن.

گەرودوت ساق جانە سكيف تايپالارىنىڭ تۋىستىعىن كورسەتە كەلىپ، ولاردىڭ ورتاق «سكولوت» دەگەن اتپەن دە بەلگىلى ەكەندىگىن ايتادى. گەرودوتتىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇل تايپالارعا سكيف دەگەن اتاۋدى گرەكتەر بەرگەن. ولاردىڭ تەگى ازيادان شىققان.

كونە پارسى جازبا ەسكەرتكىشتەرىنە جاتاتىن «پەرسەپول»، «بەحيستۋن» جازۋلارىندا تۋر تايپالارىنىڭ ورتاق اتاۋىن ساكا دەپ بەرەدى. ءبىراز كەيىنىرەك تابىلعان جازبالاردا ساقتاردى ەندىگى جەردە ءۇش توپقا بولەدى. ولار — پاراداراييا ساستارى، تيگراحاۋدا ساستارى جانە حاوماۆارگا ساقتارى. پاراداراييا ساقتارى دەگەنىمىز — تەقىزدىق ارعى جاعىنداعى ساقتار. بۇگىنگى كۇنى كوپ زەرتتەۋشىلەر پاراداراييا ساقتارىنىڭ مەكەندەگەن جەرىن قارا تەڭىز جاعالاۋى دەپ ەسەپتەيدى. تيگراحاۋدا ساقتارىنىڭ نەگىزگى ورنالاسقان جەرى كاسپيي تەڭىزىنىڭ شىعىسىنان جەتىسۋعا دەيىنگى ايماق دەپ كورسەتەدى. ال ماسساگەتتەر وسى تيگراحاۋدا ساقتارىنىڭ گرەك جازبالارىنداعى اتاۋى دەگەن پىكىرلەر دە بار.

تيگراحاۋدا ساقتارى جونىندەگى دەرەكتەردى احەمەنيد پاتشالارى II كير مەن ءدارييدىڭ ولارعا قارسى جاساعان جورىقتارى جونىندەگى جازبا مالىمەتتەردەن دە بىلەمىز. ولار وسى كۇنگى تاشكەنتتىڭ ماڭايىن، تيان-شاندى مەكەندەگەن.

گرەك جازبا دەرەكتەرىندە حاوماۆارگا ساقتاردى كەيدە اميۋرگيا ساستارى دەپ تە اتايدى. ولار ەجەلگى باكتريا مەن مارگيانا ايماقتارىندا، ياعني ءامۋداريا مەن مۇرعاب وزەندەرىنىڭ جاعالاۋلارىندا ورنالاسقان. سونىمەن قاتار حاوماۆارگا ساقتارىنىڭ ءبىراز توپتارى قازىرگى تاشكەنت وبلىسىن، فەرعانا ماڭىن جايلاعان.

كونە گرەك تاريحشىگەوگرافى سترابوننىڭ حابارلاۋىنشا، ماسساگەتتەردىڭ سولتۇستىگىندە داح (داي) تايپالارى ءومىر سۇرگەن. بۇل، شامامەن ارالدىڭ وڭتۇستىگى مەن كاسپيي تەڭىزىنىڭ شىعىسى بولسا كەرەك. ب.ز.د. III عاسىردان باستاپ ماسساگەتتەردىڭ اتى كوپ اتالمايدى، ولاردان گورى دايلار (داح) تاريحي مالىمەتتەردە كوبىرەك اتالىپ، بۇلار كاسپييدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنان پارفيا شەكاراسىنا دەيىنگى جەردى الىپ جاتتى.

«اۆەستادا» سايريم دەگەن تايپالار جونىندە ايتىلادى. وسى سايريم تايپالارىن كەي عالىمدار گرەك دەرەكتەرىندەگى ساۆرومات، سارماتتار دەپ ەسەپتەيدى. ولار كاسپييدىڭ سولتۇستىك-باتىسىنان ازوۆ تەڭىزىنە دەيىنگى ارالىقتى جايلاعان. بۇلاردان سولتۇستىككە قاراي جايىق وزەنى بويىنا ارگيپپەيلەر ورنالاسقان. ارگيپپەيلەردەن شىعىسقا قاراي يسسەدوندار جايلاعان. ولاردان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي اريماسپىلار مەن «التىن قورىعان سامۇرىق» تايپالارى ورنالاسقان.

