InfoHub Logo

Myń ólip, myń tirilgen qazaqtyń HH ǵasyrdaǵy eń úlken qasireti asharshylyq bolǵany anyq. Biz tarıhta tek 1931-1933 jyldar aralyǵynda ǵana asharshylyq boldy dep bilemiz. Ótken ǵasyrdyń 20-jyldary da asharshylyq bolyp, qara ormandaı qazaq qynadaı qyrylǵanynan habardar emespiz. Durysy, bilsek te nazar aýdara bermeımiz.

Keńestik dáýirde asharshylyqtyń jabyq taqyryp bolǵany belgili. Baspasóz ol jaıynda sóz qozǵamaıtyn. Otyz ekinshi jyl náýbeti ońashada, ot bastarynda ǵana sybyrlap aıtylýshy edi. Kóshpendi jurtty qynadaı qyrǵan ashtyq zulmatynyń ajaldy tyrnaǵynan eshbir qazaq áýleti din- aman qutyla almaǵan. Sondyqtan da halyq sanasyna tereń jara saldy. Esten shyqpady. Totalıtar- lyq standart jeńgen, komýnıstik partıanyń biriktirgish kúshi moıyndalǵan zamannyń ózinde umytylmady. Alaıda ashtyqtyń mıllıondaǵan jazyqsyz qurbandaryn sovet ókimeti jyldary ashyq eske alý múmkin emes bolatyn.

Ózgeris Keńes Odaǵyndaǵy bıleýshi partıanyń  jarıalylyq pen qaıta qurý saıasatyn jarıalaýynan, sóıtip azamattar sanasyn sheńgeldegen  rýhanı qúrsaýdy birtindep bosatýynan bastalǵan. Barshamyzǵa belgili, 1986  jylǵy Jeltoqsan kóterilisine baılanysty ornaǵan «Kishi 37-shi jyl»yzǵaryǵy artta qalyp, Qazaqstanda da demokratıanyń «altynkúregi» erkin ese bastasymen – «aqtańdaǵy» mol tarıhymyzdy syn kózben zertteı otyryp jańǵyrtýǵa kiristik.

Totalıtarlyq dáýir aýyzǵa alýǵa tyıym salǵan saıası jazalaýlar men asharshylyq shyndyǵy 1988 jyldan qazaq baspasóziniń ózekti taqyrybyna aınaldy. Sol jyly stalındik lagerler taýqymetin tartyp oralǵan «halyq jaýlary» zaıyptarynyń bir toby Máskeýdegi «Memorıal» qozǵalysynyń maqsattaryna qoldaý bidirgen úndeý-hattaryn jarıa etti. Odan bir top jas qalamger 30-jyldarǵy repressıalar men 32-jylǵy alapat ashtyq qurbandaryn este qaldyrý sharalaryn oılastyrýdy usyndy. Eki úndeýde de jazyqsyz jandar rýhyn ardaqtaıtyn sımvolıkalyq eskertkish ornatý jaıy kóterilgen edi. Jazýshylar qajet qarjy jınaýdy kózdeıtin arnaıy esepshot ashty. Másele stalındik qýǵyn-súrgin qurbandarynyń adal esimderin tiriltýdi murat etken qozǵalystyń qanat jaıyp,damýyna ulasty.

Bizdegi is-árekettiń Máskeý qozǵalysynan ereksheligi – stalınızm qylmystary retinde tek saıası repressıalardy áshkereleý ǵana emes, sonymen birge stalındik-bolshevıktik burmalaýlardyń asa qaıǵyly saldary – jadymyzda halqymyzdyń aıtyp  jetkizgisiz tragedıasynyń sımvolyndaı bolyp «32» degen qandy sıfrlarmen  jazylyp qalǵan alapat asharshylyqtyń da shyndyǵyn ashý máselesiniń kún tártibine batyl shyǵarylýynda jatty.

Repressıa qurbandaryn eske túsirý osylaı – respýblıkamyzda turatyn barsha ult ókilderiniń tatýlyǵy men kelisimine sabaqtastyra qarastyrylǵan. Sol 1997 jyldan bastap asharshylyq náýbeti qurbandaryn eske alý kúniniń mazmundyq aýqymy keńeıtildi. Sodan beri 31 mamyr Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni retinde atalyp keledi.