سونىمەن، عالىمداردىڭ تۇسپالداۋى بويىنشا، ارگيپپەيلەر قازىرگى سولتۇستىك، يسسەدوندار — ورتالىق، ال اريماسپىلار شىعىس قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن. بۇل اتالعان تايپالار قازاقستان جەرىندە ب.ز.د. VIII—IV عاسىرلار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن. بۇلار ءوزارا مادەنيەتنيكالىق جاقىن، تۋىستاس تايپالار بولعان. ساق تايپالارىنىڭ الەۋمەتتىك جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىسى. قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تۇپتامىرىن زەرتتەۋدى ساق، ءۇيسىن، قاڭلى جانە عۇن تايپالارىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنان باستاعان ءجون. عىلىمدا بۇل كوشپەلى تايپالاردىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى از زەرتتەلگەن.

ساقتار مەن ۇيسىندەر ءومىر سۇرگەن (ب.ز.د. VIII ع. — ب. ز. V ع.) كوشپەلى قوعامدا مالعا جەكەمەنشىكتىڭ شىعۋىنا بايلانىستى قوعام بايلار مەن كەدەيلەرگە ءبولىندى. ءسويتىپ، مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ پايدا بولۋى جۇزەگە استى.

ساقتاردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنان ولاردىڭ كورشىلەرى احەمەنيدتىك يران مەن گرەكباكتريالىق مەملەكەتتەردىڭ اسەرىن بايقاۋعا بولادى. ال ۇيسىندەردەن حان (جۇڭگو) پاتشالىعىنىڭ اسەرى سەزىلەدى.

ساق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك قاتىناستاردى قالپىنا كەلتىرۋدە جازبا دەرەكتەرى ماردىمسىز، سوندىقتان ارحەولوگيالىق دەرەكتەردىڭ ماڭىزى ەرەكشە.

العاشقى كەزدەگى ساق قوعامىن اسكەريدەموكراتيالىق جۇيە دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. ال اسكەريدەموكراتيالىق قوعامدا ەل باسقارۋ تىزگىنى تايپا كوسەمدەرىمەن قاتار قولباسشىلاردىڭ، باتىرلاردىڭ قولىندا بولادى. اسكەري دەموكراتيا زامانىندا بايلىق تەك شارۋاشىلىقتى ۇيىمداستىرۋ جولىمەن عانا ەمەس، باسقا جۇرتتاردىڭ مال-مۇلكىن تارتىپ الۋ ارقىلى دا جاسالادى. تۇسكەن ولجا جاۋىنگەرلەر اراسىندا تەڭ بولىنبەيتىن. تايپا كوسەمدەرى، قولباسىلار، باتىرلارعا ۇلەس باستاپقىدا كوبىرەك، كەيىننەن ءتىپتى تولىعىمەن تيەتىن بولدى. بۇل كەيىن مۇلىك تەڭسىزدىگىنە اكەلىپ سوعىپ، قوعامدا بايكەدەي توپتار قالىپتاسا باستادى. بۇل الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە، تاپتىق جىكتەلىسكە الىپ كەلدى. سوڭىندا تاپتىڭ قوعامداعى مەنشىكتى قورعايتىن، الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى شەشەتىن، ءوندىرىس پەن سوعىستى، قورعانىستى ۇيىمداستىراتىن اپپارات — مەملەكەت پايدا بولدى.

انتيكالىق اۆتورلاردىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ساقتاردا پاتشالار مەن پاتشايىمدار بولعان. ولاردىڭ قول استىنداعى جۇرتىنا ءامىرى كۇشتى بولدى. ساق پاتشالارى سوعىس پەن بەيبىتشىلىك ماسەلەسىن شەشتى، باسقا ەلدەرگە ەلشى تاعايىندادى، سىرت ەلدەرمەن وداق قۇرۋ ماسەلەسىنە باسشىلىق جاسادى، اسكەردى باسقاردى. پاتشانى ءبىر رۋدان عانا سايلادى. ەگەر پاتشا ولسە، ونىڭ ورنىنا ءىنىسى پاتشا بولىپ سايلاندى. ۇلكەن مەملەكەتتىك ىستەردى شەشۋدە پاتشا كەيدە ەل قۇرىلتايىن شاقىردى. بۇل ساقتاردىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىندە دەموكراتيالىق قاعيدانىڭ بولعاندىعىن كورسەتەدى.

انتيكالىق اۆتور اررياننىس دەرەگىنە سۇيەنسەك، ساق پاتشاسى ەلدى ءوزىنىڭ ساتراپتارى (قىزمەتشىلەرى) ارقىلى باسقاردى. ولار پاتشانىق بەلگىلى ءبىر ايماقتاعى نەمەسە تايپاداعى وكىلى بولىپ ەسەپتەلدى. ساقتاردىڭ باسقارۋ جۇيەسىندەگى كەلەسى ءبىر بۋىن — اسكەريتايپالىق اقسۇيەكتەر بولاتىن.

ساقتاردىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى جونىندە تىكەلەي جازبا دەرەكتەر جوق. ساقتارمەن مادەنيگەنەتيكالىق تۋىستاس، قوعامدىق دامۋى دەڭگەيلەس سكيف تايپالارى جونىندەگى جازبا دەرەكتەردى ساقتار تاريحىنا قاتىستى عالىمدار ءجيى پايدالانادى. وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، ساقتاردىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىندا قوعامدىڭالەۋمەتتىك ساتىنىڭ ەڭ باسىندا پاتشالىق رۋ تۇرعان. پاتشا تەك سول رۋدان عانا سايلانعان. بۇل ءداستۇر جەرىمىزدە ساقتاردان كەيىن ءومىر سۇرگەن عۇنداردا، ودان تۇرىكتەردە، ءتىپتى بەرگى قازاق حاندىعىندا دا جالعاسىن تاپقان.

التايداعى بەرەل، شىلىكتى، جەتىسۋداعى بەسشاتىر، ەسىك، تارباعاتايداعى «پاتشا قورعاندارى» ساقتاردىڭ پاتشا اۋلەتى مەن ەل باسقارعان ءىرى اقسۇيەكتەردىڭ مولالارى.

ساقتاردىڭ قازاقستان اۋماعىنداعى عانا ەمەس، ءتىپتى ەۋرازيا ءقۇرلىعىنداعى ەڭ كونە مەملەكەتتىگىنىڭ جادىگەرلەرى (ب.ز.د. VIII ع.) شىلىكتى دالاسىندا زەرتتەلدى. ۇزىن سانى 200دەن استام ءساق-ۇيسىن مادەنيەتتەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى شوعىرلانعان بۇل جازىقتا ساقتاردىڭ قىرىقتان استام ءىرى پاتشا وبالارى بار. سوڭعى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە ءۇش ءىرى پاتشا وباسى زەرتتەلدى. سونىڭ «بايگەتوبە» دەپ اتالاتىن بىرەۋىنەن التىن كيىمدە جەرلەنگەن ەرتە ساق مەملەكەتى پاتشاسىنىڭ مۇردەسى اشىلدى. مولا ەرتە زاماندااق تونالىپ كەتكەن ەكەن. تونالعاننان قالعان التىن تۇيمەلەر، قاپتىرما اشەكەيلەر مەن زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ سانى 4000نان اسادى.

ەسىكتەن اشىلعان بەلگىلى التىن كيىمدى ادام جەرلەنگەن ءىرى وبا، بەسشاتىر، بورالداي ۇلكەن عيماراتتى ەسكەرتكىشتەرى (ب.ز.د. VI—IV عع.)، ت.ب. — ساق قوعامىندا تەرەڭ الەۋمەتتىك جانە مۇلىك تەڭسىزدىگىنىڭ، تاپتىڭ جىكتەلىستىڭ، مەملەكەتتىڭ بولعاندىعىنىڭ كۋاسى.