Alapat asharshylyq ta joıqyn saıası jazalaýlar júrgizgen stalınshil saıasattyń saldary, muny jurtshylyq aıqyn túsindi. Sol sebepti eske alý kúnine berilgen jańa mazmun durys qabyldandy. 31 mamyrdyń jańa mártebesi  búkilhalyqtyq moıyndaýǵa ıe boldy.  Bul kúni jurtshylyq ókilderi saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna jańa eskertkishter turǵyzý, ornatylǵan eskertkishterge gúl shoqtaryn qoıyp, taǵzym etý syndy sharalarǵa mindetti túrde qatysýdy úrdiske aınaldyrdy.

Bul oraıda belsendi áreketimen el rızashylyǵyna bólengen is adamdary da bar. Máselen, Almaty oblysynyń Aqsý aýyly ınternatynda 32-shi jyly ashtan qyrylǵan toqsan bala jerlengen orynǵa 2002 jylǵy 31 mamyrda jeke beınetqor kúshimen eskertkish qoıyldy. Mundaı áreketter ár jerde jasaldy. Náýbettiń bnlgisiz qupıalaryn ǵalymdar, jazýshylar, jýrnalıster, derekti kıno sheberleri ár qyrynan ashyp,jurtshylyqqa jetkizýde.

Degenmen, sonaý qaraly kezeńniń atyn atap, túsin tústep mán berý aýqymy jetkiliksiz dárejede ekenin moıyndaý lázim. Olaı deıtinimiz, qylmysty saıasat týǵyzǵan alapat asharshylyq halqymyzdyń ósip-ónýine sandyq ta, sapalyq ta turǵyda oısyrata zıan tıgizdi. Onyń aýyr saldary aıtyp-jetkizgisiz, tiri qalǵan el-jurttyń basyna salǵan aýyrtpalyǵy ushan-teńiz. Solardy biz eshqashan umytpaýǵa tıispiz. Bul bolashaq úshin, halqymyzdyń birligin, Táýelsizdiktiń tiregin nyǵaıta túsý úshin qajet. Sóz joq, asharshylyqty árdaıym este tutý qajet. Olaı etýdiń basty sebebi sol, asharshylyq tutqıyldan kezdeısoq tap bolǵan zobalań emes-ti. Ol patsha zamanynda negizdelip, keńestik kezeńde óristetilgen náýbet edi. Bólshevıktik bılik jol bergen zulmat qazaq halqyna jer betinen halyq retinde múldem joıylyp ketý qaýpin tóndirdi. Ashtyq quıyny birneshe márte soqty. Ásirese 1932 jyldyń halyq sanasyna  tereń iz qaldyrǵany belgili. Odan beri de mine, baqandaı segiz onjyldyq óte shyǵypty. 

Samoderjavıelik Reseıdiń otarlyq quldyǵynan azat bolǵan qazaq eli Keńestik Reseı Federatıvtik Respýblıkachy quramynda avtonomıa aldy. Eldigin qalpyna keltirdi. Bul qýanyshty oqıǵa. Biraq avtonomıalyq  respýblıkamyzdyń ǵumyry jalpyulttyq tragedıaǵa ulasqan ashtyqpen astasty. Bul  bizdi qapalandyrady. Bizge munyń sebep-saldaryn tereń zerdeleý qajettigin uǵynamyz.

Sonaý apatty zulmat halqymyzdyń basyna kezdeısoq úıirilgen joq, onyń tereń tamyryn  ajyrata bilý lázim. Al ol rejim aýysqanyn sabaqtastyǵyn joǵaltpaǵan otarlaýshylyq pıǵyl men árekette jatyr. Barshaǵa bálim, reseı tarapynan XVIII-XIX  ǵasyrlarda maqsatty túrde júrgizilgen jaýlap alýlar nátıjesinde qazaqtyń memlekettigi joıyldy. Jeri men halqy ımperıa quramyna engizilip, túrli reseılik ákimshilik birlikterge bólshektendi. Qazaq ólkesin orys jerine, halqyn, etnostyq túri bólekshe bolsa da, tirshiligi men jan-dúnıesi jaǵynan kádimgi orys mujyǵyna aınaldyrýdyń keń kólemdi sharalary júzege asyryla bastady. Halqymyz tutastyǵyn joǵaltty. Tek keńes ókimetiniń arqasynda, HH ǵasyrdyń alǵashqy shıreginiń sońynda ǵana, Qazaqstannyń jersýy men halqynyń negizgi quramy bir shańyraq astyna is júzinde biriktirildi.

Nurǵalı Móldir Baqytjanqyzy

---