سكيفتەر مەن ساقتاردا ەل باسقارۋدىڭ ۇلىستىڭ قاعيداسى بولعانعا ۇقسايدى. ولاردىڭ پاتشالىعى ءۇش بولىككە ءبولىنىپ باسقارىلعان. ەل باسقارۋ جۇيەسىندە، قوعامنىڭ كەلەسى الەۋمەتتىك بيىك تۇعىرىندا تايپا، رۋ كوسەمدەرى، اقسۇيەكتەر تۇردى. انتيكالىق جازبا دەرەكتەرىنە سۇيەنەر بولساق، سكيفتەردىڭ وسىنداي اقسۇيەكتەرىنىڭ سىرتقى ەرەكشەلىگى — ولاردىڭ ەرەكشە سالپاس كيۋى.

ساقتار مەملەكەتىندە جاۋىنگەرلەردىڭ، اسىرەسە قولباسشىلار مەن باتىرلاردىڭ ورنى جوعارى. پاتشا ماڭايىنداعى نوكەراسكەردىڭ دە قوعامدىق بايلىقتان الاتىن ۇلەسى مول بولعان.

مەملەكەتتىڭ كەلەسى ءبىر الەۋمەتتىك توبىن ابىزدار، ساۋەگەيلەر، باقسىلار، ەمدومشىلار قۇرادى. بۇلار دا ساق قوعامىنىڭ سىيلى ادامدارىنا جاتتى. جالپى، ءعىلىمبىلىم ءالى دۇرىس دامىماعان ەرتە كەزدەگى، ءتىپتى ورتا عاسىرلارداعى مەملەكەتتەردە ەلدى ءوزىنىڭ تىلسىم ونەرىمەن سوڭىنان ەرتەتىن، ءدىني سەنىممەن ۇيىتاتىن ادامدار سول زاماننىڭ يدەولوگتەرىنىڭ ءرولىن اتقارعان. سوندىقتان ءدىني ادامدار مەن ولاردىڭ اراسىنان شىققان ۇلكەن باسشىلارمەن، كورنەكى تۇلعالارمەن كەيىنگى زاماندارداعى مەملەكەتتەر دە ساناسىپ وتىرعان.

ساق مەملەكەتىندەگى كەلەسى الەۋمەتتىك توپ — قاۋىمنىڭ ەركىن مۇشەلەرى. مەملەكەتتىڭ كوپشىلىك حالقىن دا وسى الەۋمەتتىك توپ قۇرادى. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز مەنشىك مالى، جەكە ءۇي-جايى، شارۋاشىلىعى بولدى. بۇلاردىڭ ەركەك كىندىكتىلەرى تىنىشتىق كەزدە ءوز شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى دا، سوعىس كەزىندە اسكەر ساپىنان تابىلدى. ساقتاردىڭ كىشىلەۋ، ورتاشا قورعاندارى وسىنداي ەركىن قاۋىم مۇشەلەرىنىكى. ولاردىڭ بارلىعىنا جۋىعىنان جەبەنىڭ ۇشى، قانجار، نايزانىڭ ۇشى سياقتى قارۋلار تابىلۋى جوعارىدا ايتقان ويىمىزدى دالەلدەيدى. ساقتاردىڭ ەرلەرىمەن قاتار ايەلدەرىن دە كەيدە قارۋمەن جەرلەگەن. مۇنىڭ ءوزى ساق ايەلدەرىنىڭ دە جاۋىنگەر بولعاندىعىن كورسەتەدى.

ساقسكيف قوعامىندا ءوز مالى، مىنەتىن اتى، قوسىن تىگەتىن ارباسى جوق وتە كەدەيكەپشىكتەر دە بولدى. ولار قوعامنىڭ باسقالارعا تاۋەلدى بولىگىن قۇرادى.

ساق مەملەكەتىندەگى الەۋمەتتىك ساتىنىڭ ەڭ تومەنىندە قۇلدار بولدى. ادەتتە، باسقا ەلدى جاۋلاعان كەزدە قولعا تۇسكەن تۇتقىندار قۇلعا اينالدىرىلاتىن. جالپى كوشپەلىلەردەگى قۇلدىڭ ماسەلەسى — كوپ تالاس تۋدىرعان ماسەلە. بۇگىنگى عىلىمي تۇجىرىمدار بويىنشا، كوشپەلى ەلدەردە قۇلدىڭ وتىرىقشى ەلدەردەگىدەي اسا دامىماعان. كونشەلىلەردە قۇلدىقتىڭ تەك العاشقى ءتۇرى — ءۇي ىشىلىك ءتۇرى عانا بولاتىن. ياعني، قۇلدار قوعامدىق وندىرىستە ەلەۋلى ءرول اتقارماعان، تەك اۋقاتتى ادامداردىڭ ەسىگىندە ءجۇرىپ، ءۇي ىشىلىك جۇمىستار اتقارعان.

سونىمەن ساق قوعامى — پاتشاسى، نوكەر جاساقتارى، ەل باسقارۋشىلارى، ەلشىلەرى، اسكەرى، ءدىني يدەولوگتەرى، بايلارى، كەدەيلەرى، قۇلدارى بار قوعام بولعان. ال مۇنداي الەۋمەتتىك قۇرىلىمدى باسقارۋ مەملەكەتتىلىكسىز مۇمكىن بولماعاندىعى انىق.

سارمات تايپالارى. سارمات تايپالارىنىڭ قالىپتاسۋى ساقتار سياقتى وتە ەرتە زاماننان باستالادى. قازاقستاننىڭ باتىسىن مەكەندەگەن ولاردىڭ ەجەلگى تۇراعى — ارال مەن كاسپيي تەڭىزى اراسىنداعى ايماق. كەيىننەن سارماتتار ب.ز.د. III ع. — ب.ز. IV عاسىرلارىندا توبىلدان دۋنايعا دەيىنگى ارالىققا تارالىپ قونىستانعان تايپالاردىڭ جالپى اتاۋىنا اينالدى. ولار ەرتەرەكتە ب.ز.د. VIII—IV عع. ساۆروماتتار دەپ اتالعان. ساۆروماتتار — دالالىق قولا ءداۋىرى تايپالارىنىڭ ۇرپاقتارى، قيما مادەنيەتى مۇراگەرلەرى بولىپ تابىلادى. ب.ز.د. IV عاسىرداعى جازبا دەرەككوزدەرىندە ساۆروماتتاردى سارماتتار دەپ ءجيى اتايدى. سەبەبى، وسى كەزدە ساۆرومات قوعامىندا قايتا توپتاسۋلار ءجۇردى. ەسكى رۋتايپالىڭ وداقتار شىعىستان كەلگەن (قازاقستان، ارال، ورالدىڭ ارعى جاعى) تايپالار ەسەبىنەن جاڭا مادەنيەت قالىپتاستىردى.

سارماتتاردىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىندەگى جەرلەۋ عۇرىپتارى ساقتارعا وتە ۇقساس بولىپ كەلەدى. باتىس قازاقستانداعى (اتىراۋ وبلىسى، جىلىوي اۋدانى) ارالتوبە قورىمىندا سارمات داۋىرىنە جاتاتىن كەلەسى ءبىر التىن ادام جەرلەنگەن. ارالتوبە قورىمىنىڭ ديامەترى — 20 م، ءپىشىنى كۇن كەيپىندە دوڭگەلەك، 12 بولىكتەن (12 ايدى بىلدىرەدى) تۇرادى. بۇل ەسكەرتكىشتىڭ ەرەكشەلىگى — تۇركى تەكتەس حالىقتارعا ءتان قايقى قىلىشتىڭ تابىلۋى. بۇرىن سارماتتار ءداۋىرىنىڭ (ب.ز.د. IV — ب.ز. II عع.) ەسكەرتكىشتەرىندە تەك سەمسەر، قانجارلار عانا تابىلاتىن، ال قىلىشتىڭ پايدا بولۋ كەزەڭى كونە تۇركى تايپالارىنىڭ دامۋىمەن بايلانىستى قاراستىرىلاتىن. دەمەك، قايڭى قىلىشتىڭ شىعۋ كەزەڭى ءبىراز تەرەڭدەتىلىپ، ونى قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىندەگى سارمات تەكتەس حالىقتاردىڭ تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستىرۋعا مۇمكىندىك تۋدى.

سارماتتار ءىرى ساياسي وداققا ب.ز.د. II—I عاسىرلاردا عانا بىرىككەن. عالىمدار سارمات تايپالار وداعىنىڭ يازىگ، روكسولان، اورس، الان سياقتى بولىگى وسى ساۆروماتتاردان ءبولىنىپ شىققان دەپ ەسەپتەيدى. ولار وڭتۇستىك ورال، ەدىل بويى مەن دوننىڭ شىعىس جاعالاۋىنا دەيىنگى دالالىق ايماقتاردى مەكەندەگەن، نەگىزىنەن، كوشپەندى تايپالاردىڭ توبىن قۇرادى.

سارماتتار ءىرى ساياسي وداقتار قۇرىپ، ولاردىڭ باتىس توبى سولتۇستىك كاۆكاز، سولتۇستىك قارا تەڭىز جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ ەجەلگى تاريحىندا ەلەۋلى ءرول اتقاردى. ب.ز.د. II—I عاسىرلاردا سكيفيانىڭ كوپ بولىگىن جاۋلاپ الىپ، قىرىممەن سولتۇستىك قارا تەڭىزدەگى انتيكالىق قالالارعا قونىستانعان. ب.ز.ب. I عاسىردا وڭتۇستىك كاۆكازدا ريم يمپەرياسىنا قارسى كۇرەسكە قاتىستى.

سارماتتاردىڭ شىعىس توبىنىڭ تاريحى ورتالىق ازيا مەن حورەزم، سىرداريا بويى ساقتارىمەن بايلانىستى بولدى. كاسپيي، ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىندە ساۆروماتسارماتتىق مادەنيەت تارالدى. ولاردا زەرگەرلىك ونەر جاقسى دامىدى. ەلەك وزەنىندەگى ورسك قالاسىنىڭ ماڭىنان تابىلعان بەسوبا قورىمىنان اشەكەيلى زاتتار (التىن سىرعالار) مەن احەمەنيدتىك يراننان اكەلىنگەن شىنىدان جاسالىنعان ىدىستار تابىلعان. ولار جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىنداعى ەلدەردە جاسالىنعان (ب.ز.د. V—IV ع.). بۇل جادىگەرلەر سارماتتاردىڭ باسقا وركەنيەتتەرمەن بايلانىس ورناتقاندىعىن كورسەتەدى. باتىس قازاقستان، ورال، ەلەك، ور وزەندەرى الابىندا سارمات قوعامى جاقسى دامىدى. ەمبى ارقىلى ءامۋداريا مەن شىعىس ەلدەرىنە اپاراتىن كەرۋەن جولى ءوتتى.

سارماتتار «حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋىنا» بەلسەنە ارالاستى. عۇندار كەلگەنشە وسى جەردە باستى ساياسي جانە اسكەري كۇشكە اينالدى. باتىس ەۋروپاداعى قۇليەلەنۋشى قۇرىلىستىڭ كۇيرەۋىنە اسەر ەتتى. ولاردىڭ جەكەلەنگەن بولىگى (الاندار) ەۋروپانى كەسىپ ءوتىپ، يسپانياعا، سولتۇستىك افريكاعا جەتكەن. سارمات تايپالارىن IV عاسىردا عۇندار تالقاندادى. وسىدان كەيىن ولار ەۋروپاداعى وڭتۇستىك-شىعىس سلاۆيان، كاۆكاز وڭىرىندەگى تايپالارىمەن ارالاسىپ كىرىگىپ كەتتى.

---